Мышы пад венікам у чаканні дзікага палявання

Агляд (травень - ліпень 2023)

Беларуска-ўкраінскія літаратурныя сувязі разрываюцца не толькі на ўзроўні супрацоўніцтва афіцыйных структураў, але і з пункту гледжання асабістай (не)сімпатыі творцаў да беларусаў. Літаратурная крытыка ў глыбокім крызісе. Так было заўсёды, скажаце вы. Але вось факт: нагодай для гутаркі з карэспандэнтам Радыё Свабода становяцца 2 (Карл, 2!) рэцэнзіі аўтаркі ў інтэрнэт-часопісе. Цягам лета з'яўляецца ўсё больш наватарскіх тэатральных праектаў на аснове літаратурных твораў, а незалежны пісьменніцкі саюз рэлакуецца з Беларусі і засноўвае новы інфармацыйны рэсурс.

Асноўныя трэнды сезону:

• працяг фізічнае і сімвалічнае чысткі літпрацэсу (унутры);
• працяг рэлакацыі літпрацэсу за межы Беларусі;
• крызіс прафесійнае літкрытыкі на фоне камерцыялізацыі белліту;
• разрыў беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязяў.

Мапа сэнсаў

Мінск

У нашых аглядах, якія вядзём больш за год, выяўляючы новыя трэнды ў беларускім літпрацэсе, мы імкнёмся не паўтарацца. Але маем адну скрушлівую тэндэнцыю, маўчаць пра якую не выпадае. Рэпрэсіі ў дачыненні дзеячаў культуры ў Беларусі не спыняліся і за прамінулыя тры месяцы. Паводле маніторынгу парушэння культурніцкіх правоў, які робіць Беларускі ПЭН, “на 1 ліпеня 2023 года ў рамках крымінальнага пераследу ў калоніях, турмах, СІЗА, установах адкрытага тыпу або на «хатняй хіміі» знаходзяцца не менш за 133 дзеячы культуры, 114 з якіх прызнаны палітычнымі зняволенымі”.

Адбыліся чарговыя арышты і суды над творчымі асобамі; з літаратараў у ліпені асуджанага на 3 гады “хатняй хіміі” паэта і музыку Мікіту Найдзёнава прызнаны палітычным вязнем.

На ўмоўнай свабодзе ў Беларусі становішча культуры застаецца стабільна душным. Яшчэ звязаныя з дзяржаваю творцы і фасілітатары літпрацэсу існуюць у рэжыме “мышы пад венікам”. У лексіконе літслужбоўцаў атрымалі сталую прапіску паняткі “рэйды” і “чысткі”. Сілавыя структуры, яўна не маючы дастаткова чалавечага рэсурсу для пільнага кантролю, ладзяць на гэтых мышэй дзікія паляванні. Увесь час чакаць (каб урэшце дачакацца) правяранняў, звальненняў, арыштаў, пасадак – вось атмасфера, у якой перабывае кніжная справа ў краіне, максімальна набліжаная да атмасферы СССР або Нямеччыны 1930-х.

Воўчыя білеты і чорныя спісы дзеюць амаль без збояў: звольненых праз палітыку спецыялістаў культуры забаронена прымаць на іншую працу ў Беларусі. Нават ва ўмоўныя качагаркі.

Што называецца, разыходзімся: новае генерацыі “дворников и сторожей” не прадбачыцца. Самацэнзура зашкальвае: ад бяды далей у музеях, кнігарнях, бібліятэках стараюцца не праводзіць і не прэзентаваць чагосьці, што змяшчае словы “свабода”, “мір”, “Украіна” ды іншыя трыгеры для прапагандыстаў.

Буйных чыстак у літаратурных колах, залежных ад дзяржаўнага рэсурсу, пакуль не назіралася. Магчыма, гэта толькі пытанне часу. Сумная інтрыга: сфера літаратуры ці пакінутая на дэсерт, ці яе ўсё-ткі не будуць чапаць наагул як нямасавую, малаўплывовую сёння з’яву? У любым выпадку Алесям Карлюкевічу і Бадаку, а таксама Віктару Шніпу – сатрапам афіцыйнага літпрацэсу – не пазайздросціш. З такім тэмпам маргіналізацыі творча-інтэлектуальнае праслойкі вельмі хутка ім давядзецца ўласнаручна пісаць ці прынамсі падпісваць усё, што выдаецца за кошт дзяржавы. 

Мінск

У межах свайго звышсціслага агляду свядома не рэцэнзуем беларускіх кніжных навінак (якія з’яўляюцца і ўнутры, і звонку прыблізна ў прапорцыі 2:1 усё яшчэ на карысць унутры) і нават не лічым абавязковым паведамляць пра іх з’яўленне, але тут у якасці выключэння падкінем ідэю для аналітыкі каляжанкам з калегамі. У траўні 2023 года пабачыла свет кніга “Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка мінскага” – сёмая, заключная частка гістарычнай авантурнае сагі Рублеўскай, якую яна стварала з 2018-га. Было б цікава прааналізаваць, ці сапраўды, як нам здаецца, гэты праект спалучыў лайфгакі Уладзіміра Караткевіча ў перафарматаванні і папулярызацыі нацыянальнае літаратуры з гуманістычна-асветніцкімі ідэаламі Джаўэн Роўлінґ. Наколькі Пранціш Вырвіч пароднены з Гары Потэрам?

Ґўанчжоў

З аглядам новых беларускіх кніг пакуль сумна. Як прыклад можна прывесці гутарку радыё “Свабода” з літаратурнаю рэцэнзенткаю пад псеўданімам (?) Вера Бейка 16 ліпеня. Інфанагодаю сталіся 2 (дзве) рэцэнзіі, напісаныя новай аўтаркаю для онлайн-часопісу “Таўбін”. Інтэлектуальны голад detected.

Гутарка з крытыкесай, якая працуе ва ўніверсітэце ў Кітаі, удалася, бо выклікае жаданне з нечым не пагадзіцца, уставіўшы свае пяць капеек / еўрацэнтаў / грошаў / як там называецца дробязь ад юаняў ці лары. На пытанне, чаму сёння беларускія кнігі не рэцэнзуюцца, шаноўная Вера Бейка адказвае так:

“Ухваліць тое, што суб’ектыўна падабаецца, зганіць тое, што суб’ектыўна не даспадобы, – гэта цяжкая спадчына савецкай крытыкі, і цяперашнія маладыя крытыкі і крытыкесы, баюся, нават не ўсведамляюць, што яны нашчадкі менавіта савецкага варыянту і савецкага разумення ролі літаратурнага крытыка. Рана ці позна, але такая крытыка, якая абслугоўвае нечыя густы ці нейкую сяброўскую супольнасць, непазбежна канае, бо чытач – не дурань, і бачыць, канечне, перадузятасць і нелітаратурныя мэты”.

Аўтарка заўважна хавае твар, хоць і дае вылічыць сваю асобу паводле дэталяў біяграфіі. Тым не менш, пагадзіўшыся паразмаўляць з “экстрэмісцкім” выданнем, амаль не закранае палітычных фактараў заняпаду беларускае прафесійнае крытыкі. Дазвольце падпусціць крыху прымітыўнага марксізму. З 2020 года Міністэрства інфармацыі паслядоўна і метадычна нішчыць “базіс”. Блакуюцца або цэнзуруюцца ўсе медыйныя і культурніцкія пляцоўкі, на якіх яшчэ ў 2019-м з’яўляліся змястоўныя рэцэнзіі. З’яўляліся яны пераважна дзякуючы спагадлівасці рэдакцыяў, нягледзячы на незапатрабаванасць прафесійных кніжных аглядаў у шырокага чытача і, як вынік, іх катастрафічную неклікабельнасць. Варта згадаць хоць бы літаратурную аналітыку аднаго аўтара для спачылага ў Бозе TUT.by або пяцікніжныя сэты адной аўтаркі для пакуль жывога “Онлайнера”…

Што цяпер? Якія новыя ці рэлакаваныя медыі / парталы культуры (апроч “Таўбіна” і “Літрадыё”) паслядоўна і мэтанакіравана даюць прастору для кваліфікаваных аглядаў? Не анонсаў кніжных навінак, не гутарак з аўтарамі, не гістарычна-краязнаўчых нарысаў пра класікаў, не перадрукаў з замежных медыяў?.. Пытанне завісае ў паветры.

Так што меркаванне пра заняпад крытыкі праз нейкі ідэалагічны чыннік успрымаецца як аднабаковае. Пагатоў закід у савецкасці сам па сабе – не што іншае як постсавецкі (посткаланіяльны) сіндром, калі кожная і кожны баіцца быць абвінавачаным у савецкіх перажытках. Бо, здаецца, “ухваліць тое, што суб’ектыўна падабаецца, зганіць тое, што суб’ектыўна не даспадобы”, – акурат прафесійны абавязак рэцэнзента: набіраючыся аб’ектыўнасці, крытыка дрэйфуе ў літаратуразнаўства. Дый што такое суб’ектыўнасць у крытыцы? Калі кампетэнтнаму крытыку суб’ектыўна не падабаюцца правыя погляды, адлюстраваныя ў творы, то гэта левая ці ліберальная крытыка; калі патрыярхальныя, то феміністычная. Разыходжанне ідэйнага зместу твору з пастулатамі Евангелля зганіць хрысціянская крытыка і так далей.

На жаль, у гісторыі нашае літаратуры здаралася і карная крытыка, калі разгром у прэсе папярэднічаў высылкам, расстрэлам ці змяшчэнню літаратараў у вар’ятні. Вось гэта, а не так, як сфармулявала Вера Бейка, мы лічым савецкасцю ў крытыцы, алярмуючы: яе час вяртаецца. І ўвасоблены ён не нейкімі абстрактнымі “маладымі крытыкамі і крытыкесамі”, а цалкам канкрэтнымі мацёрымі прапагандыстамі і прапагандысткамі.

Веры Бейцы, паводле ўступу да аднае з рэцэнзіяў, суб’ектыўна не падабаецца катэгарычнасць у рамястве рэцэнзента. Відаць, перад намі свайго роду акадэмічная крытыка. Ці будзе яна даспадобы чытачу, пакажуць клікі :)

А вось з думкаю літаратурнае рэцэнзенткі пра небяспеку камерцыялізацыі крытыкі ды яе “грашовай суб’ектыўнасці” хочам пагадзіцца, успрыняўшы яе як імпульс падзяліцца назіраннем. На фоне заняпаду прафесійных крытычных лонгрыдаў, у белсегменце Instagram квітнее кніжны блогінг. Сакавітыя міні-рэцэнзіі, часта ў фармаце мемасікаў, відосікаў у сторыз і рылз маюць штуршком выяву – вокладку кнігі, а нагодаю напісаць водгук на яе аўтары ды аўтаркі часта лічаць магчымасць набыць яе ў кнігарнях. 

Ці на дабро такі трэнд – адкрытае пытанне, акурат вартае дыскусіяў.

Хоць нельга не адзначыць асветніцкіх намераў інстаблогерак @pakrysie і @kniznyja_razmovy (першы акаўнт можна назваць беларусацэнтрычным, другі – літаратурацэнтрычным). 

Онлайн

A propos інтэрнэт-парталаў. У ліпені стартаваў новы (добра забыты стары) – bellit.info: усё пра беларускую літаратуру. Рэсурс абазначыў сябе як праект Міжнароднага саюзу беларускіх пісьменнікаў – НДА, заснаванага ў 2022 годзе ў Літве на ініцыятыву беларуска-шведскага літаратара Дзмітрыя Плакса дзеля “гуртавання і кансалідацыі літаратурных сілаў”. Адлічбоўваючы, напрыклад, архіў асабовых справаў СП БССР, партал дэманструе пераемнасць з незалежным Саюзам беларускіх пісьменнікаў, існаванне якога рэжым спыніў у 2021 годзе, і сведчыць пра рэлакацыю з Беларусі аднае з найбуйнейшых літаратурных арганізацыяў (прынамсі частковую). Пакуль што праваабарончы ды журналісцкі кантэнт на партале вядзе рэй, але, магчыма, літаратурна-крытычнага матэрыялу з часам паболее.

Між тым карныя органы РБ працягваюць рэпрэсіі ў інфапрасторы: за прамінулыя тры месяцы прызналі экстрэмісцкім культурніцкі партал “Будзьма беларусамі!”, а каб скарыстацца з бясплатнай інтэрнэт-бібліятэкі “Камунікат”, жыхарам Беларусі цяпер трэба паслугоўвацца VPN. Паводле беларуса Падляшша Яраслава Іванюка, які заснаваў партал у 2001 годзе, на ім “сабрана больш за 50 тыс. беларускіх выданняў абсалютна рознага тыпу”. Неацэнны рэсурс для гісторыкаў, крытыкаў, літаратуразнаўцаў, студэнтаў, якія вывучаюць беларускую літаратуру, і педагогаў, якія яе выкладаюць, працягне працу, бо, на шчасце, з самога пачатку існаваў у польскай юрысдыкцыі.

Краматорск

Трывожная тэндэнцыя канца вясны – сярэдзіны лета: пагаршэнне, калі не казаць пра поўны разрыў, публічных беларуска-ўкраінскіх культурніцкіх сувязяў у аднабаковым парадку. Адным з першых дакументаў, які зацвердзіў намер Украіны спыніць супрацу з беларусамі, была дэнансацыя ўвесну 2022 года ўрадам Украіны ўсіх дамоваў з РБ у галіне асветы і навукі.

Наступствы адчуваюцца сёлета: у няёмкае становішча пастаўленыя ўкраінскія навукоўцы, якія да 2022 года распачалі даследаванні, звязаныя з Беларуссю. Апублікаваць іх вынікі сёння амаль немагчыма. Не выдаюцца капірайты на друк па-беларуску ўкраінскіх кніжак – нават з удзелам рэпрэсаваных у Беларусі выдаўцоў ці выкладчыкаў. Беларускія спрэчкі паміж “з’ехалымі” і тымі, хто застаўся, нівелююцца ўкраінскай оптыкаю часу поўнамаштабнае вайны. У рыторыцы ўкраінскіх дзеячаў літаратуры сёння пераважае наратыў калектыўнае віны людзей, нейкім бокам датычных да Беларусі.

Прыхільнікі адваротнае думкі лічаць за лепшае не выказвацца публічна, каб унікнуць шальмавання. У пачатку ліпеня на просьбу ўкраінскіх літаратарак Андрэй Хадановіч выдаліў перакладзены ім верш загінулай у Краматорску пісьменніцы Вікторыі Амэлінай. Раней, у траўні, Алесь Плотка паведаміў у Facebook пра адмову ўкраінскіх спецслужбаў пускаць яго ў краіну. Такім чынам, ганяцца любыя, нават самыя спагадлівыя акты салідарнасці з боку беларусаў – і найперш цярпяць такія наіўна-пасіянарныя асобы, як паэт і перакладнік Хадановіч, шматгадовы амбасадар беларуска-ўкраінскае літаратурнае дружбы, і гомелец Плотка – паэт, перакладнік і прамоўтар украінскае культуры, а таксама грамадскі актывіст, які не першы год дапамагае ўкраінцам.

Якія высновы з гэтага варта зрабіць, вымкнуўшы эмоцыі ды ўвамкнуўшы ratio? Магчыма, варта прыняць гэтую сітуацыю ахаладжэння, каб аднойчы перазапусціць сувязі паміж краінамі ў новай культурна-палітычнай сітуацыі, бо апошнія 30 гадоў яны, з паасобнымі выключэннямі ў выглядзе нешматлікіх ўзаемаперакладаў ці інтэнсіўных тусовак на літаратурных фестывалях, акурат уяўлялі сабою “цяжкую савецкую спадчыну”. Вуліца Уладзіміра Караткевіча як свядомы выбар жыхароў і гарадскіх уладаў, што з’явілася ў сакавіку на мапе Кіева з ініцыятывы пісьменніка Вячаслава Лэвіцкага, – гэта значна больш здарова, чымся “Мінская” станцыя кіеўскага метро або мінскі кінатэатар “Кіеў” як абмен кампліментамі паміж “братнімі сёстрамі”-рэспублікамі.

Тым не менш пашырэнне сярод украінскага істэблішменту разумення розніцы паміж рэжымам Беларусі і беларускаю грамадзянскаю супольнасцю, у ідэале падмацаванае нейкімі нарматыўнымі актамі (як гэта адбываецца ў большасці краінаў ЕЗ), – добрая ідэя для беларускага дэмакратычнага лобі, якая паспрыяе перазапуску культурніцкіх сувязяў.

Лондан (чытай – Сусвет)

Лета ўражвае калабарацыяй мэйнстрымавага белліту з незалежнаю тэатральнаю сцэнаю. Гаворка пра спектаклі паводле актуальных твораў пісьменнікаў, якія не пішуць для тэатру і не належаць да тэатральнага руху. Анансаваныя або прайшлі з аншлагам варшаўскія спектаклі “Купалаўцаў” паводле найноўшых раманаў Бахарэвіча і паказ у Вільні “Ціхароў” Сашы Філіпенкі. Паліна Дабравольская абвесціла пра перазапуск спектаклю “Сарматыя” паводле паэмы Марыі Мартысевіч у камерным фармаце. Але гранд-падзея тут – безумоўна, медыйная рэпетыцыя сучаснай, інтэграванаю з драмай, оперы “Дзікае паляванне караля Стаха”, якую ў верасні пакажуць у лонданскім тэатры Barbican па-беларуску з англійскімі субцітрамі (аўтар лібрэта паводле раману Уладзіміра Караткевіча – Андрэй Хадановіч, аўтарка музыкі – Вольга Падгайская). Самы маштабны праект у гісторыі Belarus Free Theatre рэалізоўваюць Наталля Каляда і Мікалай Халезін (у чэрвені абаіх узнагародзілі ордэнам Брытанскай імперыі за ўнёсак у мастацтва). 

Адказваючы на адзначаную намі вышэй сумную тэндэнцыю, Belarus Free Theatre залучыў у трупу “Дзікага палявання” вялікую колькасць менеджараў ды творцаў з Украіны, бо асноўная ідэя будучага спектаклю – “пра геапалітычны вузел Беларусь – Украіна – Расея, які можна ці развязаць цалкам, ці бясконца будзе адраджацца імперская гісторыя”. У дадатак Мікалай Халезін называе оперу “ледаколам, які б тараніў вялікія пляцоўкі і разам з сабой прывозіў бы туды і малыя беларускія праекты, якія б маглі атрымліваць сваю дозу ўвагі”. Так што Вялікая Цішыня Белліту, небяспеку якой мы канстатавалі год таму ў нашых аглядах, пакуль адкладаецца.

Вашынгтон DC

І наастачу. Стваральнік выдавецтва Skaryna Press, бібліятэкар Ігар Іваноў у самым канцы агляданага тут сезону апублічыў працоўны момант з жыцця Бібліятэкі Кангрэсу ЗША. Следам за ўкраінскаю літаратураю кнігі з Беларусі сёлета вылучаць у асобны ад СССР/Расіі раздзел (з DK507 – у DK2001–2995). Што называецца, проста пакінем гэта тут. Бо наведнікам бібліятэк ЗША, асабліва ўніверсітэцкіх, дзе праграмы вывучэння СССР/Расіі былі сур’ёзна скарочаныя цягам апошняга дзесяцігоддзя, даводзілася бачыць беларускія кнігі на паліцах з пазнакай Asia.

Высновы і прагнозы

• “Дзікае паляванне” – метафара сезону не толькі праз пастаноўку Каляды і Халезіна. “Матч-пойнт”, у якім застыў мячык рэпрэсіяў, усё яшчэ трывае. Саспэнс, у якім перабывалі жыхары Балотных Ялінаў, надта знаёмы асобам культуры ў Беларусі.
• Звонку таксама трывае чаканне, але менш трывожнае. Як складуцца стасункі літаратурнае Беларусі з сусветам? Прагноз Максіма Жбанкова пра тры шляхі развіцця айчыннага кіно:

1. “выезд за мяжу і ўпіска ў чужыя глабальныя (…) праекты”; 

2. “сыход у віртуальную Беларусь, стварэнне свайго адмысловага (…) поля ў глабальнай сетцы”; 

3. варыянт “самы ахвярны, самаадданы і самы бессэнсоўны: працягваць кляпаць сваё нішавае (…) для вузкага кола (…). Гэта значыць ператварыцца ў тыповы праект культурніцкага гета, які бясконца перажоўвае свае траўмы і праблемы. Хутчэй за ўсё, рэалізоўвацца будуць усе тры варыянты – з аднолькава загадкавым і непрадказальным фіналам”; 

– працуе і для для кніжнае справы.

Чытаць агляд беларускага кіно (травень - ліпень 2023)

Чытаць агляд беларускіх музычных падзей (травень - ліпень 2023)

Чытаць агляд тэатральнага жыцця Беларусі (травень - ліпень 2023)

Чытаць ранейшыя выпускі аналітыкі актуальнага стану развіцця беларускай культуры