نقش اختلاف فقهی در رویارویی با افراطگرایی
دکتر محمد احمد حسین – مفتی قدس و فلسطین ترجمه: اصلاحوب
اختلاف از سرشت انسانها سرچشمه میگیرد زیرا عقل و فهم آنان با هم متفاوت است. خدای متعال میفرماید:
﴿وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ﴾ (هود: ١١٨)
و اگر پروردگار تو مىخواست، قطعاً همه مردم را امّت واحدى قرار مىداد، در حالى كه پيوسته در اختلافند.
صحابهی رسول خدا در بسیاری از احکام فقهی با هم اختلاف داشتهاند در حالی که بهترین امت بودهاند. پس از آنان هم اختلاف همواره وجود داشته است.
با پذیرش حقیقت اختلاف فقهی، باید بدانیم که شریعت اسلامی از اختلافی که موجب افراطگرایی و ستیزهجویی میشود نهی کرده است. موضوع اختلاف فقهی از موضوعات دقیق و عمیقی است که به جرأت میتوان گفت فهم آن علاوه بر طالبان علم شرعی، بر هر عالم فرزانهای لازم است.
علما و فقها بر این باورند که اختلاف در فروع و جزئیات مایهی رحمت و گشایش بر امت میشود به همین خاطر صحابه در بسیاری از مسائل جزئی با هم اختلاف داشتهاند و این اختلاف را نکوهش نکردهاند. عمر بن عبد العزیز خلیفهی اموی با آن علم و بصیرت خود اختلاف صحابه را مایهی گشایش و رحمت میدانست و میگفت: از این که بدانم اصحاب رسول خدا با هم اختلافی نداشتهاند خوشخال نمیشوم. زیرا اگر اختلاف نداشتند رخصتی ایجاد نمیشد.
یعنی آنان با اختلاف خود به ما فرصت انتخاب گفتار و اجتهادات خود را دادهاند. همچنان که سنت اختلاف در مسائل اجتهادی را برای ما بر جای گذاشتهاند و در سایهی آن دوستدار و برادر هم بودهاند. ما در رویارویی با افراطگرایی و خشکمآبی باید از شیوهی اعتدال و توازن پیروی کنیم و از غلو و تفریط بپرهیزیم. این همان صراط مستقیمی است که در هر نماز آن را از خدا طلب میکنیم: «اهدنا الصراط المستقيم»
از لوازم پیروی از شیوهی اعتدال در اختلاف فقهی، دوری از ستیزهجویی در دین و احکام شریعت است و رسول خدا هشدار داده است که ستیزهجویان ره به هلاکت و نابودی میپیمایند. ابن مسعود روایت کرده است: رسول خدا سه بار فرمود: «هلك المتنطعون» [مسلم ٤/٢٠٥٥، كتاب العلم، باب هلك المتنطعون] ستیزهجویان نابود شوند. امام نووی در شرح آن مینویسد: متنعتون یعنی ستیزهجویان و غالیان و کسانی که در گفتار و کردار پا از حد فراتر مینهند.
آسانگیری صحابه و تابعین و مخالفت آنان با سختگیری و ستیزهجویی باعث میشد در مسائل جزئی با هم مدارا کنند و از اختلاف در آن بیمی نداشته باشند. آنان با کسانی که به چنین مسائلی میپرداختند مخالفت میکردند و به این نوع پرسشها که سرانجامی جز سختگیری و تندروی ندارد روی خوشی نشان نمیدادند.
اطلاع از اختلاف علما، باعث میشود در مسائل اختلافی عذر همدیگر را بپذیریم و با هم مدارا کنیم و از خشونت دوری گزینیم؛ هر کس تعدد مذاهب و تنوع مراجع را بداند خواهد فهمید که هر عالمی نظر و دلیل خود را دارد و به آن متکی است و هر یک از آنها از دریای بیکران شریعت سیراب شدهاند. به همین خاطر علما بر وجود آگاهی از اختلاف فقهی تأکید کردهاند و آن را همانند فراگیری علم واجب دانستهاند زیرا اختلاف علما رحمت و اتفاق آنان حجت است.
در پایان اگر بخواهیم با اختلاف فقهی به مصاف سختگیری و افراط برویم باید اخلاص پیشه کنیم و از هوا و هوس به دور باشیم. حق را بجوییم و از تعصب نسبت به آرای اشخاص و اقوال مذاهب بپرهیزیم. هیچ وقت از دلیل شانه فرار نکنیم چنانچه دلیلی وجود داشته باشد باید تسلیم شویم اگر چه بر خلاف مذهب مورد علاقه یا قول امام مورد قبول یا طایفهی منتسب ما باشد. خدا متعال میفرماید: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّـهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾ (النور ٥٤).
مطالب مرتبط:
اختلاف دلها یا اختلاف عقلها؟!
اختلاف و دودستگی از عوامل فروپاشی امپراطوری عثمانی بود
آسیبشناسی افراطگرایی در جهان اسلام