حمله به بافت تاریخی اصفهان؛ نگاهی به سه نامعماری در حریم دولتخانه صفوی
وحید آقایی| دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران
برای مقدمه، اصفهان نیاز به توصیف ندارد! همین بس که از روی نشان‌دادن زیبایی و شکوهش، در ادبیات و زبان عامیانه آن را «نصف‌جهان» می‌خوانند و هم‌ردیفش را در ایران و جهان انگشت‌شمار می‌یابند.
احتمالاً اگر به اصفهان آمده باشید، اولین مواجه شما با مرکز شهر یعنی چهارباغ عباسی و دروازه دولت (میدان امام حسین(ع) کنونی) و میدان نقش جهان، بناهای تاریخی‌ایست که همه اصفهان را با آن‌ها می‌شناسیم؛ گرچه همین موضوع چون چاقویی دولبه شده که آثاری گران‌بهاتر و ارزشمندتر در اصفهان و شهرستان‌های اطراف آن به چشم نیاید، مسئله‌ای که مجالی جدا برای طرح موضوع می‌طلبد. این موضوع وقتی با نوروز عجین می‌شود، چون بخش زیادی از این مناطق تبدیل به پیاده‌رو شده‌اند، ما را در میان انبوه مردمانی که هر یک مشغول گذران نوعی از روزمرگی در این مناطق و محورها هستند، حل می‌کند.
اما اگر به چشم تیزبینی قدم بزنیم، در این محدوده آثاری را می‌بینیم که نوسازند، اما هیچ سنخیتی با اصفهان ندارند. اگر دیروز معماری‌های معاصری چون «نمای هتل عباسی»، «میدانگاه عباسی»،«بیمه ایران» و «کاخ شهرداری» خلق می‌شد که درعین مدرن‌بودن، به زمینه، بافت تاریخی و شهری که در آن قرار دارند، احترام می‌گذاشتند، امروزه شاهد شکل‌گیری عوارضی مصنوع هستیم که حتی نمی‌شود آن ها را ساختمان‌سازی نامید.
من آن‌ها را «نامعماری» می‌نامم؛ ابتذالاتی که جای‌‌جای اصفهان سر در می‌آورند و اوج احترامشان به بافت تاریخی و شهری که در آن قرار گرفته‌اند، پوسته‌ای بی‌ارتباط با گذشته و امروز و فاقد اصالت، اجراشده با مصالح آجر و سنگ لاشتر و قوس و طاق و کاشی‌کاری است.
برخی‌شان مثل «ارگ جهان‌نما» آنقدر در چشم و عیان هستند که گویی دیگر ما مردم اصفهان به بودن آن در مرکز شهرمان عادت کرده‌ایم و برخی چون «مجموعه فرهنگی مذهبی سلطان‌زاده» در یک سکوت خبری و دور از چشم مردم، بی‌پرواتر دارند رنگ معماری امروز اصفهان را «قهوه‌ای» می‌کنند و چشم بر رعایت هم‌نشینی با بافت تاریخی می‌بندند.
در این جستار تصویری من به سراغ سه نامعماری در قلب دولتخانه صفوی رفته‌ام. بماند که از این دست آثار در شمال و جنوب اصفهان کم نیست و افسوس که محدودیت این جستار دست‌وپای من را برای ذکر بی‌شمار نمونه‌های مشابه بسته است. نگرانی بیشتر من از تولید و بازتولید این ابتذالات در نصف‌جهان است.
«ارگ جهان نما» از نگاه من، سمبل واقعی نامعماری در بافت تاریخی اصفهان است. اگرچه به همت یونسکو و دغدغه‌مندان داخلی از ارتفاع آن کاسته شد تا منظر میدان نقش‌جهان و بناهای تاریخی هم‌جوارش خراب نشود، اما از اصل، ساخت و وجود آن در چنین مکانی اشتباه است. ساختمانی بسته و با ارتباط ضعیف با بیرون و محیط پیرامون خود که تازه برای آن کاربری مجتمع تجاری و بازار در نظر گرفته‌اند. ارگ پروژه‌ای شکست خورده است؛ هم مغازه‌هایش در کسب و کار رونقی ندارند و هم مردم از بودن آن خوشحال نیستند و زیاد سمت و سویش نمی‌روند. بخش‌های زیادی از آن هم به دلیل همین بی‌اقبالی ناتمام مانده است؛ مانند جدارۀ اصلیِ رو به دروازه دولتِ (میدان امام حسین (ع)) کنونی که نیمه‌ساز است و همه اوقات سال، آن را با بنر‌های مناسبتی پوشانده‌اند. شاید اگر ارگ با یک پلازای شهری همراه می‌شد، نظیر آنچه در دهه پنجاه خورشیدی، روبهروی هتل عباسی اجرا شد و «میدانگاه عباسی»1 شکل می‌گرفت، امروزه در پیوند با چهارباغ عباسی‌ای که پیاده‌رو و فضای گذر و سکون شده‌است، مرکز اصفهان حال و هوای دیگری داشت.
«جداره‌سازی پارک شهید رجائی (باغ هشت بهشت) و چهارباغ عباسی» نیز یک تجربۀ ناموفق دیگر در بافت تاریخی اصفهان است. پروژه‌ای که از پیش از انقلاب جمهوری اسلامی همراه با پیاده‌راه‌سازی این محور در ذهن و دستور کار مسئولان بوده، اما آنچه در سال‌های اخیر اجرا شد، سبب تخریب بناها و بافت ارزشمندی از دوران تاریخی و معاصر -مانند مغاز‌های قدیم چهارباغ عباسی و سردرهای باغ هشت‌بهشت- گردید و امروز اصفهانی‌ها متوجه می‌شوند چه کلاهی سرشان رفت!
این پروژه نیز شکست خورد و اجرای کامل آن متوقف گردید؛ اما یک زائدۀ ناخوشایند به چهارباغ عباسی افزود. چندی پیش که با یکی از دوستان قدم می‌زدم، معتقد بود زیبایی چهارباغ این است که با هشت‌بهشت به هم دید داشته باشند و باهم بده‌بستان کنند. این جداره‌ها چون سدی جدایی انداخته است. بیراه نمی‌گفت! این حسی است که چند نفری دیگر هم از این بنا گرفته‌اند. نکتۀ عجیب این است که این پروژه بعد از ارگ اجرا شده؛ اما تجارب ناموفقشان گویی شبیه بهم است. مصالح نامناسب، روابط فضایی نادرست و جانمایی کاربری‌هایی که با فضا سنخیت دارند، اما طرح به درستی جوابگوی خواسته‌هایشان نیست؛ یعنی مغازه‌ها، کافه‌ها و آموزشگاه‌ها و غرفه‌های تولید و فروش صنایع دستی و آثار هنری که چندان پاخور مردم نیستند.
روی جدارۀ آن نوشته‌اند «مسجد سلطان‌زاده» اما فکر می‌کنم خود طراح هم فهمیده که طرحش آنقدر ناجور و نامتناسب است که روی تابلوی پروژه نوشته‌است «مجموعۀ فرهنگی مذهبی سلطان‌زاده»؛ مثل مسجد «ولیعصر» کنار تئاتر شهر تهران. این ساختمان نیمه‌ساز یک کلاژ به‌قول معروف شترگاوپلنگ است که حجم کلی‌اش مانند یک آپارتمان می‌ماند که جبهۀ جنوبی آن را با یک پوسته بدقواره از کاشی به شکل حدوداً نیم‌دایره پوشانده‌اند. جداره‌های شرقی و غربی‌اش هیچ تفاوتی با یک مجتمع مسکونی ندارند و تنها به زور یک حاشیۀ کتیبه آجری، رنگ‌وبوی مذهبی به آن داده‌اند. اوج ابتذال، اما جبهۀ شمالی آن است. یک کپی بی‌معنا از نما پاویون ایران در اکسپو مونترال کانادا اثر عبدالعزیز فرمانفرمائیان. ایده‌ای که حتی اگر دل‌خوش کنیم و بگوییم الگوگیری بوده‌است، نه در بستر و نه در مقیاس و نه در کاربری، به هیچ وجه تناسب و سنخیتی ندارد.
تصویر ابتدای متن: «ارگ جهان‌نما» در مرکز شهر شهرستان اصفهان، استان اصفهان؛ نمای روبه خیابان طالقانی.
پی‌نوشت:
طراح این مجوعه، الیاس یاسی گبای، معمار معاصر ایرانی و دانش‌آموخته پردیس‌هنرهای زیبا دانشگاه تهران، است که نمای معاصر بازآفرینی کاروانسرای مادرشاه با کاربری امروزین «هتل عباسی» در کنار بازار هنر و مدرسه تاریخی چهارباغ نیز اثر اوست. اگرچه به روایت محمود درویش، معمار نامدار معاصر ایرانی و رتبۀ دوم مسابقۀ طرح پیشنهادی برای «میدانگاه عباسی»، این مجموعه بعدها هنگام اجرا و ساخت توسط شهرداری وقت اصفهان، صددرصد مطابق طرح پیشنهادی پیش نرفت. اما درسال‌های اخیر نیز به دلیل مداخلات شهری و صاحبان مغازه‌ها، متحمل خسارات فراوان شده است. چندی پیش این مجموعه با شماره 31945 به عنوان اثری از دوره معاصر در اصفهان در فهرست آثار ثبت ملّی شده قرار گرفت.
برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
- خبرگزاری ایرنا. (1400). میدانگاه و مجموعه عباسی اصفهان ثبت ملی شد. انتشار در 8 خرداد ۱۴۰۰ ه.ش- آخرین بازدید شنبه 13.فروردین‌ماه.1401 ه.ش. این مطلب قابل دسترس است در: https://www.irna.ir/news/84346889/%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%88-%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D8%AF
- خبرگزاری ایرنا. (1399). میدانگاه فرهنگی اصفهان در غبار فراموشی و بی‌مهری. انتشار در 23 فروردین 1399 ه.ش- آخرین بازدید شنبه 13.فروردین‌ماه.1401 ه.ش. این مطلب قابل دسترس است در: https://www.irna.ir/news/83741583/%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%BA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B4%DB%8C-%D9%88-%D8%A8%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%B1%DB%8C