Як рэстаўравалі Спаскую царкву ў Полацку
SpadcynaУ 2024 годзе на навуковай канферэнцыі выступіў расійскі архітэктар-рэстаўратар Сяргей Валерыянавіч Лалазараў з дакладам "Асаблівасці вывучэння і рэстаўрацыі Спаса-Праабражэнскага храма ў Полацку", у якім падзяліўся цікавымі звесткамі пра практыку рэстаўрацыі ў Беларусі, залатыя купалы на старажытнарускіх храмах і правакацыі ад масцітых беларускіх мэтраў.
Іканаграфія
Першыя вядомыя выявы Спаса-Праабражэнскай царквы былі знойдзены адносна нядаўна ў келлі прападобнай Еўфрасінні, у паўднёвым прытворы на хорах. На кцітарскай фрэсцы Еўфрасіння трымае ў руках выяву храма - пазнавальны аднакупальны будынак. На фрэсцы можна заўважыць два рады какошнікаў і закамараў, трохлопасцевыя завяршэнні і нават кілепадобнасць — элементы, якія характэрныя менавіта для гэтага помніка і лёгка пазнаюцца.
Пасля вялікая лакуна. Наступная выява храма адносіцца аж да канца XVI стагоддзя, калі храм быў адлюстраваны ў вельмі прымітыўным, умоўным выглядзе на гравюрах аблогі Полацка войскамі Стэфана Баторыя. На больш позняй іконе прападобнай Еўфрасінні, якая адлюстроўвае яе асноўныя пабудовы, храм выглядае больш пазнавальна: можна заўважыць цыбулепадобны купал і, магчыма, адсутнасць галерэі. Гэтыя выявы адносяцца да XVI–XVII стагоддзя.
Выявіць наступныя выявы храма ўдалося на карцінах, прысвечаных першай бітве пад Полацкам у 1812 годзе. Мастак Вільгельм фон Кобель намаляваў помнік з высокім барабанам-купалам, дадатковым завяршэннем у выглядзе латэрны (ліхтара), чарапіцай на даху і, што вельмі важна, званіцай на заходнім фасадзе.
На яшчэ адной выяве той жа падзеі, атацы баварцаў на войскі Вітгенштэйна, зробленай з іншага боку, з усходу, храм таксама адлюстраваны з барабанам з латэрнай і званіцай.
Пасля баёў вакол храма ён быў моцна пашкоджаны. Верхняя частка будынка былі разбураны, што пацвярджаецца гістарычнымі дакументамі.
Расійскія перабудовы
Ужо пасля 1812 года пачынаецца значны рамонт. Варшаўскі архітэктар Юзаф Абрампольскі перабудоўвае храм у стылі класіцызму, дадаўшы порцік з чатырма калонамі і франтонам, пастаўлены на высокі стылабат, захоўваючы барабан і купал.
Прыбудоўваецца портык, чатырохкалонны франтон на высокім стылабаце. Захаваны барабан і галоўка. Гэтае выява датуецца крыху пазней, 1932 годам.
Пасля пераходу храма да праваслаўнай царквы ў час рамонту пад кіраўніцтва А. Порта ў 1832 годзе, каб надаць яму неабходны праваслаўны выгляд, з порціка былі выдалены пінаклі, характэрныя для каталіцкіх храмаў.
Далей была распрацаваная серыя праектаў па перабудове храма. У гэтай справе бралі ўдзел Порта, магілёўскі архітэктар Бусырскі і іншыя. Але выніку быў прыняты праект архітэктара Лукiна, які мусіў падкрэсліць старажытнасць храма і яго праваслаўны характар. Быў захаваны двухсхільны дахоўкавы дах, але на фасадзе былі выяўлены закамары, акрамя таго, была дададзена цыбулепадобная галоўка і на заходнім фасадзе пастаўлена званіца замест порціка.
Праект быў у цэлым рэалізаваны, за выключэннем званіцы, на месцы якой быў захаваны франтон ад папярэдняй пабудовы храма Абрампольскага. Таксама перад заходнім фасадам па праекце Лукiна быў прыбудаваны невялікі прытвор.
На выявах канца XIX стагоддзя бачныя некаторыя элементы, якія паступова зніклі падчас рамонтаў. Ужо на пачатку XX стагоддзя на фотаздымках можна заўважыць, што з барабана зніклі канелюры, а таксама верхнія часткі капітэляў і некаторыя архітэктурныя дэкаратыўныя дэталі.
На выяве канца XIX стагоддзя відаць некаторыя элементы, якія паступова знікалі падчас рамонту. Ужо на пачатку XX стагоддзя на фотаздымках можна заўважыць, што з барабана і з верхніх частак капітэляў зніклі канелюры, а таксама былі страчаны некаторыя архітэктурныя цягі. У цэлым жа архітэктура паводле праекта Лукiна захавалася да нашага часу.
На фотаздымках 1940-х гадоў бачна, што храм моцна пацярпеў пасля рэвалюцыі ў выніку выкарыстання не па прызначэнні і падчас ваенных дзеянняў. На фотаздымках 1940-х гадоў адлюстраваны інтэр'еры храма: закапцелыя сцены, алейныя роспісы, калоны пры ўваходзе, размаляваныя "пад мармур". У 1943 годзе, падчас акупацыі, храм стаў дзейным і з таго часу не спыняў сваёй дзейнасці.
Пасля вайны, у 1940-х гадах, даследаванні храма праводзіў Яўген Ашчэпкаў, зрабіўшы цэлую серыю фотаздымкаў. У ходзе даследаванняў на паўднёвым фасадзе была знойдзена надпартальная ніша, на ўсходнім фасадзе ў апсідзе — акно, а таксама выяўлены броўкі з кілепадобнымі завяршэннямі.
Гэта ўсё было адлюстравана ў справаздачы, якая, на жаль, згубілася ў архівах і была знойдзена толькі некалькі гадоў таму.
Пасля гэтага быў праведзены капітальны рамонт, і менавіта ў такім выглядзе храм прастаяў да нашага часу, да апошняй рэстаўрацыі. Але ў справаздачах адзначалася, што асноўныя работы праводзіліся складанымі растворамі, гэта значыць, натуральна, прымяняўся цэмент і г.д., што відавочна было неспрыяльным для цепла-вільготнаснага рэжыму ў інтэр’еры помніка.
Першыя графічныя рэканструкцыі
На працягу ўсёй гісторыі помніка ўзнікала шмат розных рэканструкцый першапачатковага выгляду. Былі рэканструкцыі Андрэя Паўлінава, Мікалая Брунова, Івана Хозерава. Найбольш цікавай была рэканструкцыя Паўла Рапапорта і Рыгора Штэндэра, калі ўжо пасля даследаванняў на скляпеннях і даследаванняў завяршэнняў экзанартэкса яны прапанавалі такія рашэнні з дыяганальнымі какошнікамі. І гэтая рэканструкцыя доўгі час лічылася і ўзорнай, найбольш блізкай да першапачатковага выгляду.
Рэстаўрацыя Ракіцкага
З сярэдзіны 1990-х гадоў і на працягу больш за 15 гадоў рэстаўрацыю храма праводзіў беларускі мастак-рэстаўратар Уладзімір Ракіцкі. Нягледзячы на тое, што ён быў рэстаўратарам па жывапісе, самастойна асвойваў некаторыя навыкі архітэктурных работ, у тым ліку займаўся архітэктурнымі замерамі.
Аднак працаваў ён практычна адзін, з валанцёрамі і пры мінімальным фінансаванні. Зона яго работ абмяжоўвалася барабанам і ветразямі. Акрамя гэтага, ён праводзіў некаторыя работы ў келлі прападобнай і на гарышчы. Менавіта Ракіцкі раскрыў прападобнай у келлі, пабачыўшы незвычайныя трохлапасныя завяршэнні. Ён пачаў правяраць гэта на натуры.
Гэтыя элементы былі выяўлены на папярочнай сцяне гарышча. Ён з дапамогай валанцёраў разабраў сцяну, у якую былі ўмураваныя какошнікі, выявіўшы канструкцыю першапачатковых пакрыццяў. На жаль ад сцяны, у якой назіраліся сляды розных гістарычных перыядаў, засталося толькі некалькі фотаздымкаў. Ракіцкі амаль не займаўся яе дакладнай фіксацыяй.
На гарышчы, як выявілася, захаваліся скляпенні, какошнікі, закамары, ніжняя частка барабана.
"У такім аб'ёме і захаванасці рэдка дзе пабачыш завяршальных канструкцый рэдка дзе пабачыў. Гэта ўнікальныя элементы, тут шмат натурных артэфактаў."
На падставе знойдзеных артэфактаў Ракіцкі стварыў сваю рэканструкцыю. Спачатку ён зрабіў макет, які цяпер знаходзіцца ў мастацкай галерэі Полацка. Пазней ён выканаў і графічную рэканструкцыю. Паводле сучасных даных, яна далёкая ад сапраўднага выгляду храма, але Ракіцкі быў перакананы ў яе магчымасці і прапаноўваў аднавіць першапачатковы выгляд храма XII стагоддзя, змяніўшы яго выгляд XIX стагоддзя. Хоць, насамрэч, у ніжняй частцы захавалася крыпта XVIII стагоддзя, а на гарышчы, акрамя элементаў XII стагоддзя, можна вылучыць як мінімум яшчэ тры гістарычныя перыяды перабудовы.
Ракіцкі прапаноўваў выдаліць многія элементаў, якія лічыў лішнімі, непатрэбнымі або прычынай дэфармацый. Паводле яго версіі, калі пачалі будаваць званіцу, заўважылі трэшчыны, і будаўніцтва спынілі. Ён нават апублікаваў артыкул на гэтую тэму.
Аднак на гістарычных выявах бачна, што званіца існавала і раней, да гэтага. Званіца была разабраная падчас перабудоў храма ў пачатку XIX стагоддзя.
Рэстаўрацыя пасля Ракіцкага
З-за канфлікту Ракіцкага з духоўнымі ўладамі ён спыніў працу над помнікам, і была запрошана каманда Міжабласнога навукова-рэстаўрацыйнага мастацкага ўпраўлення (МНРМУ) з Масквы, якую ўзначаліў Уладзімір Сараб'янаў, вядучы спецыялістам па рэстаўрацыі ў Расіі.
Да 2015 года ён кіраваў не толькі работамі па жывапісе, але і ўсімі неабходнымі працамі. Сараб'янаў быў арганізатарам усіх рэстаўрацыйных працэсаў.
Вельмі дапамагло ў рэстаўрацыйным працэсе тое, што ігумення Еўдакія заўсёды давярала меркаванню спецыялістаў і ніколі не змяняла іх рашэнняў, выказваючы толькі свае пажаданні.
У інтэр'ерах храма па адмысловай методыцы, распрацаванай маскоўскімі спецыялістамі, са сцен быў зняты алейны жывапіс і перанесены на цвёрдую аснову. Цяпер гэтыя роспісы экспануюцца ў Полацкай мастацкай галерэі. Да расійскай каманды па выяўленні жывапісу далучылася брыгада беларускіх рэстаўратараў, якія цяпер яны працуюць разам.
"Эфект аказаўся дзівосным. У ХХІ стагоддзі з’явіўся новы помнік XII стагоддзя з такім аб’ёмам фрэсак, з амаль цалкам захаванай праграмай роспісу. Каля 1000 квадратных метраў, 90% сцен — ніводзін храм дамангольскага перыяду не мае такіх паказчыкаў!"
Залатыя купалы
У 2007 годзе адбылася дзіўная падзея: свецкія і духоўныя ўлады вырашылі да нейкай падзеі ўпрыгожыць храм і замянілі купал, які быў створаны па праекце Лукіна і знаходзіўся ў дрэнным стане.
На яго месцы быў пастаўлены новы купал з пакрыццём з нітрыту тытану, "што ў прынцыпе не выкарыстоўваецца ў рэстаўрацыі". Адшукаць праект новага купала рэстаўратарам не ўдалося. Існуе толькі канструктыўны чарцёж, па якім ён быў выраблены ў Расіі.
"Гэта ўсё ж адбылося. Ён быў усталяваны, і ўжо на пачатак нашай працы мы ўспрынялі гэты элемент як дадзенасць".
Каб зразумець, чаму гэта адбылося, Лалазараў звярнўся да досведу іншых помнікаў на Беларусі. У 1990-х гадах была адрэстаўравана Віцебская Дабравешчанская царква, якая адносіцца да таго ж часу, што і полацкі Спаскі храм.
Лёс гэтай царквы вельмі трагічны: яна была разбурана пасля вайны, і толькі невялікія фрагменты засталіся на пачатак 1960-х гадоў. У 1990-х гадах архітэктар Генадзь Лаўрэцкі правёў рэстаўрацыю, якую, на думку Лалазарава, нават цяжка назваць стылістычнай: у ёй змяшаныя розныя стылі, і ад полацкай архітэктуры амаль нічога не засталося. Пазней пакрыццё купала было заменена на такое ж з нітрыду тытану.
Гэта такі заказ, адміністрацыйныя рашэнні, якія прымаюцца паўсюль не толькі ў Беларусі, але і ў Расіі.
Белрэстаўрацыя
Было дадзена ўказанне вярнуць полацкаму храму аблічча XII стагоддзя. Гэтая задача была даручана беларускай арганізацыі "Белрэстаўрацыя", якая зноў прыцягнула Уладзіміра Ракіцкага. У якасці выканаўцы ён правёў шэраг зандажоў на фасадах і ў інтэр’еры.
Падчас зандажоў фасадаў, акрамя элементаў, якія раней знайшоў Ашчэпкаў, Ракіцкі выявіў меандры, а таксама фрагменты роспісаў у надпартальнай нішы. Гэтыя фрагменты зандажоў прастаялі на фасадах пяць гадоў без умацавання, што прывяло да іх разбурэння. Ніякіх рашэнняў аб іх экспазіцыі не прымалася. Манастыр па сваёй ініцыятыве закрыў гэтыя зонды тынкоўкай, каб абараніць ад далейшых пашкоджанняў.
Як адзначае Лалазараў, яшчэ на адным полацкім храме, Сафійскім саборы, зандажы знаходзяцца ў жудасным стане: яны адкрытыя і без неабходных дадатковых мерапрыемстваў іх стан толькі пагаршаецца.
Ракіцкі пры раскрыцці зандажоў выкарыстоўваў не графічную фіксацыю, як робяць архітэктары ці супрацоўнікі Эрмітажа, а тэхніку праз кальку, якая звычайна выкарыстоўваецца мастакамі. Узровень такой фіксацыі быў вельмі нізкім і недастатковым для помніка такога значэння.
Правакацыя Бубноўскага
На аснове гэтых абмежаваных і ўмоўных даследаванняў быў створаны праект "Белрэстаўрацыі" пад кіраўніцтвам архітэктара Дзмітрыя Бубноўскага. Гэты праект, прадстаўлены ў 2013 годзе на ўзгадненне Міністэрству культуры, выклікаў вялікае здзіўленне.
Сараб'янаў першым узняў трывогу і апавясціў усіх магчымых спецыялістаў, просячы іх напісаць рэцэнзіі на гэты праект, бо ён, як кажа Лалазараў, не меў нічога агульнага са Спаса-Праабражэнскім храмам.
Акрамя таго, у праекце прапаноўвалася шырокае прыстасаванне і будаўніцтва дадатковых аб'ёмаў вакол храма, нягледзячы на тое, што археалагічныя даследаванні яшчэ не праводзіліся. Такое рашэнне выклікала вялікія спрэчкі.
На той час Сараб'янаў ужо памёр, роля кіраўніка і куратара гэтых работ была перададзена Алегу Іанісяну, які каля паўтара года падбіраў калектыў для працягнення гэтых прац па даручэнні Міністэрства культуры Беларусі.
У 2015 годзе быў запланаваны выезд Рады пры Мінкультуры ў Полацк для абмеркавання гэтага праекта. У тым жа годзе былі арганізаваны археалагічныя працы, якія вялі археолагі Яўген Торшын і Алег Іанісян. Таксама былі распачаты першыя працы па маніторынгу канструкцый і правядзенні першачарговых супрацьаварыйных мерапрыемстваў.
Тым не менш, нягледзячы на рашучае адхіленне праекта, яго апаненты і аўтары выканалі макет на аснове праекта Бубноўскага і перадалі яго манастыру. Гэты макет дагэтуль стаіць пры ўваходзе ў манастыр і дэманструе не толькі тое, якім храм мог бы быць, але і "якім яго трэба зрабіць пасля рэстаўрацыі".
"Гэта такая невялікая правакацыя. Нам увесь час даводзіцца тлумачыць, чаму гэтага зрабіць немагчыма і нельга."