سینما شیرین آبادان" از گذشته‌ایی پرافتخار تا آینده‌ایی نوستالژی"
محمد امیر مطوری| دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایراناز میان هنرها سینما از جمله نزدیک‌ترین هنرها به معماری است. معماری و سینما پدیده‌های جامعی در چارچوب منسجم می‌باشند که از ترکیب اجزاء و عوامل مختلف به وجود می‌آیند. سینما و معماری نه تنها از نظر ماهیت حرکت بلکه از خیال زمان، فضا، ریتم، رنگ و نور، بافت، حرکت و تداوم به یکدیگر نزدیک‌اند. سینما با ترکیب عناصری چون رنگ، نور، زاویه دید و صحنه؛ تدوین و صدا در جهت ایجاد رابطه‌ایی مستحکم با بیننده خود و تسهیل سفر ذهنی او به درون فیلم دست به فضاسازی می‌زند، در حالی که جوهر معماری فضاست. در سینما فیلم‌ساز به طور ذهنی فضاسازی می‌کند و در معماری، معمار به فضا عینیت می‌بخشد. سینماگر برای تجلی معانی مورد نظر خود بی‌نیاز از فضای معماری نیست و معماری برای گسترش و تبلیغ واقعیت‌های مجازی و تجسم فضایی نیازمند سینما است (رحیمیان، ۱۳۸۳: ۱۱). شهر و مکان‌های عمومی جدای از اشیای فضایی که پهنه و موقعیتی را اشغال می‌کنند، به واسطه مولفه‌ها و مشخصاتشان، عبور و اسکان افراد، روابط، نیازها، تعلقات و اخلاق، آلبوم خاطراتی است که گذرگاه جامعه انسانی می‌گردد. افراد جامعه در رابطه‌ای دو سویه بر شهر تاثیر می‌گذارند و از آن تاثیر می‌گیرند. از طرفی سینما به عنوان موثرترین ابزار فرهنگی در مدیریت شهری به وسیله معماری و با توجه به ماهیت مکان، خاطرات جمعی شهری را برای عموم رقم می‌زند. به طور کلی می‌توان گفت: سینما مروج هویت اجتماعی است. بر این اساس، شهر یک واقعیت فیزیکی مرکب از فضاها و روابط اجتماعی است که از خلال آن انسان فضا را می‌بیند و لمس می‌کند و به هویت مشخصی راجع به خودش دست پیدا می‌کند. ورود نخستین دستگاه سینماتوگراف به ایران در سال ۱۲۷۹ هجری خورشیدی توسط مظفرالدین شاه سرآغازی برای سینمای ایران به حساب می‌آید، هر چند ساخت اولین سالن سینمای عمومی تا سال ۱۲۹۱ اتفاق نیوفتاد. نخستین نمایش عمومی، چهارسال پس از ورود نخستین دوربین فیلمبرداری به ایران، در سال ۱۲۸۳ با افتتاح یک سالن نمایش توسط صحاف باشی در خیابان چراغ گاز آغاز شد. البته مردم در ایران پیش از آشنایی با صنعت فیلم‌سازی با نمونه‌ایی دیگر از این فن و صنعت که شهر فرنگ نامیده می‌شد، آشنا شدند. شهر‌فرنگ جعبه‌ای چهارگوش سوار بر چهارچرخه‌ای قابل حمل با یکی دو دریچه برای تماشای عکس‌هایی که به ترتیب از پی هم می‌آمند. که به این جعبه‌های متحرک "شهرفرهنگ" می‌گفتند. ترجمه لغوی آن "شهرفرانسه"، "شهر اروپایی"، "شهرغربی"، "شهر خارجی" است. به هر حال، نام جعبه دلالتی بر عملکرد آن، یعنی به نمایش گذاشتن تصاویری از طبیعت اروپایی است.
در جنوب ایران و مناطق نفت‌خیز از جمله آبادان به دلیل حضور انگلیسی‌ها سینما به گونه‌ایی دیگر ظهور کرد. به طوری که آبادان در سال‌های دهه ۱۳۴۰ خورشیدی با جمعیت نیم میلیون‌نفری خود 28 سینمای عمومی بزرگ داشت که بالاترین آمار در میان شهرهای ایران بود. به عبارتی اگر بخواهیم به نسبت جمعیت بسنجیم تعداد سینماهای آبادان حتی از سینماهای تهران نیز بیشتر بود. چرا که تهران هفت میلیون نفری در آن زمان حدود ۸۰ سینما داشت. به عبارتی به دنبال حضور کارکنان انگلیسی برای کشف و استخراج نفت در ۱۱۰ سال قبل در شهرهای مسجدسلیمان و آبادان، این افراد به دنبال احداث مکانی برای سرگرمی و رهایی از هوای گرم و طبیعیت خشک خوزستان بودند و شاید همین علت بود که این افراد بعد از کشف نفت در یکی از اولین اقدام‌های خود، اقدام به احداث ساختمان‌ها و وسایل رفاهی بالاخص برپایی سینما در این شهرها کردند. در بسیاری از روایات و اسناد موجود گفته می‌شود سینمایی که توسط انگلیسی‌ها در شهر مسجدسلیمان ساخته شده، اولین سینمای کشور به حساب می‌آید هر چند اولین بودن در بسیاری موارد در مورد شهرهای آبادان، تهران و تبریز نیز تکرار شده است. استان خوزستان و به خصوص شهرهای مسجدسلیمان و آبادان و بعد از آن اهواز و سپس سایر مناطق نفت‌خیز از پیشگامان راه‌اندازی و ساخت سینما در کشور به حساب می‌آیند و به استناد عکس‌های سیاه و سفید و اسناد به جای مانده و روایات سینه به سینه‌ای که از افراد مسن و پیشکسوت در خوزستان به دست آمده، سینما در خوزستان از رونق فوق‌العاده بالایی برخوردار بوده است. همچنین با توجه به اهمیت این مهم، معاون سینمایی حوزه هنری خوزستان در خصوص فعالیت سینماها در استان خوزستان گفته است: تا قبل از سال ۱۳۵۶ خورشیدی حدود ۳۸ سینمای عمومی در سطح استان فعالیت داشته‌اند که آبادان با ۱۴ سینما از بیشترین تعداد سینما در خوزستان برخوردار بوده است[1]. از طرفی، سال‌ها قبل از تاسیس و ایجاد سالن‌های رسمی سینما در مسجد سلیمان و آبادان و سایر مناطق نفت خیز، شاهد نمایش فیلم‌های صامتی هستیم که در مکان‌های پراکنده مثل توقف‌گاه‌های اتومبیل و باغ‌ها با قیمت نازل برای مردم برگزار می‌شد. و کارمندان انگلیسی آن زمان شرکت نفت، گهگاه با خودروهای سیار در گوشه و کنار شهر مستقر می‌شدند و به نمایش فیلم‌های کوتاه و بهداشتی و تبلیغاتی می‌پرداختند. به عبارتی در کنار سینماهای ثابت، سینماهای سیار نیز نقش مهمی در گسترش فرهنگ سینما در آبادان و دیگر مناطق نفت‌خیز ایفا کردند. داستان سینما و سینماهای سیار در آبادان، مناطق نفت‌خیز و مسجد سلیمان که نخستین سینماهای سیار در ایران به شمار می‌آیند، به اوایل دهه ۱۳۳۰ خورشیدی(۱۹۵۰م) باز می‌گردد؛ یعنی زمانی که تعداد سینماهای عمومی در آبادان و مسجد سلیمان، اندک و کم‌شمار بود. سینماهای سیار با تجهیزات قابل حمل و نمایش فیلم در فضاهای باز یا سالن‌های موقتی، امکان دسترسی به سینما را برای مناطق دورافتاده‌تر و کارکنان میدانی فراهم می‌کردند. این سینماها توانستند جمعیت بیشتری را جذب کنند و فرهنگ سینما را به نقاط مختلف شهر و حتی مناطق روستایی اطراف گسترش دهند. این سینماها که شرکت نفت متولی آن‌ها بود، وظایف زیر را داشتند:
- پخش فیلم‌های کوتاه خبری، مثلا سفر مقامات، جهت افتتاح تاسیسات نفتی در آبادان و سایر مناطق نفت‌خیز
- ارائه فیلم‌های کوتاه آموزشی، بهداشتی، مثلا آموزش نقش پشه آنوفل در اشاعه بیماری‌های فصلی، از سوی بهداری و بهداشت شرکت نفت.
سینماهای سیار در ابتدا به وسیله پرده خودروهای جیپ کوچک که در هر کوی برزنی، بساط خود را پهن می‌کردند، عرضه می‌شدند. معمولا پرده را بالای جیپ به صورت لوله شده، حمل می‌کرند و پروژکتور داخل خودرو جای می‌گرفت. در نوع پیشرفته سینماهای سیار، همانطور که در عکسی زیر می‌بینید پرده نمایشی به صورت سقف کاذب، بالای کامیون قرار می‌گرفت راننده پس از یافتن مکان مناسب، سقف کاذب را به صورت کشویی پایین می‌داد، به شکلی که بدنه کامیون تکیه می‌کرد، سپس از آن پروژکتور را به بیرون از کامیون انتقال می‌دادند و فیلم را روی پرده پخش می‌نمودند.
لذا می‌توان گفت سالن‌های سینما و سینماهای سیار در آبادان و دیگر شهرهای نفتی طرفداران فراوانی داشته و عمر تاریخ سینما در آبادان را برابر با عمر پالایشگاه عظیم نفت دانست. به عبارتی بیهوده نیست اگر تاریخ احداث نخستین مکان درخصوص نمایش فیلم در آبادان را هم‌زمان با شروع پروژه ساختمانی پالایشگاه نفت توسط انگلیسی‌ها دانست، که با دستگاه آپاراتی که از انگلستان آورده بودند آغاز و به نمایش فیلم‌هایی به زبان اصلی در آن پرداختند. اولین سالن رسمی سینمای آبادان که به طور منظم و مرتب در آن فیلم نمایش داده شد، سالن سینمای انگلیسی‌ها در محل پتروشیمی فعلی آبادان بوده است که بعدها با ساخته شدن سالن سینما تاج این سالن را کارمندان ارشد انگلیسی به کارگران هندی تحویل دادند. این سینما که تا چند سال پیش هنوز هم بقایای آن باقی بود، به سینمای هندی‌ها مشهور گشت. به موازات گسترش تاسیسات صنعت نفت و همگام با آن گسترش شهر و افزایش جمعیت، در کمتر از ۶۵ سال، آبادان با داشتن ۱۳ سالن سینمای عمومی و بیش از 6 سینما متعلق به شرکت ملی نفت ایران، دارای بیشترین سالن‌های سینما در استان خوزستان و مابقی شهرهای ایران بعد از تهران شد. در اواخر سال ۱۳۱۰ خورشیدی یکی از مهم‌ترین سینماهای عمومی آبادان به نام سینما شیرین در منطقه شهری آبادان تاسیس شد و از همان ابتدا تماشای فیلم در این سینما با توجه به مالکیت خصوصی و امکان استفاده عوام از آن طرفداران زیادی پیدا کرد. به عبارتی سینما شیرین نخستین سینمای عمومی آبادان به شمار می‌رود که قبل از جنگ جهانی دوم در محله امیری و در مجاورت پارک شاپور آبادان ساخته شد. صاحب این سینما حاج محمد غوث احمدیه پیمانکار کنسولگری انگلیس و اهل هندوستان بود، که چند سال قبل از تاسیس سینما شیرین، صاحب سینمای خیام بندر بوشهر بود، که پس از ورشکستگی این سینما به آبادان آمد و سینما شیرین را تاسیس کرد. سال ۱۳۱۵، رحیم حسامیان که بعدها تهیه کننده شد، سینما شیرین را از حاج محمد غوث خرید و مدتی بعد به گنجی‌زاده فروخت. فیلم‌هایی که در سینما شیرین اکران می‌شد هم‌زمان در سینماهای برتر کشور هم به نمایش در می‌آمد. به گواه سینماروهای قدیمی برای اکران بعضی فیلم‌ها حتی جای سوزن انداختن در سینما شیرین نبود؛ حتی بعضی از اهالی روستاهای آبادان با چهارپایان و دیگر وسایل نقلیه برای دیدن فیلم به سینما شیرین می‌آمدند. حتی در برخی اسناد ذکر شده که از شهرها و روستاهای عراقی اطراف اروندرود نیز با قایق برای تماشای فیلم در این سینما به آبادان می‌آمدند.
سینما شیرین آبادان از لحاظ سبک و تاریخ معماری نیز بنای مهمی به حساب می‌آید و با توجه زمان ساختش می‌تواند در دسته نخستین بناهای سبک پره-مدرن و به دنبال آن مدرنیسم دسته‌بندی کرد. این سینما برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری مدرن غرب را در خود جای داده که این امر با توجه به زمان ساخت آن یعنی سال ۱۹۳۱ میلادی و در شهری همچون آبادان بر میزان اهمیت آن افزوده است. سینما شیرین از دو نمای اصلی تشکیل شده که می‌توان با توجه به نوع سالن‌های نمایش، نماهای آن را از هم تفکیک کرد. نمای اصلی این سینما که دو سالن سرپوشیده را شامل می‌شود، نمایی مدرن بوده که تنها توسط بازشوهای متعدد و وسیع شیشه‌ایی در راستای ورود نور و همچنین ارتباط بخش کلاب سینما با فضای بیرون تشکیل شده است. نمای جبهه دیگر این سینما که سالن روباز تابستانی و بخش تجاری سینما را شامل می‌شود در حال حاضر تنها آجرهای آن به همراه فرفورژه‌های فلزی که به عنوان نرده سالن سینمای روباز نقش داشتند باقی مانده است. همچنین این سینما در دو جبهه خود در طبقه دوم دارای پیش‌آمدگی بوده و از طرفی این سینما دارای پیلوتی بوده و معمار به شکلی هنرمندانه از این ویژگی در سالن نمایش روباز سینما نیز در راستای ساخت سکوی نشیمن دو طبقه بهره برده است. به عبارتی این بنا به همراه بانک بازرگانی آبادان که بعدتر از سینما شیرین تاسیس شد را می‌توان از نخستین بناهای آبادان به شمار برد که در زمره نخستین بناهای مدرن این شهر به حساب آورد. نکته قابل توجه در خصوص سینما شیرین مشاهده تزئینات آرت نوو در معماری داخلی این بناست. به عبارتی می‌توان طراحی داخلی این بنا را نیز در زمره نخستین تلاش‌ها در راستای سبک آرت‌نوو با توجه به فرم منحنی راه‌پله و تزئینات فلزی فرفورژه‌های نرده‌های راه‌پله این بنا مشاهده کرد. به عبارتی در باکس راه‌پله و سالن بسته شماره یک این سینما خطوط صاف محدودی وجود داشته و در تزئینات تنها خطوط نرم و سطحی می‌بینیم که با زیبایی خاص به حرکت در می‌آید، می‌خزد، اشکال منحنی به خود می‌گیرد، تصور بینهایت را به ذهن کاربر القا می‌کند و با ظرافت به خود می‌پیچد، درهم می‌تند و با ساختاری دینامیک تصاویری چون ارگانیسم‌های زنده می‌کند. لذا به نظر می‌رسد سینما شیرین به واسطه دارا بودن ویژگی‌های معماری متمایز با بناهای هم عصر خود و همچنین دارا بودن فعالیت‌های متنوع می‌تواند در زمره بناهای مهم پهلوی اول دسته‌بندی شود.
سینما شیرین آبادان از مجموع سه طبقه: همکف، اول و دوم تشکیل شده، که طبقه همکف آن اختصاص به ورودی و بخش تجاری این سینما داشته است. به عبارتی می‌توان گفت در این بنا برای نخستین بار در شهر آبادان، بازار در نتیجه تاثیرات مدرنیزاسیون از مفهوم سنتی خود فاصله گرفته و سبب شکل‌گیری پاساژ در طبقه همکف این بنا شده، که در نتیجه این امر ارزش تجاری لبه خیابان به عمق سینما نفوذ کرده و با توجه به دوبر بودن سینما سبب فعال شدن پوسته شهری سینما و افزایش عملکرد تجاری و فرهنگی آن با بافت شهری شده است. همچنین در مرکز این سینما در طبقه همکف و در انتهای باکس پله یک درخت نخل نیز قرار گرفته، که یکی از بلندترین نخل‌های شهر آبادان به حساب می‌آید. این سینما در طبقه اول خود از دو سالن سینمای سرپوشیده، بخش اداری، سالن بار، سرویس‌های بهداشتی، سالن اکران خصوصی و ... تشکیل شده است. و پس از آن‌که رحیم حسامیان در سال ۱۳۱۵ سینما شیرین را از حاج محمد غوث خرید، دو طبقه دیگر به بخش سالن نمایش این طبقه افزوده شد و سینما شیرین را تبدیل به نخستین سینمای سه طبقه در آبادان و به گواه برخی اسناد در ایران کرد. در انتها طبقه دوم قرار دارد که می‌توان آن را نقطه عطف این سینما به حساب آورد که از یک سالن سینمای روباز تابستانی به همراه سکوی دوطبقه نشیمن تشکیل شده است. سینما شیرین با شروع جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹ تعطیل و هیچ‌گاه بازگشایی نشد و در اثر جنگ خسارت‌های فراوانی به آن وارد شد. این سینما در ۱۷ خرداد ۱۳۸۵ با شماره ۱۵۶۲۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و به تملک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درآمد. حال می‌توان گفت سینما شیرین آبادان نمادی از پیوند عمیق سینما و معماری در تاریخ فرهنگی شهر آبادان و همچنین ایران است. با توجه به اهمیت سینما در معماری شهری و نقش آن در ایجاد هویت اجتماعی، سینما شیرین به عنوان نخستین سینمای عمومی آبادان، با سبک معماری مدرن و تزئیینات آرت نوو، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این سینما نه تنها در دوره پهلوی اول به یکی از بناهای مهم تبدیل شد، بلکه به واسطه فعالیت‌های متنوع و جذب تماشاگران از مناطق مختلف، به گسترش فرهنگ سینما در جنوب ایران کمک شایانی کرد. سینما شیرین با وجود تعطیلی در پی جنگ تحمیلی، همچنان به عنوان یک اثر ملی ثبت شده و یادآور دوران پرافتخار و نوستالژیک آبادان است، که بازگشت به آن می‌تواند به حفظ و احیای هویت فرهنگی و تاریخی این شهر کمک کند.
تصاویر
منابع
آریان‌فر، پرویز. ۱۳۳۴. میدان نفتون، از آغاز تاکنون جلد پنجم ( گذری در تاریخ نفت از کاوش، اکتشاف، بهره‌برداری، انتقال، پالایش و صادرات نفت در ایران).
حقیر، سعید. ۱۳۸۷. سبک‌شناسی آر-نوو در معماری معاصر ایران. نشریه هنرهای زیبا، شماره ۳۵.
حسینی، سیدباقر؛ ابی‌زاده، الناز؛ باقری، وحید. ۱۳۸۸. معماری و سینما عناصر مکمل و هویت بخش فضا و مکان. آرمانشهر، شماره ۳.
یرگین، دانیل. ۱۳۸۰. نفت، پول، قدرت. ترجمه دکتر منوچهر غیبی ارحله‌ای، جلد اول، انتشارات روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران.
[1] . آریان‌فر، پرویز. ۱۳۳۴. میدان نفتون، از آغاز تاکنون جلد پنجم