آرزویِ داشتنِ محلهای خودمختار: روایتِ پیداییِ نمادِ سریالِ ترکیه‌ایِ گودال بر جداره‌هایِ شهرهایِ ایران
مهدی فرجی | کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه تهران
در سراسر دنیا زمانی که فیلم یا سریالی شروع به پخش می‌شود، هوادارانی پیدا می‌کند و باعث می‌شود در جامعه تب‌وتابی برای تماشای به‌موقع سریال صورت پذیرد و مردم به‌صورت روزانه در مورد سریال با یکدیگر گفت‌وگو کنند. حال، این داغ‌بودن سریال‌ها تأثیرات مختلفی دارد؛ مثلاً در ایران، زمانی که سریال شب‌های برره پخش می‌شد، مردم از تکه‌کلام‌های آن استفاده می‌کردند. «پاچه‌خوار» تکه‌کلامی است که پس از این سریال مجدداً به زبان محاوره‌ای مردم وارد شد و تا امروز هم بر‌جاری مانده است. علاوه‌براین، در زمان پخش این سریال، عده‌ای شروع‌به چاپ اسکناس‌هایی با تصاویر بازیگران شب‌های برره کردند که بسیار مورد توجه کودکان و نوجوانان آن دوره قرار گرفت؛ زیرا آنها با پرداخت پول‌های واقعی، پول‌های تقلبی برره‌ای می‌خریدند. یکی دیگر از نمونه‌های تأثیر سریال‌ها، نام‌گذاری نوزادان به‌نام شخصیت‌های یک سریال به‌خصوص نقش اصلی آن است. از معروف‌ترین و محبوب‌ترین نمونه‌های پرتکرار آن، نام‌گذاری ستایش (1) بر روی تعداد زیادی از نوزادان دختری بود که در اوایل دهه نود خورشیدی به دنیا آمدند. این نام‌گذاری‌ها تحت‌تأثیر سریالی با همین نام که جمعه‌شب‌ها از شبکه سه سیما پخش می‌شد، انجام می‌گرفت. نمونه دیگری که تصویرمحور است، تتوکردن کلمۀ «یاغی» از سوی جوانانی است که در همین قرن جدید و در سال 1401، باعث شد پس از تماشای سریال نمایش خانگی یاغی و در تأثیر از تتوی یکی از بازیگران آن، این کلمه را بر بازو و یا سایر نقاط بدنشان تتو کنند.
نمونه‌هایی که از آنها یاد کردیم، نمونه‌های ایرانی بودند و حال می‌توانیم بگوییم که بینندگان تحت‌تأثیر فیلم‌ها و سریال‌های قرار می‌گیرند و به نحوی آن را به‌صورت کوتاه‌مدت (مانند تکه کلام‌های برره‌ای) یا به‌صورت بلندمدت (تتو یاغی) بر زندگی خود پیاده می‌کنند، اما تنها سریال‌های ایرانی نیستند که توانایی تأثیر بر روی مردم دارند؛ بلکه سریال‌های خارجی نیز قابلیت این را دارند که بر روی مردم تأثیر گذاشته و حتی اثرشان برای مدتی بر روی زندگی مردم و حیات شهری آنها باقی بماند. از بین سریال‌های خارجی، سریال‌های ترکی بیش‌ترین بیننده را در بین مردم ایران دارند؛ زیرا به لطف دوبله‌های شبکۀ ماهواره‌ای «جم» مردم ایران مدت زیادی است که سریال‌های ترکی تماشا می‌کنند و به بیننده پروپاقرص این آنها تبدیل شدهاند. سریال‌های ترکی همچون سایر سریال‌ها قابلیت تأثیرگذاری بر روی مردم را دارند؛ تاجایی‌که برخی این سریال‌ها را مخرب و عامل از بین‌رفتن بنیان‌های خانوادۀ ایرانی معرفی کرده‌اند و به مخالفت با این سریال‌های ساخته‌شده در کشور همسایه‌‌مان ترکیه می‌پردازند. یکی از سریال‌هایی که توانست تأثیر زیادی بر روی برخی از مردم ایران بگذارد، سریال گودال بود. گودال، به ترکی استانبولی"Çukur" سریالی ترکیه‌ای بود که بین سال‌های 2017 تا 2021 میلادی از شبکه Show Tv ترکیه پخش می‌شد.
اولین قسمت این سریال در تاریخ ۲۳ اکتبر ۲۰۱۷ از شبکه شو تی‌ویِ ترکیه پخش شد و پس از استقبال آن در ترکیه، از سوی شبکه ماهواره‌ای Gem خریداری و به فارسی ترجمه شد. گودال در مدت کوتاهی توانست مخاطبان زیادی را در سراسر ایران از همه رده‌های سنی به خود جلب کند و طرفدارانش را تا تابستان سال 1401 پای گیرنده‌ها نگه دارد؛ حتی نمادش را به‌عنوان نمادی محلهای، وارد جداره‌های محله‌های ایران کند. اما گودال کجاست؟
گودال نام یک محلۀ خیالی در شهر استانبول است که در قسمت اروپایی آن واقع شده است. (منطقه فیلم‌برداری محله فاتح و بلط بود) این محله به دلیل هرج‌ومرجی که دارد از سوی پلیس شهر رها شده و مدیریت آن بر عهده خانواده‌ای با نام خانوادگی کوچووالی است. ساکنین گودال اغلب خلاف‌کار هستند و شغل‌هایی همچون فروش اسلحه، شرخری و نگهبان فضاهای شرط‌بندی و قمار دارند و تنها شغلی که به دستور خانواده کوچووالی و رئیس آن ادریس‌بابا اجازه ندارند به آن ورود کنند، خرید و فروش مواد مخدر است. مهم‌ترین خصیصه‌ای که مردم گودال دارند، اتحاد با یکدیگر همچون اعضای یک خانواده است و این موضوع باعث شده است تا داستان سریال در هر فصل به سمت‌وسویی رود که افرادی خارج از این محله با نقشه‌های مختلف سعی در نفوذ به محله کنند؛ اتحاد مردم آن را بشکنند و در آن کارتل مواد مخدر تشکیل دهند که در نهایت خانواده کوچووالی به یاری اهالی محله موفق به دفع خطر آنها از محله می‌شود.
این محله نمادی به‌شکل <•••> دارد و تمام ساکنانش، چه زن و چه مرد؛ چه بزرگ و چه کوچک، باید این نماد را بر نقطه‌ای از بدنشان تتو کنند تا نشان دهند عضوی از خانواده بزرگ گودال هستند و علاوه بر محله‌شان به خانواده کوچووالی وفادار هستند. علامت بزرگ‌تر در نماد گودال که به عدد هشت شبیه است، به معنی سقف است. یکی از نقطه‌ها به معنی خانواده؛ نقطه وسط به‌معنی رفاقت؛ نقطه آخر معنی خانواده کوچووالی و علامت دیگر که به عدد هفت شباهت دارد، معنی گودال را دارد. علاوه بر این، در بسیاری از جداره‌های این محله می‌توان این نماد را دید که به صورت گرافیتی بر روی دیوارهای کشیده شده است که می‌توان آن را نشان‌دهندۀ حریم محله تلقی کرد تا درون و بیرون آن برای افراد مختلف مشخص شود.
این نماد در اوایل پخش این سریال به صورت‌های مختلف روی تی‌شرت‌ها، فندک‌ها و حتی تتو بر روی دست افراد مختلف در شهرهای ایران در بین مردم دیده می‌شد، اما رفته‌رفته با گذر از کوچه و خیابان‌های مختلف، اگر چشم خود را آمادۀ شکار این نشانه کنیم، دست‌کم می‌شود در هر محلهای چند <•••> ببینیم که از سوی افراد مختلف و احتمالاً تحت‌تأثیر این سریال بر روی جداره‌ها نقش بسته‌اند.
این‌که سریالی تا این‌حد توانسته است بر روی مردم تأثیر گذاشته باشد که نماد آن را بر روی جداره‌های مختلف نقش ببندد واقعاً جای سؤال دارد؛ زیرا گودال در واقع محلهای خیالی است و به ذات خود محلهای منفی است، چون عرصه‌ای است برای کارهای خلاف قانون و مقررات؛ حتی این سریال در زمان پخش در ترکیه نیز از آثار تلویزیونی پرشکایت این کشور بود؛ زیرا به دلیل صحنه‌های درگیری مسلحانه، ترس، قتل، خشونت و شکنجه، موجب تأثیرات منفی بر روی بینندگان می‌شد. به همین دلیل شورای‌عالی رادیو و تلویزیون ترکیه (Radyo ve Televizyon Üst Kurulu) پخش‌کننده این سریال شبکه Show Tv را بارها جریمه کرد.
شاید بتوان نماد گودال را همچون یک گرافیتی دانست که بر جداره‌های شهری نقش بسته است؛ گرافیتی‌ها در بسیاری از نقاط جهان وظیفه انتقال‌دهنده پیام‌های اجتماعی و سیاسی را دارند و سبب بازتاب فرهنگ منطقه‌ای که بر جداره‌های آن نقش بسته‌اند، می‌شوند. از سوی دیگر برای برخی از هنرمندان، می‌تواند بسیار الهام‌بخش و قابل توجه باشد و افراد بیشتری را برای دیدن نمایش خلاقانه و رنگارنگ به منطقه جذب کند. اما در مورد نقش‌بستن گرافیتی گودال بر جداره‌های شهری ایران نمی‌توان چنین خوانش هنرمندانه‌ای از نقش‌بستن آنها داشت؛ زیرا افرادی که این نماد را بر روی جداره‌های محله‌شان حک کرده‌اند، ممکن است قصد داشته‌اند تا محله خود را همچون گودال محلهای متحد و برخلاف مقررات نشان دهند تا برای سایرین خط و نشانی بکشند، چون این سریال و محله به‌ذات خود، محلهای شرور و منفی است. خوانش دیگری که می‌توان از این نشانه بر جداره‌های شهری ایران داشت، تمایل نگارندگان این گرافیتی و نماد، به تشویق اهالی محله‌های میزبان، به جرم و جنایت همچون سریال گودال است.
گرافیتی‌ها می‌توانند ابزار بسیار خوبی برای شناساندن فرهنگ محلی یک منطقه باشند و حتی همچون گرافیتیهای اکباتان یا گرافیتیهای میرزا حمید به نمادی شهری تبدیل شوند و مردم را به تماشای خود بکشانند، اما بارها دیده‌ایم که گرافیتیهای میرزا حمید از جداره‌های شهری به دستور شهرداری تهران پاک شدهاند، اما نمادهای گودال همچنان بر جداره‌های شهرهای ایران باقی است. فارغ از دوگانه‌هایی که در برداشت‌های گوناگونی همچون: مخرب‌بودن، قانونی، غیرقانونی، هدفمند، از گرافیتی می‌شود، گرافیتی‌ها اغلب با جوانان، جنسیت و هویت پیوند خورده است. از این رو، گرافیتی را می‌توان خرده فرهنگی خواند که هدفش القای حس مقاومت است(Mc Donald، ۲۰۰۱: ۱۹۲). اما به‌نظر می‌رسد این مقاومت پیام سیاسی‌ای ندارد؛ زیرا اگر پیامی سیاسی داشت، خیلی زودتر از این حرف‌ها از سوی شهرداری پاک می‌شد؛ و در این مدت سه‌‌سال بر جداره‌های شهرهای ایران جا خوش نمی‌کرد. در سال 1401 دیدیم که شهرداری‌های مناطق مختلف ایران با اقداماتی سریع، شعارهای مربوط به اتفاقات پائیز 1401 را پاک می‌کردند، گویی که هرگز وجود نداشتند. اما در مورد گرافیتی‌هایی با طرح لوگوی سریال و محلۀ گودال، هیچ اقدامی صورت نمی‌گیرد و نشان می‌دهد که گویا این نماد از سوی شهرداری‌ها خطرناک تلقی نمی‌شوند. همان‌طور که گفتیم، به‌طور کلی با خوانش گرافیتیهای گودال و وجود آنها در محله‌های ایران، درمی‌یابیم که آنها پیامی سیاسی ندارند؛ زیرا در این سریال هم اصلاً اشاره‌ای به دولت ترکیه و فقر مردم پس اقدامات رجب طیب اردوغان و قدرت و سیاست‌های حزب عدالت و توسعه و در پی پایین‌آمدن ارزش لیر نمی‌شود و جستجویی در جهت پیدایش علت این فقر در سریال اتفاق نمی‌افتد و تنها می‌توان این برداشت را داشت که صرفاً هدف از رسم‌کنندگان آنها وام‌گیری هویت و حیات اجتماعی-محلهای گودال همچون خلافکاری، اتحاد ساکنین، قانون‌گریزی، بی‌نظمی و عدم تبعیت از پلیس و حاکمیت برای ادارۀ محلۀ خود است. این گرافیتی‌ها در دل خود آرزوهایی هستند که می‌خواهند محله‌شان به گودالی در دل شهر خود تبدیل و در نهایت به خودمختاری برسد.
_____
پی‌نوشت 1: رئیس سازمان ثبت احوال کشور از افزایش نام "ستایش" در بین نوزادان دختر ایرانی در سال گذشته به دلیل پخش یک سریال تلویزیونی خبر داد و گفت: رویدادهای مذهبی و اجتماعی در انتخاب اسامی نوزادان نقش مهمی دارند (مأخذ: خبر آنلاین).
_____
منابع:
Macdonald,N (2001), "The Graffiti Subculture: Youth, Masculinity and Identity in London and New York", Great Britain: Macmillan.