Беларускі арт: у лабірынтах амбівалентнасці

Агляд (жнівень – кастрычнік 2023)

Ігнат Абдзіраловіч, стваральнік вядомай тэорыі “двудушша” беларусаў, быў бы ў шоку. Радзіма і рэпрэсіі, палітвязні і іх пакуты ў зняволенні не адпускаюць артыстаў, якія, працуючы ў арт-рэзідэнцыях розных краін Еўропы, не спыняюць сваіх думак пра Беларусь. Мастакі, якія застаюцца ў краіне і маюць пад нагамі тую самую родную зямельку, ці то падманліва прыглушылі ўласны голас, ці то напраўду мімікрыравалі пад шэрую будзённасць прыгнёту. Бо яркае выказванне небяспечнае. Зрэшты, застаюцца і творцы, якія не бачаць нічога заганнага ў супрацы з Расіяй. 

Трэнды

• Міжнародны кангрэс і супольныя выставы: беларуская арт-сцэна сталася часткаю значнае міжнароднае супрацы ды выставаў у розных краінах Еўропы і Нью-Ёрку.
• Мастацкая салідарнасць з палітычнымі вязнямі: прыкметная тэндэнцыя – павелічэнне колькасці мастацкіх праектаў і выставаў за мяжой, якія дэманструюць салідарнасць з беларускімі палітзняволенымі.
• Выклікі айчыннай арт-сцэны: у Беларусі мастакі сутыкаюцца з пераследам, трываюць спробы сцерці грамадскую памяць.
• Адраджэнне мастацкае крытыкі і даследаванняў: у беларускім мастацтве адбылося адраджэнне мастацкае крытыкі і паглыбленне ў сучасныя тэмы.
• Этычныя дылемы і нутраныя падзелы: імпрэзы кшталту Восеньскага салону з “Белгазпрамбанкам” працягваюць выклікаць заклапочанасць наконт аўтэнтычнасці мастацкага выказвання ў дзяржаўных сцэнарах.

Ініцыятывы, калабарацыі і арт-актывізм за мяжою

Акрамя шырока прызнанага Кангрэсу беларускае культуры ў Варшаве, у верасні 2023 года адбыўся росквіт мастацкіх рэзідэнцыяў, якія прывялі да розных індывідуальных і групавых выставаў па ўсёй Еўропе і ў Нью-Ёрку.

Першы Кангрэс беларускае культуры ў эміграцыі, што праходзіў у Варшаве 16–17 верасня 2023 года, сабраў шмат якіх дзеячаў беларускае культуры з усёй Еўропы. Імпрэза мела на мэце ацаніць стан беларускае культуры і яе захаванне ў эміграцыі, а таксама спрыяць міжнароднае супрацы. Дыскусіі, якія вялі такія эксперты як прафесарка Алена Глагоўская і даследніца Наталля Гардзіенка, былі прысвечаныя гістарычнаму і сучаснаму досведу беларускіх мастакоў у эміграцыі, фармаванню культурніцкіх супольнасцяў і выклікам пасля 2020 года, асабліва разрыву культурніцкіх сувязяў паміж Беларуссю і дыяспараю. Мастак і куратар Андрэй Дурэйка падкрэсліў неабходнасць больш шырока ўзаемадзеяць з міжнароднымі інстытутамі і перасцярог ад рызыкі калабарацыянізму ў беларускай культуры.

Чарговая панэльная дыскусія Te-Raz 13 і 20 лістапада 2023 года ў Biuro Wystaw/Фондзе сучаснага польскага мастацтва ў Варшаве прадэманстравала працы беларускіх мастакоў, якія жывуць у Польшчы. Праграму адкрыла Вольга Архіпава ўступнаю лекцыяй, у якой асвятліла ўнёсак творцаў беларускага паходжання ў Польшчы, у тым ліку групы “Бергамот”, Рамана Трацюка, Яны Шостак і Ула Пазняка. Акрамя таго, імпрэза сталася пляцоўкаю для асобных мастакоў: свае працы экспанавалі Аляксандр Адамаў, Дар'я Сямчук (Сemra), Віка Грабеннікава і Настасся Рыдлеўская. Кожны творца меў 15–20 хвілінаў на самапрэзентацыю.

У беларускім сучасным мастацтве пераважае тэма выказвання салідарнасці з палітычнымі вязнямі: шмат якія мастакі актыўна выступаюць за пашырэнне глабальнае дасведчанасці пра ахвяраў рэжыму Лукашэнкі. У жніўні 2023 года беларуская мастачка Караліна Палякова ў супрацы з Politzek.me стварыла мазаіку ў гонар беларускіх палітычных вязняў. Іншыя прыклады сучасных твораў мастацтва, створаных у супрацы з Politzek.me, – гэта творы Максіма Тымінька і Руфіны Базловай, прэзентаваныя на выставе “Узор, сетка і іншыя сістэмы” (Pattern, the Grid, and Other Systems) у Тэхналагічным інстытуце моды ў Нью-Ёрку 27 кастрычніка. Таксама варта адзначыць відэаролік Максіма Тымінько “Ударная п'еса для 2009 ігракоў” (A Percussion Piece for Two Thousand and Nine Players). Праца “У рамках у Беларусі” (Framed in Belarus) Руфіны Базловай дэманструе партрэты незаконна асуджаных беларускіх грамадзянаў у выглядзе традыцыйнае беларускае вышыўкі.

Café Belarus II: Kassandra Komplex, што адкрылася 8 верасня ў Дрэздэне ў Japanische Palais, прэзентавала працы дуэта беларускіх мастакоў" “1+1=1” Антаніны Слабодчыкавай і Міхаіла Гуліна. Выстава лучыць 26 работаў, у тым ліку фільмы, перформансы, малюнкі, інсталяцыі, а таксама новыя графічныя і мультымедыйныя творы, якія адлюстроўваюць складаную дынаміку міфаў і ўлады ў аўтарытарных сістэмах. І Слабодчыкава, і Гулін з кастрычніка 2022-га бяруць удзел у стыпендыяльнай праграме Ініцыятывы Марціна Рота, што падтрымлівае мастакоў, якія сутыкаюцца з пераследам у сваіх краінах.

Сярод шматлікіх выставаў беларускіх мастакоў па ўсёй Еўропе асаблівай ёсць персанальная выстава Жанны Гладко “Нястомная плынь часу” (Relentless Flow Of Time), якая адкрылася ў Осла 2 лістапада. Цяпер Гладко бярэ ўдзел у праграме Oslo Safe Artistic Haven арганізацыі Safemuse Artistic Residency. Мастацкія спробы сканцэнтраваныя вакол стварэння амбівалентных вобразаў, якія крытычна разглядаюць феномен дэфармацыі інфармацыі ў эпоху постпраўды, калі звесткі напластоўваюцца, скажаюцца і абясцэньваюцца.

Апошнія падзеі ў беларускім мастацтвазнаўстве ажывіліся ў публікацыі крытычных тэкстаў і эсэ. Адметна, што ў жніўні 2023 года на платформе Kalektar.org апублікавалі эсэ Андрэя Дурэйкі “З таго свету: памяці Алеся Пушкіна” (From the other side. In memory of Ales Pushkin), прысвечанае жыццю і творчасці памерлага знакамітага беларускага мастака і палітычнага вязня Алеся Пушкіна. Шматграннае мастацтва Пушкіна ахоплівала жывапіс, тэатр, перформанс і палітычную актыўнасць, спалучаючы сучасныя і традыцыйныя стылі, звяртаючыся да грамадскіх і гістарычных супярэчнасцяў. Ягоная творчасць адрознівалася палітычнаю тэмаю ды бесперашкоднай інтэграцыяй жыцця і мастацтва ў міфападобны аповед.

Айчынная арт-сцэна: складанасці і супярэчнасці

Беларуская мастацкая супольнасць усцяж зазнае значныя страты, пераслед і спробы сцерці грамадскую памяць пры цяперашнім рэжыме. Некалькі мастакоў застаюцца ў зняволенні закладнікамі рэжыму Лукашэнкі, у тым ліку лічбавы мастак Віктар Кулінка, вулічны мастак Дзмітрый Падрэз, мастак, дызайнер і аніматар Іван Вярбіцкі, мастак і ілюстратар Аляксандр Нудзінаў, мастак і былы лідар суполкі “Пагоня” Генадзь Драздоў.

21 лістапада на 73-м годзе пайшла з жыцця беларуская мастацтвазнаўца Ларыса Фінкельштэйн. Яна была выбітнай асобаю сучаснага беларускага мастацтва, прапрацавала некалькі дзесяцігоддзяў у мінскім Палацы мастацтва і ў сваёй галерэі “Брама”. Зрабіла значны ўнёсак у мастацкую адукацыю і сродкі масавай інфармацыі, значны паўплываўшы выкладаннем і публікацыямі. 

Яркім прыкладам культурніцкага сцірання сталася зафарбоўванне фрэскі Свята-Успенскага манастыра ў Жыровіцах, створанай Раманам Бандарэнкам. Мастак, які трагічна загінуў пасля затрымання ў Мінску, першапачаткова выканаў фрэску ў чэрвені 2007 года. Гэты твор – сімвал спадчыны Бандарэнкі – замянілі выяваю “Тайная вячэра”. Знялі і памятную шыльду. Акцыя падкрэслівае барацьбу за справядлівасць, што трывае ўжо тры гады пасля забойства Бандарэнкі рэжымам Лукашэнкі.

Нядаўнія падзеі на беларускай арт-сцэне хаця і прыкметныя, выклікаюць пытанні сапраўднага адраджэння айчыннага мастацтва праз складаную маральную дынаміку. З 7 верасня да 2 кастрычніка ў мінскім Палацы мастацтва праходзіла выстава-продаж маладых беларускіх мастакоў – Восеньскі салон з “Белгазпрамбанкам”. Не зважаючы на дэманстрацыю больш як 430 твораў 246 мастакоў і набыццё вядомасці як галоўнае культурніцкае падзеі, арт-крытыкі выказваюць скептыцызм наконт аўтэнтычнасці і свабоды мастацкага выказвання ў імпрэзах, звязаных з дзяржаваю.

Неадназначны артыст, вядомы пратэставымі выступамі, Аляксей Кузьміч нядаўна сакрэтна наведваў Беларусь. Ягоны візіт дзеля завяршэння праекту “Транзіт” і аднаўлення асабістых дакументаў, быў ахутаны напружанасцю і рызыкай, улічваючы гісторыю адміністратыўнага арышту творцы і неабходнасць заставацца інкогніта. Візіт, хаця і паспяховы, падкрэслівае хісткасць і неадназначнасць, з якімі сутыкаюцца мастакі ў Беларусі, дзе любоў да радзімы суіснуе з адчувальным дыскамфортам.

Беларускае сучаснае мастацтва аказваецца ў цэнтры ўвагі ў праекце Карэна Карнака на Syg.ma, у якім бяруць удзел такія творцы як Раман Аксёнаў. І гэтая імпрэза таксама адрозніваецца складанасцю. У той час як “Антыпраекты” Аксёнава дапаўняюць багаты габелен беларускага мастацтва, супраца творцы з расійскімі платформамі і нутраныя расколы, выкліканыя гэтым у арт-супольнасці, падкрэсліваюць бесперапынную барацьбу ды этычныя галаваломкі, з якімі сёння сутыкаюцца беларускія мастакі. Гэтыя падзеі сведчаць: хоць рух на беларускай мастацкай сцэне і ёсць, ён багаты на маральную неадназначнасць і выклікі, якія ставяць пад сумнеў магчымасць сапраўднага адраджэння ў цяперашніх умовах.

Высновы і прагноз

Працяг міжнароднае супрацы: беларуская мастацкая супольнасць будзе падтрымліваць і пашыраць сваю глабальную прысутнасць дзякуючы куратарскім ініцыятывам, групавым і персанальным выставам, дэманструючы таленты з Беларусі ў міжнародным маштабе. 

Мастацтва як сродак палітычнае салідарнасці: відаць, тэндэнцыя выкарыстоўваць мастацтва для салідарнасці з палітычнымі вязнямі і развязання грамадска-палітычных праблемаў у Беларусі захаваецца. Гэта можа прывесці да большае колькасці выставаў і мастацкіх праектаў, якія асвятляюць палітычную барацьбу ў краіне, як у Беларусі, гэтак і за мяжою.

Айчынная арт-сцэна – пад пільнай увагаю: яна, хутчэй за ўсё, будзе працягваць сутыкацца з праблемамі, звязанымі з палітычнымі рэпрэсіямі і цэнзурай. Аднак гэта таксама можа прывесці да ўсплёску андэграўндавых і больш тонкіх формаў мастацкага выказвання, якія існуюць у абмежавальным асяроддзі.

Рост у дыскурсе крытычнага мастацтва: будзе больш крытычных тэкстаў і дыскусіяў вакол беларускага мастацтва. Такія платформы як Kalektar.org, будуць адыгрываць галоўную ролю ў давядзенні сучаснага беларускага мастацтва да больш шырокай аўдыторыі і спрыянні крытычнаму дыскурсу.

Этычныя і маральныя выклікі: беларуская арт-супольнасць будзе працягваць змагацца з этычнымі дылемамі, у прыватнасці адносна супрацы з пралукашэнкаўскімі і расійскімі структурамі. Гэта можа прывесці да больш выразных унутраных падзелаў у арт-супольнасці, але таксама можа выклікаць новыя дыялогі і разважанні пра ролю мастацтва ў палітычна дэпрэсіўным асяроддзі.

Чытаць агляд беларускай музыкі ў жніўні - кастрычніку 2023 г.

Чытаць агляд беларускага тэатру ў жніўні - кастрычніку 2023 г.

Чытаць агляд беларускай літаратуры ў жніўні - кастрычніку 2023 г.