بنگله بستکی، بومی‌سازی گونه‌ای وارداتی
امیرحسین مقتدائی| کارشناس ارشد مطالعات معماری ایراندر جنوب ایران گونه‌ای از بناها هستند که بنگله[1] نامیده می‌شوند. بنگله را خانه‌ای کم‌ارتفاع که فقط یک طبقه یا در برخی موارد دارای اتاق‌هایی در پشت بام هستند تعریف کرده‌اند، یا خانه‌های یک‌طبقه‌ای که اتاق زیرشیروانی دارند. در اصل بنگله خانه‌ای کاهگلی یا تزیین شده در بنگال است که در یک‌طبقه ساخته و با ساباط وسیعی احاطه شده است.[2] مجموعاً می‌توان بنگله را خانۀ ییلاقی یا خانۀ احاطه شده در باغ (خانه ویلایی) دانست.[3] بنگله‌ها رابطۀ مستقیمی با استعمار انگلستان دارند و نمونه‌های ساخته شده به واسطه کمپانی هند شرقی و نمایندگان انگلستان در سرزمین‌های مستعمره و حتی در اهواز و سایر ساختمان‌های مربوط به شرکت نفت در خوزستان می‌توان مشاهده نمود. اما بنگله‌های هرمزگان کمتر ارتباطی به استعمار دارند. یکی از بزرگترین نمونه‌های آن‌ها بنگله (خانه) بستکی واقع در بندر لنگه است. سطوت‌الممالک حاکم بستک و جهانگیریه که وی و اجدادش از دوران صفویه تا اواخر دوران قاجار حاکمان محلی جنوب ایران بودند،[4] پس از سفر به هند و مناطق دیگر در بندر لنگه و در خانه‌ای که امروزه به بنگله بستکی مشهور است ساکن شد.گرچه این بنا بنگله نامیده می‌شود، اما ویژگی‌های معماری آن تلفیقی از معماری غرب هرمزگان و ساختار خانه‌های ویلایی پایان قرن نوزدهم است.
برخلاف خانه‌های تاریخی بندر لنگه که در بافت شهری قرار گرفته و دارای همسایگی هستند، خانه بستکی در میان باغ یا فضای سبزی قرار داشته و دارای قسمت‌هایی در حاشیه آن است. همچنین خانه فاقد میان‌سرا است، چنین خصلتی اگرچه در بناهای عمومی منطقه مانند مساجد دیده می‌شود اما عضوی جدایی ناپذیر از معماری خانه‌ها بوده است.
رابطه بنا با زمین نیز جالب توجه است. خانه در سطحی بالاتر از زمین ساخته شده و راه دسترسی با ساباط‌ها از پله‌های اطراف و پلکانی در محور مرکزی خانه است. اگرچه بنا نام بنگله را با خود دارد و در یک اشکوب نیز ساخته شده. اما فرم ساباط (رواق سرتاسری مقابل ساختمان) و جزئیات اجرایی تاق‌ها همگی مانند سنت معماری جنوب ایران است.
تصویری از وضعیت پیشین بنا موجود است که نشان‌گر ساختار اصلی آن است. بنا جز در نقشه کف و ارتباط فضایی تمامی ویژگی‌های معماری منطقه را در خود دارد. نرده‌های مقابل ساباط، هلوچم‌ها (اصطلاح محلی برای ناودان) و اتصالات چوبی میان تاق‌ها از ویژگی‌های منطقه‌ای خانه بستکی هستند. در مقابل شاید تنها بخشی از خانه که بنگله بودن آن را تصدیق می‌کند و نمونه مشابه آن در معماری بستک یا بندر لنگه و بندر کنگ کمتر دیده می‌شود آلاچیق یا فضای نیمه‌باز پشت بام است. اگرچه در معماری جنوب ایران بابُر (بالاخانه) یا مطبخ تابستانی بر بام وجود داشته اما چنین فضایی در مرکز خانه با چنین سقفی احتمالا متآثر از معماری مناطق دیگر است.
از ویژگی‌های مهم خانه شفافیت کم‌نظیری است که در آن وجود دارد. خانه فاقد بادگیر است(در تصاویر تاریخی ردی از فضایی بادگیر مانند وجود دارد اما بعید است که مشابه بادگیرهای بنادر لنگه و کنگ باشد.) در نتیجی برای ایجاد کوران هوا و تهویه، فضای نیمه باز دورتادور تمامی فضاهای بسته وجود داشته و فضاهای بسته نیز با بازشو‌هایی بلند قابلیت تبدیل شدن به فضایی نیمه باز داشتند و به این صورت اکثر بخش‌های خانه به اطراف دید داشته است، که البته به دلیل قرارگیری خانه در ملک شخصی و نه در بافت شهری مشکلی برای محرمیت ایجاد نمی‌کرد.
دید سرتاسری اتاق‌ها و قابلیت تبدیل آن به فضایی نیمه باز که به حد اکمل در اکثر فضاهای خانه بستکی وجود دارد به طور محدود در تعدادی دیگر از خانه‌های اعیانی لنگه مانند خانه فکری و ساختمان قدیم شهرداری (که روزگاری بنگله‌ای دو طبقه بوده) نیز وجود دارد، تصویر فوق اتاقی در خانه فاروق در فاصله چند صد متری غرب خانه بستکی است. چهار سمت این فضا دارای بازشو است تا هنگام گشوده شدن به فضایی نیمه باز تبدیل شود و جریان هوا در سرتاسر اتاق برقرار باشد احتمالا اتاق‌های خانه بستکی نیز چنین ساختاری داشته است؛ شیشه رنگی‌هایی در بالای درهایی چوبی و سقفی با چَندَل[5]های وارداتی.
بخشی از سقف چوبی (با چوب‌های چندل) باقی‌مانده در ساباط خانه بستکی در تصویر راست قابل مشاهده است. در تصویر سمت چپ نیز تزیینات گچبری اتاق مرکزی خانه که احتمالا شاه‌نشین آن بوده دیده می‌شود این تزیینات رایج در سرتاسر جنوب فارس و هرمزگان از جمله شهرهایی چون لار، اوز، بستک، بندرکنگ و بندرلنگه است. سقف این اتاق نیز قطعا با چندل و تیرهای چوبی پوشیده شده بود. هم‌نشینی چنین ویژگی‌هایی که برگرفته از سنت معماری منطقه است و سازمان فضایی خانه که مشابه خانه‌های ویلایی مستعمرات انگلیسی در هندوستان و شرکت نفت در خوزستان است که خود آن نیز در اصل به نوعی وامدار خانه‌های محلی بنگال است، باعث شده گونه‌ای درخور توجه در بین بناهای مسکونی هرمزگان ایجاد شود. بنگله‌های ساخته شده در بندر لنگه کاملا با معماری این شهر هم‌خوان بوده و در عین حال با گسترش ساباط و حذف میان‌سرا و بادگیر راه دیگری برای مقابله با اقلیم گرم و مرطوب منطقه اتخاذ کرده اند. این بناها نشان‌گر بیشترین حد بومی‌سازی یک گونه وارداتی در تاریخی معماری منطقه هستند.
[1] در زبان انگلیسی به آن بنگالو گفته می‌شود.Bungalow
[2] در معماری جنوب ایران به ایوان یا رواق سرتاسری مقابل بنا ساباط می‌گویند.
[3] تعاریف فوق برگرفته از این منبع است:
Powell (2004) Jane, Bungalow Details: Exterior, Gibbs Smith, page 21
[4] بنی‌عباسیان‌بستکی(1339)، محمد‌اعظم. تاریخ جهانگیریه و بنی‌عباسیان بستک، ]بی‌جا[: کاویان.
[5] الوارهای چوبی برای پوشش سقف.