“АВЛОНИЙ” ТАРИХИЙ ФИЛМИ ВА ОДДИЙ ТОМОШАБИН  

“Авлоний” картинасини икки рангга бўлиш мумкин.

Иссиқ ва совуқ ранглар. Иссиқ —Ёрқин кийимлар, ёрқин гримм, ёрқин қон

Совуқ —Кулранг ҳаёт, қашшоқлик, жуда абгор кўчалар, уйлар

Иккала ранг уйғунлашмагандек менинг назаримда.

Муваффақияти: Кинонинг ижтимоий юки борлиги, маиший эмаслиги. Фильм ғояси — ўзбек маърифатпарвари Абдулла Авлонийнинг 1919 йилда Афғонистонга қилган дипломатик сафари ҳақида ҳикоя қилинган. Яъни Авлонийнинг турли оқимлар, сиёсий тузумлар ўртасидаги курашлар жараёнида миллатнинг келажаги учун қилган ҳаракатлари фильм асосини ташкил қилган.  

Очиқ гап —  кинога борган ва уни томоша қилган одам кетган вақтига сира афсусланмайди. Кинода янгилик: янги жараён, интилишни кўриш мукин. Яна бир муҳим қадам — янги қиёфалар. Бўларканку. Ҳар ҳолда маиший киноларимизда олифталик қилиб, қўли чўнтагидан чиқмайдиган образларни тарихий картинада бирданига кўриб қолсак ишонарсизроқ чиқишини англаб етганимиз ҳам катта гап. Ватанпарварлик ҳиссини уйғотадими? Ҳа озроооқ, бошланишига бу яхши. Ҳар ҳолда бирон марта Ватан ёки юртим деган гапни эшитмадим, аммо ҳис қилдим —замонни, муҳитни, тарихни, ўтмишни ва ватан қадрини. Бу кинонинг яна бир ютуғи ҳис қилдира олиш — юрагингда юртга дахлдорлик ҳиссини уйғота олиш. Хорижнинг “Союзники” —“Иттифоқчилар” киносидагидек мукаммалликка ҳали анча бор. Сценарий яна пишитилиши ва ўша давр яхшироқ ўрганилиши керак эди менимча. Тоҳир Маликнинг “Қалдирғоч” қиссаси асосида ёзилган сценарий бу кинони бадиий жиҳатдан бойитишга камлик қилади. Чунки аввал жадидчи бўлиб кейин Шўролар ҳукуматига хизмат қилиш сабаблари унчалик ҳам очиб берилмаган. Аммо Афғонга сафар баробарида унинг ўша ҳукуматга нисбатан пайдо бўлган қарши фикрлари, уч марта гувоҳи бўлган ихиёнат ва сотқинлик лавҳалари орқали яхши кўрсатиб берилган.

Кинода Авлонийнинг қиёфаси, характери бор, лекин фаолияти кам. Мен икки марта мактаб ва отхонадаги суҳбат лавҳасида Авлонийни кўрдим. Яна... яна орадан бир аср ўтганига қарамай ҳалиям баъзи бир масалаларда силжимаганимизни англадим — Авлоний аскар болага шундай деди: “Бир дона буғдойни Америкаликлар биздан олиб, гектарлаб ҳосил олади, пахтамизни арзонга олиб кийим бошни бизга қимматга сотади. Ўзимизда чиқадиган нон учун, ўз ҳамюртимизни ўлдиришга ҳам тайёрмиз”. Бугун ҳам ўз актуаллигини йўқотмаган фикрларни кўпроқ мана шундай кинода айтиб-айтиб олиши керак эди. Токи “Шум бола” киносидагидек хитга айланган “Иннанкейинчи”, “Суюнчи” киносидагидек “Уф чой чой, дейишаверади намунча” каби иборалар. Жиддий, тарихий киномизда ҳам эл орасида хитга айланадиган иқтибослар кўпайса. Масалан Абдулла Авлонийнинг:    “Тарбия биз учун ё ҳаёт - ё мамот, ё нажот - ё ҳалокат, ё саодат - ё фалокат масаласидир” деган чуқур маъноли сўзлари каби...

Ижодий гуруҳ масъулият билан ишлагани кўриниб турибди, рахмат меҳнат қилишибди. Декорациялар масаласига келсак поезд, пароходлар махсус қурилганлиги билиниб турибди. Либослардаги ҳеч бир деталь эътибордан четда қолмаган. Лекин жуда хароба уйлар, жуда хароба муҳит, қашшоқ одамлар, барчасининг эгнида эса жуда янги чопон, ҳозиргина сандиқдан олингани ёки чевар тикиб эгнига илгани яққол сезилиб қолган. Бу бор бўлган ҳаёт, бу бизнинг ўтмишимиз, ўтмишни жонлантириш учун сохталикдан воз кечиш керак. Шу ўринда, чет элнинг “Ярость” — “Қаҳр” киносидаги бош қаҳрамоннинг урушдаги абгор ҳолатни, инсон ҳатто ўзининг ташқи қиёфасига қарай олмай қоладиган ҳолатни томошабин тассаввурга келтириш учун бир ой ювинмай юрганию соқолигача табиий ўстирганини айтиб ўтиш кифоя. Автомат ушлаган аскарнинг ҳатто қўллари, тирноқларининг атрофи қора мойга белангани ҳам шунчаки лой чапланиб қора мойга ботирилганми ёки ростдан ҳам ҳақиқий урушдагидек кирми синчков томошабиннинг эътибордан четда қолмаслигини унутмаслик керак. Ростдан ҳам киноларда, тарихий филмларда миллий кийимни кўришни истаймиз аммо табиий охори тўкилганини. Тиламчи бола ва унинг онаси меъердан чиқар даражада гримм қилинган. Тушунаман, бу ҳаракатлар кўпроқ томошабиннинг раҳмини келтириш учун. Аммо меъердан чиқар даражада қаҳрамоннинг абгорлаштирилиши томошабин хаёлида ҳақиқий тиламчи қиёфасини эмас, балки тиламчи ролини кўпроқ жонлантиради. Қон ҳам жуда ёрқин рангда, биринчи ўринда қонни эмас қизил бўёқни кўрасиз, этингиз унчалик ҳам жунжикмайди. Валентина Николаевна жуда пассив образ. Мен унда ҳақиқий рус аёлининг қиёфасини деярли кўрмадим. Унда шунчаки енгилтак аёл образини кўрдим. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг фақатгина бир кичик эпизодда пайдо бўлиши бу бошқа масала. Умид қиламанки энди навбат Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳақидаги кино олишга.  

“Авлоний” киноси бизнинг маиший сериалларимизу, муҳаббатсиз олинган муҳаббат ҳақидаги киноларимиздан ўн марта яхшироқ. Бориб кўришларингизни тавсия қиламан. Кинони кеча кечқурун кўргандим, аммо ҳалиям Авлонийга, у яшаган замонга, унинг элпарварлигию миллатпарварлигига кўнглимда ҳамоҳанглик сездим. Очиғи тирик Авлонийни қиёфасини кўргандек бўлдим. Хотиралар, тарих, ўтмиш жонланди. Тарих қайта тирилгандек бўлди. Авлонийдек аждодларимиз билан фахр ҳиссини туйдим, меҳрим товланди, жадидлар ҳақида кўпроқ маълумот олиш истаги пайдо бўлди. Уларнинг келажак, озод юрт орзуларини амалга оширишга ҳисса қўшиш иштиёқи кучайгандек бўлди. Асл кинонинг ютуғи шу эмасми? 

Барно СУЛТОНОВА