فرقه دموکرات آذربایجان، خودمختاری مستقل یا تجزیه طلبی وابسته؟

✅ در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ در تبریز، حزبی اعلام موجودیت کرد که بنیانگذارانش آن را فرقه دموکرات آذربایجان (آذربایجان دموکرات فرقه سی) نام نهادند. این حزب در هنگام تاسیس، بیانیه ای ۱۲ ماده ای منتشر کرد که در بند اول آن آمده است:

«ضمن حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران، باید به مردم آذربایجان آزادی داخلی و خودمختاری مدنی داده شود تا بتوانند در پیشبرد فرهنگ خود و ترقی و آبادی آذربایجان با مرعی داشتن قوانین عادلانه کشور سرنوشت خود را تعیین نمایند.»

✅ اما آیا واقعا آنطور که در این بیانیه آمده و برخی هواداران خجالتی فرقه می گویند، فرقه دموکرات در عمل خواهان خودمختاری آذربایجان در چارچوب تمامیت ارضی ایران بود یا از ابتدا داستان چیز دیگری بوده؟ و به عنوان سوالی پیشینی آیا اساسا فرقه دموکرات پیشه وری دارای این حد از استقلال در تصمیم گیری بوده که خود در اینباره تصمیم بگیرد یا فقط مجری بدون حق رای منویات رفیق استالین بوده است؟

✅ برای پاسخ به این پرسش ها باید کمی به عقب برگردیم. حدود دو ماه پیش از تشکیل فرقه. در ۱۵ تیر ۱۳۲۴، نامه ای از طرف حزب کمونیست شوروی به باقراُف دبیر حزب در آذربایجان شوروی نوشته می شود. ترجمه فارسی نامه که تصویر متن اصلی آن نیز در ادامه ارائه گردیده، به قرار زیر می باشد:

فوق‌العاده سری

به: رفیق باقراُف

اقدام به تشکیل یک حرکت تجزیه طلبانه در آذربایجان جنوبی و دیگر استان‌های ایران شمالی

۱. در نظر بگیرید که توصیه می‌شود به کارهای مقدماتی برای تشکیل یک ولایت خودمختار ملی آذربایجان در چارچوب دولت ایران شروع شود که صاحب اختیارات وسیع باشد. در عین حال در استان‌های گیلان، مازندران، گرگان و خراسان هم یک جنبش تجزیه طلبانه سازماندهی شود.

۲. در آذربایجان جنوبی فرقه‌ای دمکرات با نام «فرقه دمکرات آذربایجان» با هدف رهبری جنبش تجزیه طلبانه ایجاد شود. ایجاد فرقه دمکرات آذربایجان جنوبی باید هم‌زمان با تجدید سازماندهی شاخه آذربایجان حزب توده ایران باشد و طرفداران جنبش تجزیه طلبانه از تمام طبقات مردم را به آن جلب کند.

۳. فعالیت مناسب بین کُردهای شمال ایران برای جلب آنان به جنبش جدائی طلبانه و ایجاد یک ولایت خود مختار ملی کُرد انجام شود.

۴. درتبریز گروهی از کارگران مسئول برای رهبری جنبش تجزیه طلبانه را تشکیل داده به آن‌ها وظیفه هماهنگ‌کردن کارشان با سرکنسولگری اتحاد شوروی در تبریز را بدهید. سرپرستی عمومی این گروه به عهده باقراف و یعقوب اُف است.

۵. طرح‌ریزی کار مقدماتی در رابطه با برقراری انتخابات مجلس پانزدهم ایران در آذربایجان جنوبی و همچنین انتخاب نمایندگان طرفدار جنبش تجزیه طلبانه به کمیته مرکزی حزب کمونیست (بلشویک) باقراُف و ابراهیم‌اُف سپرده شود. کار مزبور تحت این شعارها انجام خواهد شد:

۱) تقسیم اراضی دولت و مالکان بزرگ به دهقانان و دادن وام‌های دراز مدت به دهقانان،

۲) از بین بردن بیکاری از طریق احیا و گسترش کار در موسسات و در عین حال از طریق ساختن راه‌ها و دیگر کارهای اجتماعی،

۳) بهبود خدمات اجتماعی و تأمین آب از طریق لوله‌کشی،

۴) بهبود بهداشت اجتماعی،

۵) استفاده حد اقل ۵۰ درصد مالیات دولتی برای نیازهای محلی،

۶) حقوق برابر برای اقلیت‌های ملی و ایلات: افتتاح مدارس و نشر روزنامه و کتاب به زبان‌های آذربایجانی، کُردی، ارمنی و آسوری، برگزاری جلسات دادگاه و مکاتبات رسمی در مؤسسه‌های محلی به زبان‌های بومی، ایجاد یک مدیریت استانی از جمله ژاندارمری و پلیس که متشکل از افراد بومی محل باشد، تأسیس انجمن‌های ولایتی، ایالتی و شهری موسسات خود گردان محلی،

۷) بهبود چشمگیر روابط شوروی و ایران.

۶. گروه هائی را که با سلاح‌های ساخت بیگانه مسلح شده‌اند سرکوب کنید. هدف از این کار آنست که مردم طرفدار شوروی فعالین جنبش تجزیه طلبانه سازمان‌های دمکراتیک و حزبی بتوانند از خود دفاع کنند. این کار به رفیق نیکلای یولگانین و رفیق باقراُف سپرده شود.

۷. برای تقویت کار فرهنگی و تبلیغاتی یک انجمن روابط فرهنگی ایران و جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان راه‌اندازی شود.

۸. برای جلب توده‌های وسیع به جنبش تجزیه طلبانه، ایجاد یک «انجمن دوستان آذربایجان شوروی» در تبریز با شعبه هایی در تمام ایالات آذربایجان جنوبی و همچنین گیلان لازم شمرده می‌شود.

۹. کار چاپ یک مجله مصور در باکو برای پخش در ایران و همچنین سه روزنامه جدید در آذربایجان جنوبی به کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان سپرده شود.

۱۰. به اداره نشریات دولتی (تحت نظارت کمیساریای آموزش و پرورش اتحاد شوروی) (یودین) سپرده شود که سه دستگاه چاپ کمیته مرکزی حزب کمونیست (بلشویک) آذربایجان برای تأمین نیازهای چاپی در اختیار فرقه دمکرات آذربایجان جنوبی قرار گیرد.

۱۱. به کمیساریای خلق عائد به تجارت خارجی (رفیق میکویان) سپرده شود که برای چاپ مجله مصور در باکو و سه روزنامه جدید در آذربایجان جنوبی کاغذ مرغوب در اختیار بگذارد. تیراژ کل این مطبوعات نباید کمتر از ۳۰ هزار نسخه باشد.

۱۲. به کمیساریای امور داخله در جمهوری شوروی آذربایجان اجازه داده شود که تحت نظارت رفیق باقراف به افرادی که در چارچوب اجرای این اقدامات به ایران می‌روند و از ایران برمیگردند اجازه‌نامه لازم داده شود.

۱۳. جنبش تجزیه طلبانه آذربایجان جنوبی و همچنین برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم ایران (در آذربایجان جنوبی) از نظر مالی تأمین شود. در کمیته مرکزی حزب کمونیست (بلشویک) آذربایجان بودجه مخصوصی عبارت از یک میلیون روبل ارز خارجی («برای تبدیل به تومان») اختصاص داده شود.

ششم ژوئیه ۱۹۴۵

✅ سرانجام در ۲۱ آذر ۱۳۲۴، اعضای فرقه دموکرات آذربایجان بنا به فرمان نامه پیشوایشان، در حالی که زیر تصاویر رفیق لنین و رفیق استالین قرار داشتند تشکیل حکومت خودمختار آذربایجان را اعلام نمودند. شواهد و مجموعه اتفاقاتی از دوران حیات یک ساله فرقه در دسترس است که «وابسته بودن» فرقه و «تجزیه طلب بودن» آن را بر هر محقق بی طرفی آشکار می سازد.

در ادامه به چند مورد از این وقایع و شواهد اشاره می نمایم:

۱) خلع سلاح ارتش مرکزی و ایجاد ارتش مستقل.

۲) چاپ اسکناس: واحد پول هر کشور، یگانه بوده و در تمام مناطق آن از جمله در مناطق خود مختار احتمالی مورد استفاده قرار می گیرد. اما در اواخر سال ۱۳۲۴ حکومت فرقه اقدام به چاپ اسکناس جدید و استعمال آن در مناطق اشغال شده نمود. در ادامه می توانید تصویر چند اسکناس چاپ شده را مشاهده فرمایید.

۳) نقل قول های تجزیه طلبانه: محمدحسین خسروپناه در شماره ۴۸ فصل نامه گفت و گو از پیشه وری نقل می کند: «چنانچه تهران راه ارتجاع را انتخاب کند، خداحافظ! راه در پیش. بدون آذربایجان به راه خود ادامه دهد. این است آخرین حرف ما». همچنین پیشه وری در مقاله ای با عنوان «مرا بخیر تو امید نیست شر مرسان» در شماره ۸ نشریه آذربایجان مورخ ۱۳۲۴/۶/۲۹ می نویسد: «آذربایجان ترجیح می دهد به جای اینکه با بقیه ایران به شکل هندوستان اسیر باشد، برای خود سرزمین ایرلند آزادی باشد». همچنین در مطلبی که در مقاله «دالیدان آتیلان داش، توپوغا دییر» در شماره ۴۸ نشریه آذربایجان مورخ ۱۳۲۴/۱۰/۲ چاپ شده، آمده است: «اگر کار بدین منوال پیش رود، ما چاره ای نداریم جز اینکه تماما از تهران جدا شده و دولتی مستقل تشکیل دهیم».

۴) تلگراف به میرجعفر باقراُف: سران فرقه در تلگرافی خطاب به باقراُف دبیر حزب کمونیست شوروی در آذربایجان که متن آن در شماره ۸۱ نشریه آذربایجان مورخ ۱۳۲۷/۶/۱۷ چاپ شده، گفته اند: «پدر عزیز و مهربان، میرجعفر باقراُف. خلق آذربایجان جنوبی که جز لاینفک آذربایجان است، مانند همه خلق های جهان، چشم امید خود را به خلق بزرگ شوروی و دولت شوروی دوخته است».

۵) نامه پیشه وری به استالین: پیشه وری در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۲۵ چند روز پیش از سقوط حکومتش نامه ای خطاب به استالین می نویسد. مطالعه این نامه به تنهایی می تواند پرده از «سرسپردگی»، «لزوم کسب اجازه از شوروی برای انجام امور» و «نیات تجزیه طلبانه» پیشه وری و فرقه دموکرات بردارد. وی در قسمتی از نامه خطاب به استالین می نویسد: «... مادام که مرزهایمان باز هستند و قدرت ملی مان پابرجاست، مقدار کمی به ما سلاح داده شود. زیرا اگر سرکوبها به این روال پیش رود، این جدایی دیگر ممکن نخواهد شد. ما براحتی قادریم این سلاح‌ها را چنان مخفیانه بدست قوای ملی برسانیم که نیروی مخالف، از آن مطلع نشود. پس از شروع و شدت درگیری انجام این کار بسیار سخت خواهد بود. ما سلاح زیادی نمی‌خواهیم. منظور ما اندک مقداری است تا فدائیان ناگزیر نشوند با دست خالی جلوی دشمن بروند ... حالا که قوام جنگ را شروع کرده و به ریختن خون برادران ما پرداخته‌است، اجازه داده شود ما نیز از هر سو او را در تنگنا قرار دهیم، تا از این طریق امکان قیام آزادیخواهان همه جای ایران را فراهم کرده، نهضت بزرگی در سراسر ایران آغاز نماییم و با سرنگون ساختن حکومت ارتجاعی تهران، حکومتی دموکراتیک به جای آن مستقر سازیم ... اگر این کار به صلاح نیست، بگذارید از تهران کاملاً قطع رابطه کنیم و حکومت ملی خویش را بوجود آوریم. (مردم ما به راه حل اخیر بیشتر تمایل دارد). سیاست شوروی هر کدام از این دو راه را که انتخاب کند، ما می‌توانیم آن را شرافتمندانه اجرا کنیم و موفق گردیم ... شکست سیاست شوروی در مسئله نفت در ایران، به معنی شکست سیاست ترقی‌خواهانه در ایران است. این شکست ضربه بزرگی به جنبشهای دموکراتیک در خاور زمین خواهد زد. زیرا همانگونه که جنبش آذربایجان تأثیر عظیم و مثبتی بر جای نهاده‌است، شکست آن نیز تأثیر منفی عظیمی برجای خواهد نهاد ...».

۶) اظهارات نصرت الله جهانشاهلو، نفر دوم فرقه: نصرت الله جهانشاهلو که در آخرین روز حضور سران فرقه در تبریز و قبل از فرار به شوروی، به همراه پیشه وری به دستور کنسول شوروی در تبریز به ملاق وی می رود، شرحی از این ملاقات ارایه داده که در ویدئوی زیر می بینید.