روایتی از سِدِه در دهه اوّل محرم؛ شهری که محلات تاریخی آن در سایه «مذهب»، خودمختار می‌شوند

در مرکز کشور، با فاصله یک خیابان از مرکز استان اصفهان، شهرستانی کمتر شناخته‌شده واقع است که افراد محلّی آن را  به رسم قدیم، «سِدِه» می‌نامند و به طور رسمی و کشوری، نام «خمینی‌شهر» را بر آن نهاده‌اند و البته، معدود افرادی هم هستند که آن را با نام دوران پهلوی‌اش، یعنی «همایون‌شهر» نقل محفل کنند. دلیل  وجه تسمیه تاریخی «سده»، تشکیل آن از سه محله امروزین و ده قدیمی «فروشان (پریوشان)1»، «خوزان» و «ورنوسفادران» است.

این شهر که دومین شهر پرتراکم کشور به لحاظ جمعیت پس از تهران است و این روزها با فعالیت‌های اصغر فرهادی، کارگردان نامدار سینما اهل محله «خوزان» و صنعت سنگ آن به‌ویژه خاندان داورپناه ورنوسفادرانی، نامش بیشتر بر سر زبان‌ها افتاده است، مهم‌ترین بخش باقی‌مانده از «ماربین» یا «مهربین» کهن است2؛ منطقه‌ای که از نظر قدمت و اهمیت در طول تاریخ تنه به تنه‌ی اصفهان می‌زند و مهم‌ترین یادگار آن‌ هم بقایای یک آتشگاه مدور و دژ باستانی بر فراز کوه است که به «دژ ماربین» یا «دژ مهربین» معروف است و آن را با نام «کوه آتشگاه اصفهان» نیز می‌شناسند. بر اساس اساطیر، این کوه را مدفن طهمورث می‌دانند و بر اساس شواهدی که تاکنون یافت‌ شده است، دست‌کم از دوران عیلام تاریخ دارد (شاهین، 1394: 12). سوای آنکه هنوز اسامی کهن محلات و بخش‌های مختلف این منطقه بر خیابان‌ها و محلات امروزین شهر مانده است و این موضوع، شاید ریشه در گویش پیش از اسلامی‌ای دارد که میان برخی مردم این شهر و به‌ویژه اهالی محله ورنوسفادران رایج است؛ گویش «ولایتی» که محلی‌ها آن را «ولاتی» می‌نامند و به اعتقاد زبان‌شناسان، از شقوق زبان‌های باستانی ایران در مناطق مرکزی است (URL 01). اسامی‌ای چون «آدریان»، «اسفریز» و «هرستان»، که برخی از آن‌ها نیز در متون تاریخی ذکر شده‌اند. از این گذشته، «سده» در دوران معاصر نیز حرف‌ها برای گفتن دارد و نمونه بارز آن قرارگیری دانشگاه صنعتی اصفهان در اراضی این شهرستان است و طرح‌های جامعی که به روایت افراد محلّی، برای بخش‌های شمالی این شهر تهیه شده بود تا مجموعه‌هایی مسافری، اقامتی و رفاهی را در آینده شکل دهد و در خدمت دانشگاه باشد، اما با وقوع انقلاب ناکام ماند و به مناطق مسکونی‌ و بخش جدید شهر با نام‌هایی چون «کوی پاسداران» و «منظریه» بدل شد.

با این مقدمه، دو مسئله شایان توجه است:

نخست آنکه خمینی‌شهر (سده) به دلیل هم‌ترازی با اصفهان از لحاظ قدمت و اهمیت در برخی برهه‌های تاریخی و گویی نوعی رقابت پنهان با آن، عمدتاً در سایه سنگین اصفهان هرگز آن‌طور که باید دیده نشده و حتی گاه  عامدانه مسئولان مرکز استان مانع از آن شده‌اند تا این شهر، پیشینه تاریخی‌ و ظرفیت‌هایش به خوبی و درستی چه در سطح کارگزاران حکومتی و چه در سطح مردم عادی و مسافران و گردشگران خارجی و داخلی، دیده شود. رقابت و منازعه‌ای که از طرفی باعث شده تا برای مثال از طرفی محلات و مناطقی که در گذشته از بلوک «ماربین» بوده و در تقسیمات کشوری معاصر تحت امر «سده (خمینی‌شهر)» قرار داشته است مانند محله‌های «سودان» و «رهنان»، به‌مرور و با تلاش بسیار مسئولان اصفهان، روزبه‌روز ضمیمه‌ی مناطق چندگانه شهری اصفهان شود و از طرفی دیگر، آثار تاریخی خمینی‌شهر (سده) چون «منار جنبان» و «دژ مهربین (کوه آتشگاه)» با جعل تاریخ به نام اصفهان ثبت شود. از سویی دیگر، در سطح مردم دو شهر و اهالی، به‌خصوص افراد مسن و کهنسال، نوعی تعصب و نگاه از بالا به پایین نسبت به هر شهر وجود داشته باشد.

دوم آنکه، علی‌رغم ورود مظاهری از زندگی امروزین به شهر در سال‌های اخیر و تغییر اساسی برخی مناطق، بیشتر این دگرگونی‌ها نه فکری، بلکه صوری و ظاهری بوده و همچنان مذهب و سنت‌های تاریخی نقشی محوری در خمینی‌شهر (سده) بازی می‌کند. شهر در بیشتر ایام سال درگیر مراسم‌های مذهبی و عمدتاً عزاداری‌ست و رنگ پارچه‌ها و پرچم‌های سیاه بر بیشتر نماهای شهر همواره جا خوش کرده است و هنوز هنجارها و کلیشه‌هایی سنتی در روابط اجتماعی مردم به‌ویژه تعامل دو جنسیت و نسل جوان وجود دارد. آنچه جالب می‌نماید این است که این جو مذهبی ریشه‌دار و عمیق بیشتر از آنکه متأثر از نگاه حاکمیت کشور در سال‌های اخیر باشد، خاستگاه مردمی دارد و علت آن، بافت اجتماعی سنتی شهر و آموزه‌هایی است که بین نسل‌ها دست‌به‌دست شده است. مسجدها و حسینیه‌ها همچنان پایگاه‌های اصلی محلاتی هستند که ساختار و مناسبات تاریخی خود را حفظ کرده و هنگام برپایی مناسک مذهبی، در نوعی نزاع و چشم‌ و هم‌چشمی، مطابق آنچه در تاریخ از وضعیت شهرهای قدیمی ایران روایت شده است، به سر می‌برند. با آنکه میان محلات مرز کالبدی مشخصی وجود ندارد اما لهجه، خانواده و تبار و عادات جمعی محلّی مرزهایی پررنگ هستند که افراد را در دسته‌های جدا و گاهی مقابل هم جای‌ می‌دهند.

در این میان طبقه سنتی روحانیت با حمایت بازاریان هر محله و پیروی متعصبانه توده مردم از آن‌ها، همچنان جایگاهی خاص نزد عامه دارد؛ روحانیتی که نمایندگان آن در این شهر طیفی از موافقان و مخالفان حکومت را شامل می‌شود و همه پایگاه‌ها و تریبون‌های دراختیارشان حامی حکومت مرکزی نیست3. مسئله‌ای که تفاوت جدی خمینی‌شهر با اصفهان است و شاید بتوان ریشه آن را در تاریخ جست‌وجو کرد.

استقلال در پرتوی دین؛ وضعیت محلات تاریخی شهر  در موسم محرم

 با همه این بحث که شرحی بسیار مختصر از خمینی‌شهر (سده) و زمینه‌ شکل‌گیری دغدغه این یادداشت بود، در محرم و به‌ویژه دهه‌ی نخست آن، این شهر تبلور کامل نوعی نزاع بر سرقدرت و خودسری با ابزار مذهب حاصل جوشش جمعی مردم است. کوششی که در روزهای انتهایی دهه، یعنی تاسوعا و عاشورا، منجر به شرایطی چون استقلال و خودمختاری شهر به‌ویژه در مناطق مرکزی و سنتی آن، می‌شود. 4

مراسم‌های مذهبی محرم خمینی‌شهر (سده) تقریباً دو دهه زودتر یعنی در ماه قمری ذی‌الحجه، در قالب هیئت‌ها و محافل عزاداری و قرآن‌خوانی خانگی، دسته‌های عزاداری در تکایا و حسینه‌ها و مراسم‌های روضه‌خوانی و مداحی در مساجد آغاز می‌شود. شهر همچنان وضعیت عادی خود را داراست، اما شاهد شکل‌گیری حیاتی شبانه درونش است که حاصل برپایی همین مراسم‌های مذهبی است. این زیست شبانه سرتاسری نیست و صرفاً بخش بخش در سراسر شهر پراکنده است.

در این بین در روزهای انتهایی ذی‌الحجه، کاروان‌هایی مانند یک تعزیه‌ متحرک اما صامت، که نمایش‌دهنده‌ی صحنه‌هایی از زندگی پیامبران، وقایع ادیان ابراهیمی، رخدادهای صدر اسلام و واقعه کربلا هست، از طرف هر محله با عنوان‌هایی نظیر «ندای محرم» و «چاووش محرم» شب‌ها برپا و خیابان‌ها و کوچه‌هایی را در آن محله برای عبور خود قرق می‌کند. معابری که قسمت به قسمت سرپوشیده شده و هنوز با عنوان سنتی خود یعنی «گذر» میان مردم شناخته می‌شوند. فضاهایی نیمه‌باز که فرش شده یا برای نشستن مردم درون آن‌ها صندلی قرار داده‌اند و موکبی با یک سازه موقت و تزئینات ابداعی منحصربفرد، گوشه‌ی آن رایگان و به قول مردم شهر «صلواتی» خدمات می‌دهد؛ در فصول گرم، شربت و در فصول سرد، شیر داغ. چای و قهوه و آب آشامیدنی نیز خوردنی‌های ثابت در آن هستند؛ اگر چیزی چون کیک یا آش به‌دلیل نذری خاص اضافه نشود. این مسئله که منجر به بسته‌شدن برخی از شریان‌های حیاتی شهر می‌شود، نخستین تلاش‌ها برای به اختیار درآوردن شهر است؛ موضوعی که برای اهالی به دلیل سبقه تاریخی آن از سوی برخی پذیرفته و از طرف عده‌ای ناچاراً غیرقابل اعتراض است.

روزهای آغازین دهه اول محرم تمامی فعالیت‌های ذکر شده شدت می‌گیرد. شهر جدی‌تر سیاه‌پوش می‌شود و موکب‌ها نه تنها در گذرها، بلکه در معابر قسمت به قسمت برپا می‌شوند. هر کسی به هر شکل گوشه‌ای از شهر نذری ادا می‌کند؛ حتی اگر کُلمن آبی بگذارد و عکس درگذشته‌اش را که این آب را وقف شادی روح او کرده است، بر آن بچسباند. بازارهای سنتی محلات و به‌ویژه بازار محله «فروشان (پریوشان)» که امروزه یک بازار دائمی است اما به نام قدیمی آن، «دوشنبه‌بازار» شناخته می‌شود، شاهد تعاملی از خرید و فروش یومیه و برپایی مراسمات مذهبی است. کانون شکل‌گیری این رخدادها مسجدهای تاریخی بازار است که قاجاریست و یک تکیه به نام واقف آن «حاج حسن» دارد5. در اواسط دهه‌ی اول محرم، ماکت‌هایی از حرم‌های امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) با جزئیات فضاهای داخلی و تزئینات نماهای بیرونی بسیار نزدیک به بناهای اصلی، در بازار ساخته و به تماشای عموم می‌گذارند؛ مردم، به‌ویژه آن‌ها که از سفر عتبات محروم بوده‌اند، نذر می‌کنند و پول به درون آن می‌اندازند و نذورات صرف ناهار نذری تکیه در روز عاشورا می‌شود. کنار آن دیگ‌هایی نیز گوشه بازار قرار دارد و مردم می‌توانند نذورات خود را چه مادی و چه مواد خوراکی در آن قرار دهند. در کنار ماکت‌های حرمین، که یکبار ساخته‌شده و تنها هر سال در صورت نیاز مرمت می‌شوند، صحنه‌هایی از وقایع عاشورا چون جنگ‌های میان دو لشکر و ورود کاروان اسرا به شام با فیگورهایی از افراد، خیمه‌ها و وسایلشان، سلاح‌ها و تجهیزاتشان و اسبان و شترانشان، به دقت و با جزئیات بر اساس اطلاعات موجود، بازآفرینی شده و همراه با نوشته‌هایی به صورت بنر و تابلوهای کوچک راهنما و گاه پخش اصواتی چون جنگ لشکریان، شیهه‌ی اسبان و زاری اسرا، نمایش می‌دهد.

در این روزها، حیات شبانه شهر دیگر منحصر به برخی بخش‌ها نیست و دامنه‌ی خود را به محلات کشانده اما قسمت‌های تازه‌تأسیس شهر، به‌ویژه مناطق شمالی، از این زیست شبانه بی‌بهره است. جز بازارها و کوچه پس کوچه‌های بافت مرکزی و تاریخی شهر که در طول روز در اختیار هیئات هستند، معابر تنها در شب قرق می‌شوند و عبور و مرور را با چالش مواجه می‌کنند. چالشی که به دلیل حمایت شمار کثیری از مردم از مراسم‌های مذهبی، غیرقابل اعتراض است.

روز هشتم محرم تقریباً شروع بازه‌ای سه روزه است که شهر به‌نوعی از زیر یوغ دوایر اداری و حکومتی کنار می‌رود و ناخودآگاه و بر اساس یک سنت از گذشته، این مردم هستند که گویی آن را به سلطه خود در می‌آورند. در «آدریان» از زیرمحله‌های محله اصلی «فروشان»، مردان عرب و ایرانی‌ خانواده‌های اصالتاً رانده‌شده از عراق در دوران جنگ هشت‌ساله، با پوشش زیرپوش رکابی سفید، هسته‌ی اصلی تشکیل هیئت‌های زنجیرزنی می‌شوند؛ منتهی زنجیرهایی که مسلح به گل‌میخ است و باعث زخمی‌شدن بدن‌هایشان از ناحیه کمر می‌شود . حرکتی که میان مردم محلّی، «زنجیرتیغی» نام دارد. این محله و معابر آن کامل در اشغال این هیئات است و گروه‌هایی از مردم برای تماشای آن در دو سوی راه صف می‌بندند. عکس‌برداری و فیلم‌برداری با محدودیت روبه‌روست و امور، مردمی انجام می‌شود؛ مثلاً بیمارستان‌های صحرایی در طول محله برپا و حمام‌های قدیمی آن برای استحمام بازگشایی می‌شود.

ظهر و عصر روز هشتم محرم، شهر یکپارچه در اختیار اقشار عزادار در می‌آید؛ کاروانی نمادین از تمامی محلات با محوریت اهالی محله «فروشان (پریوشان)»، تشکیل می‌شود و شهر را از جنوب تا مرکز می‌پیماید و چون شبیه‌خوانی‌ای صامت، وقایع کربلا را نمایش می‌دهد. کارناوال‌گونه‌ای که جمعیتی هزار نفری را اگر اغراق نباشد، به تماشای خود می‌نشاند. همزمان با این رخداد معابر شهر کامل مختل می‌شوند؛ خطوط حمل و نقل عمومی جز دو خط که یکی در شمال شهر و مناطق جدیدالتأسیس مشغول است و دیگر نقش ارتباطی میان خمینی‌شهر و اصفهان را بر عهده دارد، از کار می‌افتد و مردم داوطلب در قالب خادمان کاروان با یونیفورم مخصوص، کنار نیروهای نظامی و خدماتی شهرداری، نظم و امنیت شهر را عهده‌دار می‌شوند. همکاری‌ای که سهم گروه‌های مردمی در آن پررنگ‌تر و آمیخته به  پذیرش با اکراه برخی مسئولان شهر است.

روز تاسوعا و عاشورا هر محله هیئات و دسته‌های عزاداری خود را تشکیل می‌دهد. افراد هر محل بر اساس یک رسم سنتی در مناسک عزاداری محله‌های خود شرکت می‌کنند و بقیه را بیگانه می‌دانند و رغبتی به آن‌ها نشان نمی‌دهند. این موضوع ممکن است تا آنجا پیش رود که در طول صد متر در محله «گاردر» از زیرمحله‌های محله اصلی «ورنوسفادران» دو مسجد دیوار به دیوار هم وجود داشته باشد اما اهالی هر یک بنابر رسم خانوادگی به مسجد خود بروند. در این میان مراسم‌هایی هم هست که خاص هر محله است؛ مثلاً «چهل سقا» که یک پیاده‌روی جمعی توسط زنان محله «فروشان(پریوشان)» است که بدون کفش و با جوراب‌های زخیم از مسجد جامع محله در بازار قدیمی محله تا مسجد تاریخی «صفاییه» در جنوب محله و صحرای «فروشان (پریوشان)» پیاده‌روی کرده و در چهل سقاخانه به نیت ام‌البنین مادر حضرت ابوالفضل(ع) شمع روشن می‌کنند6.

عصر روز تاسوعا اهالی محله «فروشان (پریوشان)» در گورستان تاریخی محله به‌نام «درب‌سید» دسته‌های «قمه‌زنی» راه‌ می‌اندازند؛ قمه‌زنی‌ای که بیشتر نمادین است و تنها مقدمه‌ای بر حرکت اصلی در صبح عاشوراست. هم‌زمان اهالی محله «خوزان» در یک فضای سرپوشیده وسیع به‌نام «گود» در نزدیک مسجد جامع سلجوقی محله و بازار تاریخی آن به‌نام «پنج‌شنبه‌بازار» جمع می‌شوند و عزاداری می‌کنند. مراسمی که در روزهای پیش هم برگزار می‌شده، اما در تاسوعا و عاشورا با جمعیتی هزار نفری و با ازدحام بسیار برپا می‌شود. در محله «ورنوسفادران» نیز دسته‌ها و هیئات در بازار تاریخی محله با نام «چهارشنبه بازار» و گرداگرد میدانی با مرکزیت عصارخانه‌ی صفوی شهر و درون تکیه‌ها و مساجد محلی خود، به عزاداری می‌پردازند. شهر در این سه شب، یعنی هشتم تا دهم محرم گویی بیست و چهارساعته فعال است و امنیتی نسبی برای عبور و مرور عزاداران برقرار است؛ زیستی شبانه که برپایی آن و تأمین امنیتش با سهم بیشتر بر عهده‌ی نیروهای مردمی است. در محلات قدیمی و بافت تاریخی، اهالی هر خانه جلو خانه‌شان یا در «گذر» نزدیکشان، معمولاً تعدادی صندلی از مایملک وقفی گذر یا یک زیرانداز شخصی گذاشته و خانوادگی در کوچه‌ها نشسته‌اند. خانه‌های بزرگان فامیل عمدتاً در این سه شب، که اغلب در بخش مرکزی شهر و بافت تاریخی واقع‌اند، کانون گردهمایی خانواده‌های سده‌ای است.

صبح عاشورا پس از نماز صبح، در محله «فروشان (پریوشان)» و «دوشنبه‌بازار» آن، از تکیه «حاج حسن» دسته‌های قمه‌زنی کفن‌پوش آیین قمه‌زنی را آغاز و تا قبرستان تاریخی «درب‌سیّد» ادامه می‌دهند. در دو سوی بازار افرادی مسلح به قمه و قداره ایستاده‌اند تا برای آن‌هایی که سلاح شخصی ندارند اما نذر کرده‌اند، قمه بزنند. کفن افراد که در بین محلّی‌ها به پارچه «چِلوار» معروف است، شب و صبح قبل از مراسم در همان بازار تاریخی توسط پارچه‌فروشان و دستفروش‌های بساطی به‌فروش می‌رسد. سوای آن، پارچه‌های سبزی نیز در این فروش مناسبتی وجود دارد که مردم آن‌ها را به نیت نذر خریداری کرده و به عنوان تبرک، به علم‌ها و علامت‌ها و ماکت‌های موجود در بازار، ضریح و درهای ورودی بقاع متبرکه و مساجد یا بدن افراد حاضر در کاروان قمه‌زنان می‌مالند. در انتهای بازار و روبه‌روی مسجد قاجاری «سرپُل» به دلیل ممنوعیت ارائه‌ی خدمات بهداشتی و درمانی دولتی به حاضران در کاروان قمه‌زنی از سوی مراکز بیمارستانی رسمی، بیمارستان‌های صحرایی برپا و توسط کادر درمان داوطلب امور خدماتی و درمانی ارائه می‌شود. حمام‌های قدیمی محله در این روز بازگشایی می‌شوند تا افراد پس از این مراسم استحمام کرده، در کنار آن تغدیه نذری خود را یعنی «آش شله‌قلمکار» که در خمینی‌شهر (سده) به «آش قمه‌زن» معروف است، دریافت کنند و در بیمارستان‌های صحرایی سر آن‌ها بخیه زده شده و مرهم گذاشته شود. قمه‌زنی تاسوعا اگرچه نمادین است، اما عاشورا حقیقی است و عمدتاً نواحی اطراف سر به نیت سر شکسته حضرت زینب(س) خواهر امام حسین(ع)  زخمی می‌شود. از نگاه شخصی خونی که از قمه‌زنی در قبرستان محله بر مزار رفتگان شخص قمه‌زن ریخته می‌شود، اعتقاد است که سبب شادی روح آن و شفاعتش توسط امام حسین خواهد شد. زنانی که قمه می‌زنند، نه در صفوف عمومی و در ملأ عام، بلکه در منزل شخصی خود این کار را انجام می‌دهند.  سنتی که در شرق میانه -چون هندوستان و پاکستان و کشورهای عراق و سوریه- نیز گاهی با خشونت بیشتر از سال‌های دور رواج داشته 7 و از نگاه شخصی نویسنده، بدعتی تاریخی و غیرانسانی است که کرامت و هویت انسانی را با یک پیروی و تعصب کورکورانه و برداشت به اشتباه، نشانه‌ گرفته اما در مقام یک پژوهشگر، ناگزیر است بدون هیچ پیش‌فرض دست‌کم برای شناخت وضعیت و رفتارهای موجود در حال امروز کشور و این شهر، آن را روایت کند. گوسفندهایی که در طول دهه قربانی می‌شود سوای از آن‌ها که برای نذری‌های یومیه استفاده می‌شوند، برای آش شله‌قلمکار و ناهار روز عاشورا استفاده می‌شود. آشی که اولویت آن قمه‌زنان است، اما بین بقیه مردم نیز توزیع می‌شود و ناهاری که اولویتی برای قشری خاص ندارد. قمه‌زنان ظهر در برخی به دلیل جراحات وارد زمین‌گیر و برخی دیگر در پخش نذری و شبیه‌خوانی عصرگاهی مشارکت می‌کنند. «قمه‌زنی» تنها منحصر به این محله نیست و در دیگر مناطق شهر نیز مشابه اجرا می‌شود و همین اتفافات در آن‌ها هم، البته با شدت کمتر، رخ می‌دهد. صبح عاشورا مرکز شهر و به‌ویژه بافت تاریخی سه محله قدیمی آن، به نوعی همه در اختیار عزادارنی است که به واقع مسلح ‌اند و گاهی گلاویزشدن با آن‌ها ممکن است خطرآفرین باشد.. اگرچه سال‌هاست چه پیش از انقلاب به روایت اهالی محلی و چه با شدت‌وحدت بیشتر پس از انقلاب جمهوری اسلامی، تلاش می‌شود با برخورد مستقیم، سیاست‌های تحریمی غیرمستقیم یا فرهنگ‌سازی چون برپایی ایستگاه‌های انتقال خون و تشویق همگانی برای اهدای خون، با این تظاهرات خونین مقابله شود، اما با وجود آنکه اندکی موفقیت‌آمیز بوده، به دلیل سبقه‌ی تاریخی و پایگاه آن هنوز نزد شماری از مردم، همچنان آن‌طور که باید و شاید نتوانسته بساط آن را جمع نماید و تازه این شهر را به کانونی بدل کرده که عرصه‌ی نزاع گروه‌های مردم مخالف و حکومت مرکزی با ابزار مذهب باشد و گاهی این زد و خورد به مبارزه‌ای مسلحانه بدل شود.8 در این بین در سال‌های اخیر، با وجود اعمال محدودیت‌های تردد و برپایی گشت‌های بازرسی در مبادی ورودی شهر، گروه‌هایی از مردم دیگر شهرها -چون اصفهان، قم و تبریز- نیز هستند که چه برای تماشا و چه برای قمه‌زنی به این شهر می‌آیند. مسافران یا شب در خانه اهالی داوطلب، اسکان داده می‌شوند یا در گوشه و کنار شهر چادر می‌زنند.

عزاداری و برپایی دسته‌جات مذهبی تا پیش از ناهار و نماز ظهر ادامه دارد و پس از آن تا شب، در بازارها، قبرستان‌های محلی، خیابان‌ها و «گذر»ها نمایش‌های آیینی تعزیه و شبیه‌خوانی برگزار می‌شود. از عصر روز عاشورا شهر تقریباً به حالت عادی خود بر می‌گردد و از سلطه‌ی مردم خارج می‌شود. زیست شبانه اگرچه همچنان به دلیل مراسم «شام غریبان» و بعدها، برپایی مراسم‌های مذهبی بخش بخش ادامه دارد اما در کلیت شهر پایان می‌پذیرد و شهر به حیات پیشین خود بر می‌گردد.

«مذهب» ؛ چاقویی دو لبه برای سلطه بر شهر

آنچه در خمینی‌شهر (سده) و ماه محرم و صفر رخ می‌دهد، شهری که آن را «حسینیه ایران» می‌نامند و مراسم‌های مذهبی مسلمانان شیعه در آن، بسیار پرشور برگزار می‌شود، کنترل شهر و اداره آن به‌دست مردم به‌ویژه در دهه اوّل محرم است. امری که در سال‌های اخیر سازمان‌های دولتی و مراکز حکومتی شهر نیز آن را پذیرفته و سعی می‌کنند با تعامل هر چه بیشتر، نوعی متفاوت از یک حیات جمعی را در این شهر رقم بزنند. در این بین، در چند مورد محدود به دلیل برپایی برخی مراسم‌های مذهبی آن هم توسط گروه‌هایی در اقلیت و تندرو، شهر در بخش‌هایی به نوعی صحنه‌ی تقابل با ابزار «مذهب» می‌شود. این نزاع ربطی به سیستم حکومتی ندارد؛ چرا که بنابر روایات محلی‌ها از زمان رضاشاه پهلوی تا امروز ادامه دارد و اگر پژوهشی متمرکز شود، ممکن است دامنه آن در تاریخ عقب‌تر نیز برود. اما به‌طور خاص در نظام جمهوری اسلامی، با برداشتی متفاوت از همان مذهبی صورت می‌گیرد که حاکمیت و گروه‌هایی از مردم به آن معتقدند، اما در این نقطه از کشور، به ابزاری بدل شده که اختلاف‌نظرهایی در خفا بیافریند و گاه تبدیل به بهانه‌هایی برای نزاع شود. در آن روی سکه خمینی‌شهر و در روزهای پایانی دهه اول محرم به‌ویژه تاسوعا و عاشورا، اگرچه شهر سرزنده‌تر و پویاتر می‌شود اما بخشی از مردم آن گویی حق شهروندیشان به اجبار سلب می‌شود. امکان استفاده از معابر اصلی و راه‌های ارتباطی به ویژه در مرکز شهر و بافت‌تاریخی را ندارند و در صورت بروز هرگونه حادثه امدادرسانی با چالش مواجه شود؛ سوای آن، به دلیل برخی مراسم‌های مذهبی که خشونت‌بارند، گروه‌هایی از مردم از حضور در شهر و استفاده از آن در برخی بازه‌های زمانی محروم می‌شوند. نگارنده، اگرچه اعتقادات مذهبی و شخصی خود را داراست و  با بسیاری از رخدادها و سنن موجود که در این یک دهه در شهر رخ می‌دهد قوی مخالف است، اما در مقام یک پژوهشگر این تظاهرات جمعی و گردهم‌آیی گروه‌ها با عقاید و اعمال مختلف را حتی اگر به اجبار است ، واجد ارزش برای مطالعه و تحقق می‌داند؛ اجتماعی که تمام شهر را در دست می‌گیرد و در برخی بخش‌ها و در برهه‌هایی خاص مسلح است و باورهای مذهبی، چه فکر شده و چه از روی تعصب، بر تقویت این قوای قهریه می‌افزاید و سعی می‌کند بسته به شرایط نیازهای خود را درون‌زا تامین کند؛ آنجا که هنگام قمه‌زنی و زنجیرتیغی زنی، به دلیل مسائل بهداشتی استحمام در خانه‌ها ناممکن است، حمام‌های تاریخی را دوباره می‌گشاید و آنجا که برای دست‌برداشت مردم از بدعتی اشتباه و تاریخی، سیستم درمانی از ارائه خدمات به افراد حاضر در مراسم‌های قمه‌زنی و زنجیرتیغی زنی خودداری می‌کند، اهالی آلترناتیو ایجاد و وانت‌هایشان را مجهز به آژیر و ادوات پزشکی که با کمک خیران محلی خریداری شده است، می‌کند و آمبولانس‌گونه‌هایی برای بیمارستان‌های صحرایی خود آماده می‌سازد. از نگاه نگارنده، فارغ از ارزش‌گذاری «خوب» و «بد»، خمینی‌شهر (سده) در دهه اول محرم پدیده‌ای انسانی و اجتماعی‌ست که حداقل یکبار باید دیده شود؛ چراکه از صلح‌جوترین تا تندروترین گروه‌ها یک دهه آزادانه، اگر تعبیری از هرج و مرج نباشد، مناسک مذهبی خود را برپا می‌کنند. این شهر عرصه‌ی تظاهر تمام سنت‌ها و رویه‌های تاریخی یک شهر ایرانی و گاه تعامل و گاه تقابل مردم و حاکمیت و مردم و مردم در یک مفهوم است؛ «مذهب». مذهبی که هر یک نگاهی متفاوت و متضاد به آن دارند و در این خاک، باعث کنارهم قرارگرفتن و صف‌آرایی آن‌ها روبه روی هم شده است.

تصویر ابتدای متن:

تصویر هوایی از حرکت کاروان نمادین رخدادهای ادیان ابراهیمی و صدر اسلام و وقایع کربلا در روز هشتم محرم در شهرستان خمینی‌شهر(سده)

منبع: (URL 08)

پی‌نوشت:

1 - نام این محله در میان اهالی محلی «پَریشان» نیز خطاب می‌شود که محمدعلی عسگری، از اهالی قدیمی محلّه،  محقق و دبیر پیشین آموزش و پرورش، ریشه آن را «پَریوَشان» می‌داند که در طول ایام برای سهولت گفتار کوتاه شده است. سند قابل اتکایی توسط نگارنده از میان منابع تاکنون بررسی‌شده برای وجه تسمیه آن بدست نیامده است.

2- برای اطلاعات بیشتر نگاه‌کنید به:

- شاهین، محمّدعلی. (1398). نام‌ها و نشانه‌ها پژوهشی در پیشینه و ریشه‌‌ی نام‌های مناطق ماربین و خمینی‌شهر.اصفهان: انتشارات گفتمان اندیشه معاصر.

- وبسایت «دانشنام؛ پایگاه دانشنامه‌ای خبری شهرستان خمینی‌شهر» به نشانی http://daneshnam.ir/ / آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

3- عدم وجود پایگاه‌های مذهبی یک‌دست و حامی گاه باعث شده تا نزاع‌ها و درگیری‌هایی میان گروه‌هایی از مردم در این شهر رخ‌داده و جابه‌جایی‌های قدرت انجام شود. بنابر خاطرات و مشاهدات میدانی نگارنده، در سال 1388 ه.ش و همزمان با اتفاقات موسوم به «فتنه سبز»، برخی افراد که بعدا به جریانات دست‌راستی نسبت داده‌ شدند، هنگام نماز مغرب و عشاء به مسجد «هاشمیه» که در مرکز شهر قرار داشته و جزو مساجد فعال و نسبتا قدیمی شهر است، وارد شده و روحانی آن را دستگیر و عزل کردند. زین‌پس، این مسجد به پایگاهی برای سخنرانی‌ مسئولان شهر، امام‌ جمعه‌های موقت و دائم شهر و واعظان موافق حکومت مرکزی در مناسبت‌های مختلف بدل شده و به باور برخی مردم، محلی برای برپایی مراسم‌های مناسبتی حاکمیت توسط گروه‌هایی چون «بسیج» است.

4- آنچه در این بخش روایت می‌شود، حاصل خاطرات زندگی نگارنده در ایام کودکی و نوجوانی در این شهر و مشاهدات میدانی او در سال اخیر و مصاحبه با افراد محلّی و کهنسالان شهر است.

5- تکیه در خمینی‌شهر(سده) یک فضای مذهبی با حیاطی بزرگ به صورت سرباز یا سرپوشیده - موقت یا دائمی- است که عمدتا ساختمان‌هایی در برخی جبهه‌ها برای نشستن بزرگان و روحانیون و انجام امور آموزشی، خدماتی و تدارکاتی دارد و از آن برای دادن ناهار و شام نذری و برپایی مراسم مذهبی و شبیه‌خوانی استفاده می‌کنند. «تکیه حاج‌حسن» که از بناهای عمومی قدیمی محله «فروشان(پریوشان)» است در ابتدای بازار قدیمی محله به نام «دوشنبه‌بازار» قرار گرفته و کانونی بسیار مهم برای گروه‌های مذهبی وابسته به مردم است. قدمت آن به طور دقیق به دلیل عدم پژوهش و تحقیق درست، مشخص نیست اما اهالی محلّی که کودکی خود را در دوران حکومت رضاشاه پهلوی در ایران گذرانده‌اند، آن را فعال و البته با معماری‌ای متفاوت چون طاق و چشمه و صحنی وسیع با حوض آبی در میان، به خاطر می‌آورند. به روایت برخی از بازاریان، واقف زمین تکیه «آقا حسن» جد خاندان «آقایی» بوده که نگارنده نیز با پنج پشت به او می‌رسد و اطلاق نام «تکیه حاج حسن» یا در گوش محلّی «تکیه حَج حسن» به آن، به همین دلیل است اما هیچ سند دقیقی در این خصوص موجود نیست و برخی دیگر معتقدند که شخص مذبور تنها یکی از بانیان تکیه بوده و وجه تسمیه دلیل دیگری دارد.

6- «چهل سقا» بر اساس یک سنت تاریخی، پیاده‌روی‌ای جمعی توسط زنان محله «فروشان(پریوشان)» است که بدون کفش و با جوراب‌های زخیم از مسجد جامع محله در بازار قدیمی محله و سقاخانه آن شمع روشن می‌کنند و در گذرها و کوچه‌ پس کوچه‌های محله تا جنوب شهر پیاده‌روی می‌کنند و چهل سقاخانه به نیت ام‌البنین مادر حضرت ابوالفضل(ع) شمع روشن کرده، راز و نیاز می‌کنند و در نهایت در مسجد تاریخی «صفاییه» که به‌نام مسجد خرابه نیز معروف است و با وجود آنکه امروزه ظاهری کامل نوساز دارد، آن را در زمره قدیمی‌ترین مساجد شهر می‌آورند، اطعام می‌شوند. این مسجد در چند قدمی مقبره تخریب‌شده «اِبْن‌ِ مَرْدویه‌، ابوبکر احمد بن‌ موسی‌ بن‌ مردویه‌ ابن‌ فورک‌»، عالم و محدث معروف دوران سلجوقیان مدفون در سده(خمینی‌شهر) است که مقبره آن را از لحاظ معماری و تزئینات با مقبره پیربکران هم‌ارز می‌دانند و کمتر از یکصدسال پیش به کلی تخریب شده است. اطعام و نذری در همه ایام سال، در این مسجد رسمی معمول و رایج است و ممکن است در گذشته بخشی از ساختارهای پیرامون مقبره «ابن مردویه» باشد که زائران و درویشان را اطعام می‌کرده است. برای اطلاعات بیشتر در مورد این مقبره نگاه کنید به:

خبر «ابن مردویه؛ اثری 1000 ساله که تبدیل به مخروبه شده است» منتشر شده در وبسایت «دانشنام؛ پایگاه دانشنامه‌ای خبری شهرستان خمینی‌شهر» به نشانی http://daneshnam.ir/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A8%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%88%DB%8C%D9%87%D8%9B-%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C-1000-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%DA%A9%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

7- برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:

- میردامادی، سیّد محمود. (بی‌تا). سلام بر علمدار کربلا. اصفهان: بی‌جا.

8- در این میان و برای فهم بهتر موضوع، ذکر یک خاطره از تقابلات  و نزاع‌های مذهبی ضروری می‌نماید. بنابر مشاهدات میدانی خود نگارنده، در دی ماه 1387 ه.ش، نیروی انتظامی و گروه‌های مسلح و ویژه آن، از اواسط دهه محرم، در شهر با تعداد نفرات زیاد و ادوات مجهز مستقر و شهر به نوعی آرایش نظامی به خود گرفت. مسئولان وقت قول داده بودند که امسال آخرین سالی است که خمینی‌شهر با چالش قمه‌زنی و زنجیرتیغی مواجه است و این بدعت تاریخی و سنت اشتباه ریشه‌کن خواهد شد. روز هشتم محرم زدوخردهای شدیدی همراه با شلیک مهمات واقعی و گازاشک آور از سوی نیروهای امنیتی و پرتاب سنگ و آجر از سوی مردم در شهر رخ‌داد که سبب شد زنجیرتیغی زنی و کاروان نمادین عصر هشتم محرم لغو شود. هنگام یورش به کاروان نمادین مردم زره‌ها و شمشیرهای بازیگران آن را تن کرده‌ و در مقابل نیروهای نظامی مقابله می‌کردند. پس از این اتفاق و در عصر روز هشتم محرم ، ابتدای هرکوچه نیروهای امنیتی با انواع سلاح‌ها مستقر بودند و به نوعی حکومت نظامی در شهر برقرار شد و در این میان، تعدادی افراد هم مجروح و به روایت برخی افراد محلّی کشته شدند. برخی ساختمان‌های شهر چون منازل مسکونی و بناهای عمومی از جمله «مسجد و حسیسنه فاطمیه» محله «آن‌فلکا («جوادیه» امروزین)» زیرمحله اصلی محله «فروشان»، توسط قوای نظامی و برخی افراد فرصت‌طلب و معاند با صدمات بسیار مواجه شد. مناطقی که کانون اعتراضات بود، نام‌های جدید به خود گرفت مانند یک سه راهی در محله «آدریان» زیرمحله محله اصلی «فروشان(پریوشان)» که از میان محلّی‌ها «سه‌راهی غزه» نام گرفت و دلیلش، کشته شدن یکی از مردم عادی در آن‌جا بود. مسئله‌ای که از نگاهی موشکافانه بسیار بدیع و تازه است؛ حکومت که خود از طرفداران قدس و مسئله فلسطین و رخداد عاشورا است، این‌بار از سوی جریانات و گروه‌های تندرو، نیروهای انتظامی او با سربازان صهیونیست و لشکر یزید مقایسه می‌شوند و با تداعی تصویرها و روایت‌های مورد حمایت خود او، خود را در نقش مظلوم یعنی اهالی قدس در پیوند با دهه اوّل محرم و وقایع دشت کربلا قرار می‌دهند و تلاش می‌کنند ذهنیت عامه را با چالش مواجه کنند.

 روزهای نهم و دهم محرم اما شرایط تغییر کرد. دسته‌های قمه‌زنی و گروه‌های تندرو تهدید کردند که در صورت حضور هر گونه نیروی امنیتی در شهر با آن‌ها درگیر شده و آن‌ها را به قتل می‌رسانند و به هیچ وجه حاضر نخواهند شد تا این مراسم لغو شد. گروه‌های زیادی از مردم شهر از ترس برخورد متعصبانه کاروان‌ قمه‌زن مجبور شدند در خانه‌هایشان مانده و از مراسم عزاداری روزهای تاسوعا و عاشورا  محروم شوند. از آن سال هرگونه تصویربرداری و حضور خبرنگار در مراسم ممنوع شد و حتی کار تا آنجا پیش رفت که تعدادی دوربین، که به روایت صاحبان آن‌ها خبرنگار بودند و به ادعای افراد قمه زن، نیروهای حکومت برای شناسایی افراد در روزهای بعد، با قمه و قداره از وسط نصف شد و خسارات زیادی به مالکان آن‌ها وارد شد. در نتیجه‌ی رایزنی میان مسئولان شهر با سران هیئات مذهبی در پشت صحنه، نیروهای امنیتی در برخی پادگان‌ها و مدارس شهر مستقر شدند و ظهر عاشورا ناکام در مقابله با این حرکت، از شهر خارج شدند. این رخداد اما سه پیامد جدی به همراه داشت؛

نخست آنکه به پیامد این مسئله، بسیاری از درجه‌داران نیروی انتظامی بنابر اخبار غیررسمی میان مردم، در سطوح بالایی کشور جابه‌جا و عزل و نصب شوند.

دوم آنکه حاکمیت از آن موقع به بعد، با درنظر گرفتن محدودیت‌هایی به‌صورت غیرمستقیم سعی کند مانع از حضور افراد در این مراسم‌ها شود. چک کردن سر دانش‌آموزان هنگام بازگشایی مدرسه پس از تعطیلات تاسوعا و عاشورا، و برخورد انضباطی با افراد خاطی، یکی از پرتکرارترین خاطرات نگارنده در کودکی و نوجوانی است. سوای از آن در این ایام ارائه هر گونه خدمات پزشکی و بهداشتی به قمه‌زنان و زنجیرتیغی‌زنان در مراکز درمانی رسمی شهر ممنوع شد و ادارات دولتی با کارمندان و کارکنان خود که حاضر در این هیئات بودند، برخوردی جدی می‌کردند. اما این طرح نیز چندان موفق نشد؛ چراکه اکثر افراد حاضر در هیئت‌های قمه‌زنی و زنجیرتیغی‌زنی را، بازاریان سنتی و فرزندان و نوه‌های ذکور آن‌ها و اهالی به اصطلاح دارای «شغل آزاد» تشکیل می‌دهند و همین امر سبب شده تا آن‌ها به نوعی خودمختار عمل کرده و تا زمان بهبودی، کارهای اداری و دولتی خود را به حداقل برسانند. در مدارس نیز غیبت چند روزه دانش‌آموزان کمک‌های غیررسمی، راه چاره بود.

سوم آنکه گروه‌های همراستا با حکومت مثل «بسیج» از سال بعد تلاش کردند در میدان مرکزی شهر یعنی میدان «امام خمینی (ره)» - میدان «مجسمه» قدیم- مراسم‌های عزاداری متمرکز به تقلید از شهرهایی چون کرمان و زنجان برپا و هیئات مذهبی محلّی و به‌ویژه سنت قمه زنی و زنجیرتیغی را تحت‌الشعاع قرار بدهند اما این سیاست نیز ناکام ماند و تنها سبب میدان مرکزی شهر نیز به یک «گذر» برای عبور هیئات مذهبی محله «فروشان» و برپایی نماز جمعت ظهر با حضور خیل کثیری از مردم به تقلید از «نماز ظهر عاشورا در صحرای کربلا» بدل شود. کانون اصلی آن‌ها امروزه دور از بافت تاریخی شهر و در محلی به نام «مهدیه» در مناطق جدیدالتاسیس شمالی شهر است.

در این زمینه برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:

خبر « آشوب در خمینی شهر به خاطر قمه زنی» منتشرشده در پایگاه خبری «عصر ایران» مورخ 19.دی‌ماه.1387 ه.ش به نشانی: https://www.asriran.com/fa/news/61594/%D8%A2%D8%B4%D9%88%D8%A8-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1-%D9%82%D9%85%D9%87-%D8%B2%D9%86%DB%8C / آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

منابع:

1- شاهین، محمّدعلی. (1398). نام‌ها و نشانه‌ها پژوهشی در پیشینه و ریشه‌‌ی نام‌های مناطق ماربین و خمینی‌شهر.اصفهان: انتشارات گفتمان اندیشه معاصر.

2- URL 01 - مدخل «زبان ولاتی» در وبسایت «دانشنام؛ پایگاه دانشنامه‌ای خبری شهرستان خمینی‌شهر» به نشانی http://daneshnam.ir/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA%DB%8C/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

3- URL 02- https://www.google.com/maps/uv?pb=!1s0x3fbc33a762b474bf%3A0xa786b04486086473!3m1!7e115!4shttps%3A%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipNxfPkvEmEnPITX3hJKtiDY6ua0AANfLBAi9dZ9%3Dw240-h160-k-no!5z2KLYqti02q_Yp9mHINiu2YXbjNmG24wg2LTZh9ixIC0gR29vZ2xlIFNlYXJjaA!15sCgIgAQ&imagekey=!1e10!2sAF1QipMHiR_bTmyX_wa6T9TFjQzlYNFaWCKV9zlosi9j&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjw-Yesob35AhUqg_0HHetDASEQoip6BAhqEAM/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

4- URL 03- https://www.google.com/maps/uv?pb=!1s0x3fbdcd4231c3e5e5%3A0x47b597ebe6443ff1!3m1!7e115!4shttps%3A%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipOBsshAxinwuC9Eg-1Vh-dB-cBwzzNRcIzxg6u8%3Dw284-h160-k-no!5z2K3Ys9uM2YbZhyDYqNin2YjZhNqv2KfZhiAtIEdvb2dsZSBTZWFyY2g!15sCgIgAQ&imagekey=!1e10!2sAF1QipOBsshAxinwuC9Eg-1Vh-dB-cBwzzNRcIzxg6u8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwja4YHror35AhUqh_0HHYBzCYcQoip6BAhREAM/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

5- URL 04- https://fa.tripyar.com/iran/%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1/%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D9%88%D9%84%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1.html/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

6- URL 05- https://isfahan.iqna.ir/fa/news/4060205/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%B9%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%87%D8%B1/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

7- URL 06- https://seeiran.ir/%D8%AF%D9%88%D8%B4%D9%86%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1// آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

8- URL 07- https://www.dana.ir/news/922603.html/%D8%A8%D8%B1%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%88-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86--%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

9- URL 08- https://www.imna.ir/photo/515380/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1 / آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش

10- URL 09- https://fararu.com/fa/news/374546/%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%B9-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D8%B1%D8%A8%D9%84%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%87%D8%B1/ آخرین بازدید چهارشنبه 19.مردادماه.1401ه.ش