درس‌هایی از نُتردام

 با من وارد این قصه شوید! در روزگاری که هر روز از نقطه‌ای در این سرزمین صدای فراموش شدن بناها و بافت‌های تاریخی ما به‌گوش می‌رسد، روایت نتردام می‌تواند برای ما درس‌هایی به‌همراه داشته باشد.

کلیسای جامع نُتردام[1]، واقع در شهر پاریس و درکشور فرانسه، در سال ۱۱۶۳م احداث شد. این بنا که به سبک گوتیک آغازین ساخته شده بود، سیمایی متفاوت از آنچه امروزه می‌بینیم، داشت (زارعی، ۱۳۸۷). پس از اتمام ساختِ آن، این کلیسا بلندترین ساختمان جهان مسیحیت بود اما پس از مدتی این اعتبار را از دست داد (URL1). این کلیسا پس از احداث کارکردهای گوناگونی یافت؛ به تناسب همین کارکردها بود که سیمای آن نیز دستخوش تغییرات شد (یوکهیلتو، ۱۳۹۴).

نتردام در جریان انقلاب فرانسه، آسیب‌های جدی دید. ناپلئون در ۱۸۰۴ م مراسم تاج‌گذاری خود را در این کلیسا برگزار کرد؛ آن هم درست در زمانی که این کلیسا در شرایط کالبدی مطلوبی قرار نداشت (URL1). در همین زمان و به دلیل بی‌توجهی به آثار تاریخی فرانسه و نبود حمایت‌های قانونی از آن، منتقدان شروع به نوشتن کردند (یوکهیلتو، ۱۳۹۴). یکی از این منتقدان، ویکتور هوگو[2] بود. هوگو، نویسندۀ سرشناس فرانسوی، رمان خود «نوتردامِ پاریس (گوژپشت نتردام)[3]» را در همین سال‌ها نوشته و منتشر کرد (URL1) و در آن به ارزش‌های این کلیسا پرداخت و نشان داد که هربنای تاریخی معرف یک سبک هنری است، بنابراین سبک‌های هنری بدون حضور این آثار وجود نخواهند داشت (یوکهیلتو، ۱۳۹۴). از آن زمان، کلیسای نتردام نه فقط در فرانسه، بلکه در جهان دارای محبوبیت شد و تمام جهان را تحت تاثیر خودش قرار داد. کلیسای نتردام، وارد صحنۀ تئاتر، سینما و بازی شد و این‌گونه بود که در زندگی مردم حضور پیدا کرد (URL1). حضور و معروفیتی که سال‌ها بعد زمانی که در ۲۰۱۹ م، کلیسا درگیر آتش سوزی شده بود، منجر به جمع آوری حمایت های مالی از سراسر دنیا شد (همان).

لودوک[4] و لاسوس[5]_معماران فرانسوی_ مقالۀ مفصلی دربارۀ کلیسا نوشتند و در آن عنوان کردند که از دید آن‌ها احتیاط و محافظه‌کاری هرگز زیاد نیست و یک مرمت بد به مراتب می‌تواند از غارت‌هایی که در طی چندین سده اتفاق افتاده است، مصیبت‌بارتر باشد (یوکهیلتو، ۱۳۹۴). این لودوک بود که کلیسای نتردام را به آنچه ما امروزه از آن درخاطر می‌آوریم، بدل کرد؛ مرمتی سبکی که پس از آن نتردام تصویری ایده‌آل از یک کلیسای گوتیک را نمایندگی می‌کرد (URL1).

نتردام پس از فرآیند مرمت به حیات خود ادامه داد و از جنگ‌های جهانی اول و دوم سالم بیرون آمد. بعدها مراسم تشعیع جنازۀ روسای جمهور و رویدادهای ملی در آن برگزار شد (URL1). در سال ۱۹۹۱م، این کلیسا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید (URL5).

آپریل ۲۰۱۹م (فروردین ۱۳۹۸ ش) ، تاریخی جدید در زیست کلیسای نتردام رقم خورد (URL4). حوالی ساعت شش عصر هنوز کسی متوجه دود ناشی از آتش‌سوزی نشده بود. با شروع شب، تب آتش بیشتر شده و در ناباوری تماشاگران ، برج‌کلیسا[6] درهم شکست (URL 1). خاموش کردن شعله‌های آتش بیش از پنج ساعت زمان برد (URl6). زمانی که مهار آتش برای انسان خطرناک و امکان ناپذیر بود، این ربات‌های آتش‌نشان بودند که کلیسا را نجات دادند(URL7).

رئیس جمهور وقت و کنونی فرانسه، امانوئل مکرون، بلافاصله در بازدید از کلیسا دستور بازسازی آن ظرف پنج سال را صادر کرد(URL1). فردای آتش سوزی، هنگامی که متخصصان توانستند وارد کلیسا شوند، اولویت اقدام را به تثبیت بخش‌های باقی مانده و آوار برداری دادند؛ اقدامی که برای دوسال ادامه یافت (URL6).

فیلیپ ویلنوو[7]، معمار ارشد پروژۀ بازسازی نتردام، در سخنرانی‌ای که در آپریل 2025 م در قالب TED TALKS[8] انجام داده است، عنوان می‌کند: «فردای آتش سوزی، هنگامی که وارد کلیسا شدم، سنگ‌های کلیسا را دیدم که آسیب دیده‌اند، آب درون بخش‌هایی از کلیسا نفوذ پیدا کرده بود، تکه‌های چوب سوخته همه‌جا ریخته بود، در آن روز من خروس ناقوس را سالم، زیر آوارها پیدا کردم. مانند معجزه‌ای بود که میان آن همه ویرانی سالم است، در همان زمان امیدی یافتم که نمی‌دانستم در من وجود دارد.»

پیش از شروع فرآیند مرمت و بازسازی ایمن سازی و تثبیت سازه‌ها انجام شد، ربات‌های کنترل از‌راه‌دور به منظور آواربرداری به‌کار گرفته شدند و تمامی قطعات را صرف نظر از میزان آسیب وارده بر آن از نظر ارزش و باستان‌شناسی دسته‌بندی و طبقه‌بندی کردند (URL11).

نجاران با استفاده از تجهیزات جدید، اما با شیوه‌های ساخت سنتی، سقف نتردام را از جنس چوب بلوط بازسازی کردند (URL6). برای تعمیر سنگ های تخریب‌شده، تیم تعمیرات نیازمند سنگ‌های آهکی بوده‌اند که با سنگ‌های اصلی هماهنگ باشند؛ بررسی‌های زمین شناسی، نزدیک‌ترین سنگ به ترکیبات سنگ موجود در کلیسا را پیشنهاد داده و سنگ‌های مناسب فراهم شدند (URL11).

برخی از پنجره‌های کلیسا پیش از آتش سوزی ۲۰۱۹ م، برای تعمیر و بازسازی برداشته شده بودند و باقی ادوات چوبی آسیب جدی ندیده و بیشتر غبارروبی شده و در سر جای خود نصب شدند (URL6).

فروریختن سقف اصلی کلیسا، که نمادی در اذهان عمومی برای این حادثه به شمار می‌رفت، متخصصان و دوست‌داران فرهنگ را برای تهیه و ارائۀ طرح‌های پیشنهادی ترغیب و تشویق کرد. این طرح‌ها در طی فراخوانی از سوی معمار مسئول با همراهی دولت فرانسه گردآوری شدند[9]، اما در نهایت تصمیم برآن شد تا بر اساس دیتایل‌ها و ترسیمات موجود از ویوله_لودوک در مرمت پیشین کلیسای نتردام، فهرست قطعات آسیب دیده و مورد نیاز برای مرمت استخراج و تهیه شوند (URL6).

در این پروژۀ عظیم، ۲۰۰۰ نفر، از جمله نجاران، شیشه‌گران، داربست‌سازان، بناها، تکنسین‌ها، کارگران و ... با وجود موانع و چالش‌های پیش رو، شبانه‌روزی و پنج سال پیوسته مشغول کار کردن بودند(URL1). آتش سوزی ناگوار نتردام برای فرانسه، تبدیل به فرصتی شد تا در طی آن به بازآفرینی فرآیندی دست بزند که طی صدها سال تاریخ معماری اروپا را شکل داده بود. دولت فرانسه از این فرصت استفاده کرد تا به جای استفاده از یک پیمانکار واحد به بیش از 250 کسب و کار خرد و کلان اجازۀ ایفای نقش در حفاظت از کلیسا بدهد(URL6).

این روایت، روایتی خلاصه از شرح اقداماتی بود که در این تجربه اتفاق افتاده است. اگرچه کلیسای نتردام، پس از پنج سال بازگشایی شده است، اما به نظر می‌رسد روند مرمت این کلیسا تا پایان ۲۰۲۶م، ادامه خواهد داشت، آموزه‌های این تجربه برای مرمتگران، مدیران میراث و میراث‌دوستان، می‌تواند راهگشا باشد. این آموزه ها را از نگاه نگارنده، می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:

1. اهمیت مستندنگاری دقیق و ایجاد آرشیو

در این پروژه، با وجود آسیب‌های وارده بر کلیسا، وجود ترسیمات و گزارشات مرمت پیشین، امکان بازسازی عین‌به‌عین به طراحان و مرمتگران داده است. از سویی وجود آرشیوی قوی و با امکان دسترسی همگانی، روند نظارت بر کیفیت مرمت و مطالعه دربارۀ مرمت و فازبندی‌های پروژه را برای هر شخصی ممکن ساخته است.

1. ضرورت وجود برنامه و تجهیزات موردنیاز برای مواقع بحران

حضور آتش‌نشانان و استفاده از ربات‌های کولوموس برای مهار آتش، جلوی پیشروی بیشتر آتش را گرفت، اما یکی از نقاط ضعف، این بود که ساعت ها کسی از وقوع آتش‌سوزی اطلاع نداشت.

1. استفادۀ همزمان فناوری‌های نوین و روش‌های سنتی

در بازسازی، ترکیبی از فناوری‌های مدرن (مانند پرینت سه‌بعدی، پهپاد و اسکن لیزری) و مهارت‌های سنتی (سنگ‌تراشی و نجاری قرون وسطایی) استفاده شد.

1. لزوم توجه به تاثیرات جهانی میراث

ایجاد گره عاطفی میان کلیسای نتردام و مردم فرانسه و پس از آن مردم دیگر کشورها یکی از دلایل اهمیت یافتن پروژۀ مرمت این کلیسا در مقیاسی جهانی شد، به گونه‌ای که حمایت‌های مالی از سراسر جهان برای مشارکت در مرمت این کلیسا به مبلغ ۸۴۶ میلیون یورو جمع‌آوری شد.

1. اهمیت حفظ اصالت در مرمت

با وجود ارائۀ طرح‌های جدید از سوی طراحان در سطح جهانی، اولویت به بازسازی عین‌به‌عین بنا در صورت وجود مستندات داده شد؛ از طرفی به منظور نگهداشت این اتفاق به عنوان بخشی از تاریخ زیست بنا، موزه‌ای در محل کلیسا برپا و بخش‌ها و قطعات حاوی ارزش، اما آسیب دیده به نمایش درآمد.

1. استفاده از تهدید به‌عنوان فرصت برای بازسازی هویت و همبستگی ملی

اگرچه دولت فرانسه می‌توانست فرآیند مرمت کلیسای نوتردام را در سکوت و به دور از توجه عمومی پیش ببرد، اما آگاهانه این فاجعه را به یک نقطۀ عطف ملی بدل کرد. با برجسته کردن این حادثه در رسانه‌ها، دولت توانست نه‌تنها احساسات عمومی را برانگیزد، بلکه از آن برای بازآفرینی حس ملی‌گرایی فرهنگی و فخر ملی بهره گیرد.

صدها کارگاه سنتی، صنعتگران محلی، هنرمندان، و شرکت‌های فناوری در کنار یکدیگر به این پروژه پیوستند؛ از کسب‌وکارهای کوچک گرفته تا نهادهای بین‌المللی. این روند موجب فعال شدن دوبارۀ بسیاری از مشاغل سنتی و تقویت اقتصاد محلی شد.

مآخذ

زارعی، محمدابراهیم (۱۳۸۷). آشنایی با معماری جهان (چاپ هفتم). همدان: انتشارات فن‌آوران.

یوکهیلتو، یوکا (۱۳۹۴). تاریخ حفاظت معماری (محمدحسین طالبیان و خشایار بهاری، مترجمان)، (چاپ دوم). تهران: انتشارات روزنه.

ارباسلی، آیلین (۱۳۹۳). حفاظت معمارانه (پیروز حناچی، مرضیه آزاد ارمکی، یلدا شاه‌تیموری، مترجمان). تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.

URL1:

https://www.ted.com/talks/philippe_villeneuve_the_inside_story_of_notre_dame_s_incredible_reconstruction/ Retrieved: July 24, 2025

URL2:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jacques-Louis_David,_The_Coronation_of_Napoleon.jpg / Retrieved: July 24, 2025

URL3:

https://francearchives.gouv.fr/fr/search?q=Notre-Dame&es_escategory=archives&es_escategory=siteres/ Retrieved: July 24, 2025

URL4:

 https://www.nytimes.com/interactive/2024/12/05/arts/design/notre-dame-reopens-paris.html/ Retrieved: July 24, 2025

URL5:

https://revivre-notre-dame.fr/en/the-history-of-notre-dame/the-major-events/ Retrieved: July 24, 2025

/

URL6:

https://www.archdaily.com/1024689/notre-dame-rebuilt-a-journey-of-restoration-for-frances-iconic-cathedral/ Retrieved: July 24, 2025

URL7:

https://www.shark-robotics.com/blog/firefighting/notre-dame-fire/ Retrieved: July 24, 2025

URL8:

https://ie.ambafrance.org/The-Restoration-of-Notre-Dame-A-talk-by-Philippe-Villeneuve-lead-Chief/ Retrieved: July 24, 2025

URL9:

https://www.notredame-shurijo.com/eng/html/readmore-notredame04-rm04// Retrieved: July 24, 2025

URL10:

https://www.isna.ir/news/1402092719095/%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%B3-%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%86%D8%B4%D8%B3%D8%AA/ Retrieved: July 24, 2025

URL11:

https://www.nd.edu/stories/rising-from-the-ashes// Retrieved: July 24, 2025

URL12:

https://commonedge.org/the-restoration-argument-respecting-viollet-le-duc-at-notre-dame/ Retrieved: July 24, 2025

[1] Notre-Dame Cathedral of Paris

[2] Victor-Marie Hugo

[3] Notre-Dame de Paris

[4] Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc

[5] Jean-Baptiste-Antoine Lassus

[6] Spire

[7] Philippe Villeneuv؛ او در سال ۱۹۸۹م به عنوان معمار فارغ التحصیل شد و در ۱۹۹۷م به عنوان معمار ارشد بناهای تاریخی فعالیت خود را ادامه داد، وی در ۲۰۱۳ م به عنوان معمار ارشد نتردام پاریس منصوب شد (URL8). در فرانسه، کار روی یادمان تاریخی تنها توسط متخصصانی که به عنوان کارمند داخلی در مسئولیت‌های حفاظت ملی استخدام شده‌اند، انجام می‌شود. یک معمار حفاظتی می‌تواند به منظور یک بنای تاریخی یا یا یادمان برای دوره‌های زندگی زیادی از آن‌ها گماشته شوند و از این رو دانش و درک قابل توجهی از سازۀ تاریخی در این معماران ایجاد می‌شود (ارباسلی، ۱۳۹۳).

[8] سخنرانی او با عنوان«The inside story of Notre dame’s incredible reconstruction» در دسترس عموم قرار دارد.

[9] این یادداشت، روایتی کلی از تجربۀ بازسازی و مرمت نتردام و درس‌هایی است که برای ما می‌تواند داشته باشد؛ به‌همین دلیل، پرداختن به جزئیات هر کدام از اتفاقات و مراحل این تجربه از جمله بررسی و نقد طرح های ارسالی، مجال و فرصتی دیگر می‌طلبد.