آمار «کشف حجاب» زنان ایرانی به نقل از یک کارشناس

فکت‌نامه

مهدی جمشیدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه‌ اسلامی و سخنران نزدیک به حکومت در مناظره‌ با صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی گفت که ۴۰ درصد کشف حجاب زنان ایران مربوط به قبل از اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ بوده است.

در این مناظره که روز ۲۵ اردیبهشت به میزبانی رسانه «آزاد» منتشر شد، مهدی جمشیدی در مخالفت با اظهارنظر زیباکلام که گفته بود؛ جمهوری اسلامی حجاب را تبدیل به مسئله‌ای سیاسی کرده، می‌گوید:

« از اوایل دهه ۹۰ سیر خطی بسیار جالبی وجود دارد، از اوایل دهه ۹۰ هر بازیگری که [از ایران] می‌رود کشف حجاب هم می‌کند چرا؟ چه ربطی دارد؟… بعد می‌بینید ۹۳، ۹۴، ۹۶ و ۹۸ چی مطرح می‌شود؟ چهارشنبه‌های سفید، آزادی‌های یواشکی، نه به حجاب اجباری، مفهوم‌سازی می‌شود تا می‌رسد به ۱۴۰۱ که می‌شود زن زندگی آزادی. می‌دانستید ۴۰ درصد کشف قبل از این اغتشاش ۱۴۰۱ بود؟»

خود آقای جمشیدی پیش از این همین درصد را در یک برنامه تلویزیونی به نام «شیوه» در شبکه چهار صدا و سیما ارائه کرده و گفته بود که ۴۰درصد از کشف حجاب مربوط به قبل از اعتراضات و ۶۰ درصد مربوط به بعد از آن بوده است. او سپس تاکید می‌کند این آمار مربوط به «نزدیک به هزار نفر خانم که در تهران کشف حجاب کرده بودند» است. به گفته او در ماه‌های مختلف هم میزان کشف حجاب متغیر بوده. در برنامه صدا و سیما جمشیدی ضمن ارايه این آمار تاکید دارد که گفتارهای مسئولان بر تغییر میزان کشف حجاب اثر دارد و مثلا وقتی سردار رادان اظهارنظری می‌کند میزان بی‌حجابی تغییر می‌کند.

فارغ از اینکه تحلیل‌های متعدد و گاه متناقضی که آقای جمشیدی با اتکا به این درصد ارائه می‌دهد منطقی یا درست است یا نه، ما سعی کردیم منبع این آمار ۴۰ درصدی را پیدا کنیم و ببینیم این رقم تا چه میزان موثق و معتبر است.

جمشیدی در پستی در کانال ایتا خود که در ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ منتشر شده منبع این رقم را آمار پژوهشکده باقرالعلوم، وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی اعلام می‌کند. او در این مطلب همچنین نوشته:

«در طول ماه‌های تیر و مرداد و شهریور [اشاره به سال ۱۴۰۱ است]، سیر کشف حجاب حدود «سه درصد» بوده اما در مهرماه به «بیست درصد» می‌رسد. این عدد، در هیچ‌یک از ماه‌های بعدی نیز تکرار نمی‌شود. پس قلۀ اقدام به کشف حجاب، معطوف به «مهرماه» بوده است».

در همان روز ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ مطلبی با عنوان «پیمایش انگیزه‌شناسی بانوان بی‌حجاب شهر تهران» در سایت پژوهشکده باقرالعلوم منتشر می‌شود.

در این مطلب در توضیح این پیمایش آمده است که مرکز مطالعات فرهنگی تیام در خرداد ۱۴۰۲ یک پیمایش حضوری با مشارکت ۹۹۲ نفر از زنان بی‌حجاب مناطق ۲۲‌گانه شهر تهران انجام داده و «عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر بی‌حجابی بانوان شهر تهران را بررسی کرد».

در توضیح جامعه آماری این پیمایش آمده است که «۴۶.۶ درصد پاسخگویان مجرد، ۴۲.۸ درصد آنان متاهل، ۸.۷ درصد طلاق گرفته و ۱.۹ درصد همسر فوت‌شده هستند و بیشترین درصد پاسخگویان معادل ۳۹.۲ درصد در رده سنی ۲۳ تا ۳۲ سال (دهه ۷۰) قرار دارند».

متولدین دهه ۶۰ برابر ۳۰.۷ درصد، دهه ۸۰ برابر ۱۹.۹ درصد، دهه ۵۰ برابر ۹.۴ درصد و دهه ۴۰ برابر ۸ درصد پاسخ‌دهندگان را تشکیل می‌دادند. وضعیت شغلی و تحصیلی شرکت‌کنندگان در این پیمایش نیز مشخص است.

نتایج آماری پیمایش هم به این صورت توضیح داده شده:

«آمارها نشان داد که از این تعداد زنان بدون حجاب اجباری ۳۸.۹ درصد قبل از تیر ۱۴۰۱ کشف حجاب کرده‌اند. در تیر و مرداد ۱۴۰۱ روند، ثابت و ماهیانه ۳ درصد است، اما آخر شهریور ۱۴۰۱ و غائله موسوم به مهسا (زمان درگذشت ۲۵ شهریورماه) که شروع می‌شود، نرخ کشف حجاب هم به میزان ۰.۷ درصد نسبت به دو ماه قبل افزایش نشان می‌دهد.

در مهرماه که گرماگرم حادثه است، نرخ کشف حجاب رکورد را جابجا می‌کند(۲۱ درصد). اما در آبان ابتدا یک نزول ۷۶ درصدی نسبت به مهرماه رخ ‌می‌دهد ولی در آذر و دی‌ماه قدری روند، افزایشی می‌گردد (در سه ماه مورد بحثِ بعد از مهرماه نرخ‌ها به ترتیب ۵.۱، ۶.۴ و ۹.۴ است) اما از دی‌ماه به بعد دوباره به همان ۳ درصد قبل از غائله برمی‌گردد و در نهایت در اردیبهشت امسال عدد اندک ۰.۷ درصد را نشان می‌دهد».

نتایج این پیمایش به صورت اینفوگرافیک هم منتشر شده، علاوه بر نتایج ذکر شده در بالا در اینفوگرافیک‌ها آمده که ۴۴.۸ درصد از زنان گفته‌اند که تذکر مودبانه حجاب را می‌پذیرند و ۱۳.۳ درصد از این زنان بی‌حجاب عقیده دارند بی‌حجابی در ایران از سوی غرب مدیریت می‌شود.

این پژوهشکده در نتیجه‌گیری نهایی خود بر اساس داده‌ها و تغییر نرخ بی‌حجابی طی ماه‌های مختلف نوشته:

«فقدان سیاست منسجم و اعلام‌شده در حوزه حجاب و عفاف یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری نرخ‌های بالای کشف حجاب نسبت به روند معمول آن بوده است. عدد دی‌ماه ۱۴۰۱ و مقایسه‌اش با آذر و آبان که هنوز متاثر از شرایط غائله [اعتراضات سراسری ۱۴۰۱] هستیم، شاهدی جدی بر این امر است. در نقطه مقابل حس اجتماعی مبنی بر اینکه حاکمیت در اعمال سیاست‌های کنترلی جدی است هم مدخلیتی اساسی دارد؛ این امر با روندهای ابتدای سال ۱۴۰۲ قابل اذعان است. بدین‌ترتیب ما با اهل تردیدی مواجه هستیم که اگر حس کنند هیچ‌گونه کنترل اجتماعی وجود ندارد به راحتی خود را وارد این جرگه می‌سازند و البته این اهل تردید هم با وضعیت کلی جامعه ایرانی منطبق نیست و حداکثر درصد اندکی از این جامعه است».

پیمایش‌های مرکز مطالعات فرهنگی تیام

پیشتر گفتیم که این پژوهش زیر نظر پژوهشکده باقرالعلوم‌ تهیه شده و مجری پیمایش مرکز مطالعات فرهنگی تیام بوده است.

پژوهشکده باقرالعلوم‌ وابسته به مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات‌ اسلامى است و در سال ۱۳۶۶ به دست محققان حوزه علمیه قم تاسیس شد. درباره تیام هم تنها توضیحی که وجود دارد این است که وابسته به پژوهشکده باقرالعلوم‌ است.

در سایت و شبکه‌های اجتماعی مرکز مطالعات فرهنگی تیام ۴ پرونده به چشم می‌خورد که «پیمایش انگیزشی بانوان بی‌حجاب؛ خرداد ۱۴۰۲» یکی از این پرونده‌هاست. سه پرونده دیگر عبارتند از: «گونه‌شناسی معترضین بازداشت شده»، «دیدگاه بانوان درباره حجاب و حفظ حریم خانواده»، «پیمایش نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی - سیاسی بانوان باحجاب شهر تهران». مطالعات این مرکز عمدتا متمرکز بر زنان است.

پیمایش‌های حوزه حجاب

توضیح دادیم که نظرسنجی مورد استناد آقای جمشیدی تحت نظر موسسه پژوهشکده باقرالعلوم‌ انجام شده که به وضوح نهادی مستقل نیست و وابسته به سازمان تبلیغات‌ اسلامى، از نهادهای مدافع اعمال حجاب اجباری در ایران است. این موضوع پذیرش نتایج این پیمایش به عنوان یک پیمایش مستقل و علمی را دشوار می‌کند. از سوی دیگر آقای جمشیدی پیمایش یک نهاد غیر مستقل را که از حدود هزار زن بدون حجاب اجباری در تهران به عمل آمده، به همه کشور تعمیم می‌دهد. این کار نادرست و غیر علمی است و روند ممکن است در شهرهای مختلف و در سراسر کشور به شکل متفاوتی بوده باشد.

پیش از این در خرداد ۱۴۰۱ ما در فکت‌چک اظهار نظر مجید امامی، دبیر وقت شورای فرهنگ عمومی کشور که گفته بود «۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند». نشان دادیم که تا آن زمان هیچ نظرسنجی میدانی آزاد و معتبری برای سنجش وضعیت حجاب انجام نشده یا اگر شده نتایج آن در دست نیست. عمده مطالبی هم که در رسانه‌ها به نام نتایج نظرسنجی منتشر می‌شوند، اولا، به شکل سوال‌برانگیزی متناقض به نظر می‌رسند، دوم عمدتا از سوی نهادهای متولی اعمال حجاب اجباری انجام می‌شوند و علاوه بر اینکه امکان اعتبارسنجی ادعاهای آنها در دست نیست، احتمال دستکاری شدن آنها هم وجود دارد.

مقاله‌های مرتبط

چند درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند؟

بعد از اعتراضات ضد حجاب ۱۴۰۱ هم موسسات و سازمان‌های متعدد حکومتی در داخل ایران «نظرسنجی‌هایی» در مورد حجاب انجام داده و نتایج آن را منتشر کرده‌اند.

صابر جعفری کافی‌آباد، رئیس مرکز طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی روز ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ گفت که سال پیش ۱۰ نظرسنجی در حوزه حجاب در کشور انجام شد که عناوین بعضی از آنها «پیرامون عفو مقام معظم رهبری، حجاب و بی‌حجابی، وضعیت اجتماعی و فرهنگی تهران، دیدگاه مردم نسبت به بی‌حجابی، پدیده بی‌حجابی و اقدام دولت علیه آن» بوده‌است.

او می‌گوید:

«هر اندازه در ارزیابی‌های‌مان از لحظه وقوع آن رویدادها گذر می‌کنیم نتایج شبیه قبل از رویداد می‌شود بنابراین نباید این نظرسنجی ها را در حین رخدادها در اختیار سیاستگذاران قرار داد چرا که این نتایج اشتباه و نادرست است. سه ماهی می شود که دیگر در این حوزه ارزیابی نداریم و نتایج مناسب شده است».

۳۰ مرداد سال ۱۴۰۲، خبرگزاری فارس خبر داد که انجمن دانش‌آموختگان علوم اجتماعی دانشگاه تهران یک گزارش تحلیلی-آماری درباره «واقعیت‌های حجاب در جامعه امروز ایران» منتشر کرده است.

خبرگزاری ایرنا و سایر رسانه‌های داخلی هم در روز ۱۲ شهریور گزارش مفصل‌تری از این «پیمایش ملی» منتشر کردند که یافته‌های آن در جدول زیر خلاصه شده است:

در توضیحات این گزارش آمده که این پیمایش «نتایج تجمیعی ۶ پیمایش و مطالعه کلان ملی است که از ابتدای سال ۱۴۰۱ (۶ ماه قبل از حوادث پاییز سال گذشته) تا خرداد ۱۴۰۲ توسط مراکز پژوهشی، دانشگاهی، سیاستگذاری و رسانه‌ای برگزار شده است».

در خبرها اشاره‌ای به روش‌شناسی این پیمایش، و یا «پیمایش‌های کلان»ای که این گزارش آماری تحلیلی بر اساس آن نوشته شده، نشده است. با وجود اینکه آرم دانشگاه تهران بر روی اینفوگرافی‌های منتشر شده به نقل از این انجمن به چشم می‌خورد در سایت دانشگاه تهران اثری از این پیمایش دیده نمی‌شود.

درباره موسسه‌ای که گفته می‌شود این پیمایش را انجام داده، یعنی انجمن دانش آموختگان علوم اجتماعی دانشگاه تهران هم اطلاعات دقیقی وجود ندارد. در توضیحی که در سایت دانشگاه تهران آمده گفته شده این انجمن در سال ۹۹ مراحل پایانی ثبت خود را طی کرده. با وجود این فعالیت‌های انجمنی به همین نام و حمایت آن از دولت محمود احمدی‌نژاد بعد از انتخابات سال ۸۸ خبرساز شده بود. مثلا این انجمن در سال ۸۹ فهرستی از «خواص با بصیرت» منتشر کرده بود. یا در «نظرسنجی‌»‌ای در سال ۹۲ اعلام کرده بود «۷۱ درصد از مردم مسببان حوادث سال ۸۸ را مجرم می‌دانند» و ۶۲ درصد از این افراد معتقدند: «مسببان حوادث سال ۸۸ مجرمند و باید طبق قانون با آنها برخورد شود».

به هر روی، عنوان انجمن دانش‌آموختگان علوم اجتماعی دانشگاه تهران ممکن است این تصور اشتباه را به وجود بیاورد که این پیمایش کار یک انجمن علمی است که شواهد و قرائن آن را تایید نمی‌کند.

از سوی دیگر وبسایت «شبکه شرق» هم در روز دوم آبان ۱۴۰۲ نتایج یک نظرسنجی آنلاین درباره حجاب را منتشر کرد (اصل گزارش شرق در دسترس نیست) که در آن ۸۴ درصد شرکت‌کنندگان گفته‌اند که با اجرای «لایحه حجاب و عفاف» برای الزام زنان به رعایت پوشش مورد نظر حکومت مخالف هستند. در این نظرسنجی که به مدت یک ماه (از اول تا ۳۰ مهر) در وب‌سایت شبکه شرق برگزار شد، ۱۲ هزار و ۳۳۴ نفر شرکت کردند. ۸۴,۲۱ درصد شرکت‌کنندگان به این سوال که «در صورت تبدیل لایحه عفاف و حجاب به قانون، آیا اجرای آن می‌تواند به رعایت حجاب منجر شود؟» پاسخ منفی دادند و ۱۵,۷۹ درصد معتقد بودند که اجرای قانون «عفاف و حجاب» باعث باحجاب شدن زنان می‌شود. شرق بعد از انتشار نتایج این نظرسنجی به اتهام «خبرسازی» مجرم شناخته شد.

با توجه به شواهد و قرائن موجود به نظر می‌رسد نظرسنجی‌ در حوزه حساس و پرتنشی مانند حجاب اجباری در ایران، تا زمانی که به دست یک نهاد مستقل و علمی، با روش‌شناسی مشخص، دقیق و شفاف انجام نشود کم اعتبار است و قابل استناد نیست. از سوگیری در طرح پرسش‌ها و انتخاب جامعه آماری و سیاسی‌کاری در این روندها گرفته تا دستکاری نتایج می‌تواند از دلایل بی اعتباری پیمایش‌هایی از این دست باشد.

جمع‌بندی

مهدی جمشیدی، سخنران نزدیک به حکومت می‌گوید ۴۰ درصد کشف حجاب زنان ایران مربوط به قبل از اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ بوده است. این اظهارنظر او در مناظره‌ با صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی در کانال یوتیوب «آزاد» بیان شده.

او از این استدلال دفاع می‌کند که بی‌حجابی در ایران از اوایل دهه ۹۰ برنامه‌ریزی و اجرا شد. استناد آقای جمشیدی به پیمایشی حضوری است که گفته می‌شود پژوهشکده باقرالعلوم، وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی انجام داده.

این «پیمایش» در خرداد ۱۴۰۲ با مشارکت ۹۹۲ نفر از زنان بی‌حجاب مناطق ۲۲‌گانه شهر تهران انجام شده. در سایت پژوهشکده باقرالعلوم روش‌شناسی این پیمایش و جامعه آماری آن توضیح داده شده. نتایج آماری پیمایش می‌گوید از این تعداد زن بی‌حجاب که مورد پرسش قرار گرفتند، ۳۸.۹ درصد از قبل از اعتراضات ۱۴۰۱ هم حجاب نداشتند. در نتیجه‌گیری تحلیلی آمده «فقدان سیاست منسجم و اعلام‌شده موجب افزایش نرخ بی‌حجابی شده و «اعمال سیاست‌های کنترلی جدی» می‌تواند یکی از راه‌حل‌ها باشد. پژوهشکده باقرالعلوم‌، وابسته به سازمان تبلیغات‌ اسلامى، از نهادهای مدافع اعمال حجاب اجباری در ایران است. آقای جمشیدی نظرسنجی یک نهاد غیر مستقل را که از حدود هزار زن در تهران به عمل آمده، به همه کشور تعمیم می‌دهد.

ایرادات متعدد؛ از سوگیری در طرح پرسش‌ها و انتخاب جامعه آماری و سیاسی کاری گرفته تا امکان دستکاری نتایج نظرسنجی می‌تواند از دلایل بی اعتباری پیمایش‌های صورت گرفته به دست این نهادهای غیر مستقل ذی‌نفع باشد.

در سال ۱۴۰۲ و پیش از آن هم گزارش‌های تحت عنوان «پیمایش‌های ملی» حوزه حجاب در رسانه‌های نزدیک به حکومت منتشر شد. یکی از نمونه‌های مهم آن، پیمایشی بود که ادعا می‌شد از تجمیع «نتایج ۶ پیمایش و مطالعه کلان ملی»است، از سوی انجمن دانش آموختگان علوم اجتماعی دانشگاه تهران منتشر شده.

در سایت دانشگاه تهران اثری از این تحقیق به چشم نمی‌خورد و در گزارش رسانه‌های داخلی روش تحقیق این «پیمایش ملی» و جامعه آماری آن توضیح داده نشده. درباره انجمن دانش آموختگان علوم اجتماعی دانشگاه تهران و اعضای آن هم اطلاعات دقیقی وجود ندارد.

بنابراین توجه به شواهد و قرائن موجود می‌توان گفت نظرسنجی درباره حجاب اجباری در ایران، تا زمانی که به دست یک نهاد مستقل و علمی، با روش‌شناسی مشخص، دقیق و شفاف انجام نشود فاقد اعتبار بوده و قابل استناد نیست. از این رو فکت‌نامه به این ادعای آقای جمشیدی که «۴۰ درصد کشف حجاب زنان ایران مربوط به قبل از اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ بود». نشان گمراه‌کننده می‌دهد.