شب‌زنده‌داری

دکتر عبد الحمید البلالی - احمد ویسی- ربط سردشت

قیام‌اللیل مدرسه‌ی اخلاص است و جز عاشقان مجوّز ورود به آن را نمی‌یابند و جز صادقان بر آن مواظبت نمی‌کنند.

«شب زنده‌داری، محراب خاشعین و باغچه‌ی استغفار کنندگان است.»

قیام شب قانون خداوندی و سنّت نبوی و مدرسه‌ی تربوی و باغچه‌ی تقوا و سعادت روحی و قوّه‌ی جسمانی و خلوت کردن با پروردگار است؛ در آن اشک‌ها و عبرت‌ و ناله‌ها و سوزش‌ها وجود دارد و به‌وسیله‌ی آن دل‌ها بر بهشت اعلی مسلّط می‌شوند. شب محراب خاشعین، باغچه استغفارکنندگان و جای اُنس عاشقان و خواسته‌ی امیدواران، و چشمه‌سار متّقیان است.

شب به اوقات مختلفی تقسیم شده است و هر وقت آن درجاتی دارد. وسطِ شب، مخصوص خلوت عاشقان است برای مناجات با حبیبشان. سحر وقت استغفار است برای استغفارکنندگان وسط شب مخصوص خلوت کردن خواص است، امّا سحر عام است برای همگان. پس کسی که نمی‌تواند در میدان عاشقان مسابقه کند، اگر چه می‌تواند با استغفارکنندگان در استغفار و اعتذار مشارکت نماید.

«صحیفه‌ی توبه کنندگان گونه‌ها و جوهرشان، اشک‌های ایشان می‌باشد.»

شب مدرسه‌ی اخلاص است و فقط عاشقان راستین به آن می‌رسند و تنها راستگویان بر آن مواظبت می‌کنند. ابوسلیمان می‌گوید: اگر شب نمی‌بود، دوست نداشتم در دنیا باقی بمانم.

برخیز که عاشقان به شـب راز کـنند

گــردِ در و بــام دوست پرواز کنند

هر جا که دری بود بـه شب بربندند

الّا درِ دوسـت، کـه شـب بـاز کـنند

ثمرات و فواید شب زنده داری

1- شب زنده داری وسیله‌ی قرب الی الله است.

قال رسول الله: «اقْرَبُ ما یکونُ الرّبُّ من العبدِ فی جوفِ اللیلِ الْآخرَ، فَاِنْ اِسْتَطَعْت اَنْ تکونَ مِمّنْ یذْکُرُ اللهَ فی تلکَ الساعةِ فکُنْ»

«نزدیک‌ترین وقت رب با بنده، در دل شب است، پس اگر می‌توانی از زمره‌ی کسانی باشی که در آن هنگام خدا را ذکر می‌کنند، با آن‌ها همراه باش.»

2- شرف مؤمنان است.

قال رسول الله (ص): «شرفُ المُؤمن صلاتُهُ باللیلِ، عِزّهُ استغنائِهُ عمّا فی اَیدی النّاسِ» «شرف مؤمن نماز شب، و عزّتش در بی‌نیازی اوست از آنچه نزد مردم است.»

3- شب توأم با تسبیح ، رضایت خدا برای بنده به ارمغان می‌آورد.

قال الله تعالی: «فاصبر علی ما یقولون و سَبِّح بحمد ربّک قبلَ طلوع الشَّمسِ و قبل غروبها و مِن آناءِ اللیل فسبِّح و اطراف النَّهار لعلک ترضی» پس برآنچه می‌گویند شکیبا باش، و پیش از برآمدن آفتاب و قبل از غروب آن، با ستایش پروردگارت (او را) تسبیح گوی و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش بپرداز، باشد که خشنود گردی.

4- شب زنده داری فهم و موفّقیت را از طرف خدا فراهم می‌نماید.

قال الله تعالی: «انّ ناشئة اللیل هی اشد وطئاً و اقوم قیلا» «البته نماز شب سخت‌تر است از حیث گام نهادن و مقاوم‌تر است از حیث گفت‌وگو.»

ابن کثیر در تفسیر این آیه می‌گوید: مقصود و مراد این است که قیام شب بهترین وسیله برای تطابق قلب و زبان است و حواس انسان را برای تلاوت بهتر متمرکز می‌کند. یعنی خاطر انسان برای ادای قرابت و تفهیم مطلب در شب جمع و جورتر است.

5- شب وقت اجابت دعا و نیایش و غفران و نایل شدن به بخشش‌های خداوند رحمان است.

قال رسول‌الله(ص): ینْزِلُ ربُّنا ـ تبارک و تعالی ـ کلَّ لیلة الی السماءِ الدنیا حینَ یبْقی ثلثُ اللیلِ اَلآخِرُ، فیقولُ: مَنْ یدْعونی فَاسْتَجِبُ له؟ مَنْ یسْأَلُتی فَاعُطِیهُ؟ من یسْتَغفرُنی فَاغْفَرُ له؟ یعنی «پروردگار ما هر شب به آسمان دنیا نزول می‌کند و هنگامی که فقط یک سوّم از شب باقی مانده، می‌فرماید: چه کسی مرا می‌خواند تا به او جواب دهم؟ چه کسی از من چیزی می‌خواهد تا به او بدهم؟ چه کسی طلب مغفرت می‌کند تا او را بیامرزم؟»

6 ـ شب زنده‌داری آداب و روش صالحان است.

شب زنده داری موجب قربت الی‌الله و مایه‌ی دوری از گناه و کفّاره‌ی بدی‌ها است. در حدیث صحیح آمده است که می‌فرمایند: «عَلَیکُمْ بقیام اللیل فَاِنّه دَأْبُ الصالحینَ قَبْلَکم و قُربةٌ الی تعالی، و مَنْهاةٌ عنِ الاثْمِ، و تَکْفیرٌ لِلسَّیئاتِ تطْرَدَةُ الداءِ عَنِ الجسدِ.» «بر قیام شب مواظبت کنید، چون شب زنده داری آداب و روش صالحان قبل از شما بوده و قربت الی‌الله و بازدارنده از گناه و کفّاره‌ی گناهان است و درد و الم را از بدن دور می‌کند.»

ابن حاج می گوید: یکی از فواید شب زنده داری، این است که گناه را احاطه می‌کند، هم چنان‌که گردباد برگ خشیکده‌ی درختان را احاطه می‌نماید. یکی از دیگر از فواید آن این است که قلب را نورانی و رخسار را زیبا و شاداب می‌گرداند.

7ـ شب زنده‌داری به کسانی که برانجام آن جدّیت به خرج می‌دهند، هیبت و نورانیت خاصّی می‌دهد.

قال ‌الله: «وجوهٌ یومئذٍ مسفرَه ضاحِکة مستبشره» در آن روز چهره‌هایی درخشانند (و) خندان و شاداب هستند. به شیخ حسن بصری گفته شد حال شب زنده داران چگونه است که رخسارشان زیباتر از دیگر مردم است؟ گفت: چون با خداوند رحمان خلوت می‌کنند، خدا با نور خود آنان را می‌پوشاند. سعید بن مسیب می‌گوید: انسان وقتی نماز شب می‌خواند، خداوند نوری در رخسارش قرار می‌دهد که هر مسلمانی او را دوست می‌دارد، و حتّی کسانی که هرگز چنین انسان شب زنده داری را ندیده‌اند، با دیدن وی می‌گویند: «من این فرد را دوست دارم!»

8- شب زنده داری از موجبات رحمت است.

قال الله: «اَمّن هو قانت آناء‌الیل ساجداً و قائماً یحذرالاخرة و یرجوا رحمة ربه» (آیا چنین کسی بهتر نیست) یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت (خدا) می‌کند (و) از آخرت می‌ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ در حدیث صحیح آمده: رَحِمَ اللهُ رَجُلاً قامَ مِنَ الّیلِ و اَیقَظَ اِمْرَتَهُ فَصَلَّتْ، فَاِنْ اَبَتْ نَصَحَ فی وَجْهِهَاالْماءَ و رَحِمَ اللهُ اِمْرَةً قامَتْ مِنَ الَّیلِ فَصَلَّتْ وَ اَیقَظَتْ زَوْجَها فَصَلّی فَاِنْ اَبی نَضَحتْ فی وَجْهِه الْماءَ.

« خداوند مردی را رحمت کند که شب بیدار شود و همسرش را بیدار نماید و نماز بخواند و اگر مانع شد و بیدار نشد، بر رخسارش آب بپاشد. همچنین خدا زنی را رحمت کند که بیدار شود و نماز بخواند و شوهرش را بیدار نماید و اگر از بیدار شدن ممانعت کرد، بر رخسارش آب بپاشد.»

9‌ـ قیام شب پس از فرض‌ها، افضل‌ نماز است.

از ابوهریره(رض) روایت شده که رسول‌الله فرموده است: «اَفْضَلُ الصّلاةِ بَعْدَ الفَریضةِ صلاةُ اللیل» پس از نمازهای فرض، نماز شب افضل‌ترین نماز است.

در حدیث عمر بن عبسه نزد ابوداود آمده و می‌گوید: قُلْتُ یا رسول‌الله(ص) اَی الّلیلِ اَسْمَعُ؟ چه وقتِ شب (دعا) بهتر شنیده می‌شود؟ قالَ جَوفُ الَّلیلِ الآخِرُ فَصَلِّ ما شِئْتَ، فَاِنَّ الصّلاة فیه مکتوبَةٌ مَشْهودةٌ، فرمود در ثلث سوّم آخر شب، پس هر چه قدر می‌خواهی نماز بخوان، چون نماز در آن نوشته و مشاهده می‌شود.

10ـ قیام شب، نجات دهنده از آتش دوزخ است.

در حدیث عبدالله بن عمر که متفق علیه است، آمده است، «فَجَعَلْتُ اَقولُ: اَعوذُ بالله مِنَ النار اعوذبالله مِن النار، قال فَلَقَیهِما مَلَکتٌ فقال لی: لم ترع فَقَصَصْتُها علی حفصةُ فَقَصَتْها حفصةُ علی رسول‌اللهِ(ص): فقال: نِعْمَ الرجلُ عبدُالله لو کان لیصلی من‌اللیل.» عبدالله بن عمر می‌گوید: داشتم می‌گفتم خدایا به تو پناه می‌آورم از آتش جهنم، که ناگهان ملائکه‌ای نزد من آمد و گفت: نترس، چرا می‌ترسی؟ این موضوع را برای حفصه تعریف کردم و ایشان هم برای رسول خدا تعریف کرده بود، پیامبر «صلی الله علیه وسلم» فرموده بودند: عبدالله مرد خوبی است اگر نماز شب بخواند. قرطبی می‌گوید: برای عبدالله ثابت شد که شب زنده داری انسان را از آتش و حتّی نزدیک شدن به آن باز می‌دارد. بنابراین بعد از آن، شب زنده داری را ترک نکرد.

11ـ قیام شب بنده را به خیری می‌رساند که در غیر قیام به آن نایل نمی‌شود.

محمد ابن قیس می‌گوید: که اگر بنده‌ای شب برای نماز برخواست، خوبی‌ها از پهنه‌ی آسمان بر فرق سرش فرو می‌ریزند و ملائک بر او نازل می‌شوند و قرائتش را گوش می‌دهند و ساکنان خانه و ساکنان هوا به او گوش فرا می‌دهند، وقتی که از نماز فارغ شد و برای دعا نشست، ملائک او را احاطه می‌کنند و برایش آمین می‌گویند، هنگامی که دراز کشید، به او ندا داده می‌شود: بخواب با خوشحالی! بخواب که این بهترین خواب، بر بهترین عمل است!

برای مؤمن این حدیث شریف کافی است که می‌فرماید: اذا اِسْتَیقَظَ الرجلُ مِنَ اللیلِ و ایقظ اَهْلَهُ وصَلَّیا رَکْعَتَینِ کُتِبا نِنَ الذاکرینَ الله کثیراً و الذاکراتِ .

هرگاه مرد بیدار شد و اهلش را بیدار کرد و دو رکعت نماز خواندند، از زمره‌ی «ذاکرات» و «ذاکرات ذکراً کثیرا» نوشته می‌شوند.

ابن مسعود می‌گوید: کسی که در قیام شب بگوید: «سبحان‌الله و الحمدلله و لااله‌الاالله و الله اکبر و لا حول و لا قوَةَ الّا بِالله» هزار حسنه برای او نوشته می شود.

12- شب زنده داری آرامش در غرفه‌های بهشت را به‌بار می‌آورد.

خداوند می‌فرماید: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفاً و طمعاً و مما رزقناهم ینفقون* فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قوة اعین جزاءً بما کانوا یعملون»

و در حدیث آمده که پیامبر «صلی الله علیه وسلم» می‌فرماید: «اَلا فی الجنّةِ غُرَفاً تَری ظاهرُها من باطِنِها و باطِنُها مِنْ ظاهرِها، اَعَدّها اللهُ تعالی لِمَنْ اَطْعَم الطّعامَ، و اَفْشی السّلامَ، و صلّی بِاللیلِ و الناسُ نِیام»

« آگاه باشید که در بهشت غرفه‌هایی وجود دارند که از بیرون، داخل و باطنش دیده می‌شود و از داخل، ظاهر و بیرونش دیده می‌شود و خداوند آن‌ها را برای کسانی آماده کرده که مستمندان را طعام و خوراک می‌دهند و آغاز به سلام می‌نمایند و در شب نماز می‌خوانند در حالی‌که مردم خوابیده‌اند.»

13- قیام شب، ایستادن در عرصه‌ی قیامت را آسان می‌کند.

عبدالله بن عبّاس می‌گوید: کسی‌که دوست دارد ایستادن در قیامت بر او آسان شود، بایستی خداوند او را در شب تاریک در حال سجده و قیام و ترس از آخرت ببیند.

14-قیام شب مهره‌ی حورالعین است.

ابوسلیمان دارانی برای احمد بن ابوحواری نقل کرده است که: در حالی‌که سجده می‌بردم، ناگهان به خواب رفتم، در خواب حوریی دیدم که با پا مرا می‌زد و می‌گفت: یا حبیب، آیا می‌خوابی در حالی که ملائک بیدارند و تهجدکنندگان را در حال تهجد می‌نگرند؟ چه بد است چشمی که لذّت خواب را بر لذّت مناجات با محبوبش ترجیح می‌دهد. برخیز که فراق و جدایی نزدیک است و بعضی از عاشقان به یک‌دیگر رسیدند.

این خواب چیست؟ ای عزیزم نورِ چشمم! اکنون چه وقت خواب است؟ چشمانت می‌خوابند در حالی که من در حرم‌خانه مدت‌ها است خود را آرایش می‌دهم. از ترس از خواب پریدم در حالی که عرق شرم بر پیشانی داشتم و شیرینی گفته‌هایش هنوز در دل و گوشم طنین انداز بود.

15- قیام شب سببی قوی برای نصرت بر دشمن است.

کسانی که در میدان جهاد با نفس، بر نفس غلبه می‌کنند، در میدان جنگ نیز بر دشمن غالب می شوند. وقتی که دولت روم در برابر مسلمانان شکست خورد، هرقل به لشکریانش گفت: چه شده که شکست خوردید؟ یکی از علمای پیر روم گفت: چون آنها شب زنده داری می‌کنند.

16- قیام شب نشانه‌ی عاقبت به‌خیر بودن است.

کسی که خود را پاک گرداند، پاک می‌شود. انسان هر چه را بکارد آن را درو می‌کند و کسی که کوشش کند، چیزی به‌دست می‌آورد. بنگر شب زنده داران را که عاقبت‌شان خیر بوده و فوت نموده‌اند!

به شب زنده‌داری ابوحنیفه و ثابت بن قیس بنگر که چگونه شهادت را طلب نمودند؟ و به تهّجد و توبه‌ی حسن خاتمه‌ی عبدالله ذوالبجادین بنگر که حتّی ابن مسعود در مقابل قبرش گفت: ای کاش من صاحب این قبر بودم.

آیا بزرگ‌تر از این، فضل و نعمتی هست؟ پس برخیز ای برادر و از قلّت قائمین و کسالت تنبلان وحشت زده مشو!

برخیز که پیامبر «صلی الله علیه وسلم» بیش از 23 سال شب زنده داری کرده است. حضرت عایشه خطاب به مردی گفت: قیام شب را ترک مکن چون پیامبر «صلی الله علیه وسلم» آن را ترک نمی‌کرد، اگر مریض می‌بود یا کسالت داشت، نشسته نمازش را می‌خواند.

آیا بعد از این هم می‌پنداری که تو را از درگاه خدا براند در حالی که او تو را بیدار نموده است؟ برخیز و به سوی او بشتاب ای برادر و خواهرم و اشک پشیمانی را بر خاک توبه بریز و بگو: پروردگارا! سائل هستم پس به من عطا فرما، استغفار کننده هستم، مرا بیامرز! عریان هستم مرا بپوشان! گرسنه هستم، مرا طعام ده! گمراهم، مرا هدایت فرما! و سرگردانم، پس مرا راهنمایی فرما! فقیرم، مرا بی‌نیاز گردان! ذلیلم، مرا عزّت عطا فرما! ضعیفم، مرا قوّت عطا فرما! ای خواهر و برادر عزیز! دقیقه‌های شب گران‌بها هستند، پس با غفلت آن‌ها را ضایع مگردان.

خداوندا اخلاص و عمل را به ما عطا فرما!

آمین یا ربّ العالمین

مطالب مرتبط:

آیا تاکنون با خودت خلوت کرده‌ای؟

در خلوت

در عزلت و خلوت

گناه در خلوت، آفتی دین‌سوز!

اعتکاف دهه‌ی آخر رمضان