سنت معماری ماوراءالنهر از فروپاشی سامانیان تا ظهور تیمور (۳)
امیرحسین مقتدایی| دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایرانپس از فروپاشی حکومت قراخانی توسط علاءالدین محمد خوارزم‌شاه بخشی از سرزمین‌های تحت سلطۀ آنها به دست قراختاییان و بخشی به خوارزم‌شاهیان واگذار شد. پس از حملۀ مغول نیز ماوراءالنهر بیش از آن‌که تحت سلطۀ ایلخانان قرار گیرد تحت فرمانروایی خانات جغتای قرار گرفت. در ادامۀ مباحث گذشته، میراث معماری خوارزم‌شاهیان و خانات جغتای در ماوراءالنهر بررسی خواهد شد، بخشی از این میراث در خوارزم و بخش دیگر در مناطق شرقی‌تر واقع شده است.
مقبرۀ محمد بشارا
در نوشتۀ پیشین به ارتباط مقابر اوزگند با مقبره محمد بشارا اشاره شد. مقبرۀ محمد بشارا بیان‌گر تغییر مهمی در سنت معماری این منطقه است. این بنا ابتدا در دوره‌ای همزمان با سلجوقیان در ایران ساخته شده و بعدها در قرن هشتم هجری درگاهی به آن اضافه شد. بنا فضایی گنبددار با محرابی کتیبه‌دار است و در اطراف گنبدخانه نیز تعدادی اتاق وجود دارد. درگاه با تناسبات قابل توجه و با به استفاده از لعاب فیروزه‌ای که دورتادور کتیبه قرارگرفته، آغاز به‌کارگیری کاشی به‌صورت گسترده در بناهای این منطقه را نشان می‌دهد. تاریخ ساخت درگاه بنابر کتیبه ۷۴۳ ه.ق است.
کهنه‌گرگانج پایتخت خوارزم‌شاهیان در طول حمله مغول و پس از آن به طور کامل نابود شد اما تعدادی از بناهای باقی‌مانده در این شهر به خوبی بیان‌گر معماری در این دوره تاریخی است از جمله آرامگاه ایل ارسلان، سلطان تکش و نجم‌الدین کبری.
آرامگاه ایل ارسلان
ایل ارسلان از شاهان قدرتمند خوارزم‌شاهی بود که توانست مناطق وسیعی از بخارا تا نیشابور را قلمرو خود قرار دهد. او در اواخر عمر به اسارت قراختاییان درآمد و یک‌سال پس از آن درگذشت. مقبره ایل ارسلان قدیمی‌ترین بنای موجود در کهنه‌گرگانج پایتخت خوارزم‌شاهیان است. گنبد مخروطی دوازده‌ضلعی تزیین شده در آجرهای لعاب فیروزه ای و آجرهای برهنه ای که به صورت نقش برجسته ساخته شدهاند، قابل توجه است. درب کوچک و رو به شرق دسترسی به داخل را فراهم می‌کند و بنا درگاه یا پیش‌تاق شاخص شده ندارد. دورتادور ضلع ورودی دارای کتیبه به زبان عربی است و در قسمت بالای ورودی سه تاق‌نما با تزییناتی در قسمت فوقانی آنها دیده می‌شود.
آرامگاه سلطان تکش
مقبره سلطان تکش شباهت‌های بسیاری با مقبره پدرش ایل ارسلان دارد. هر دو ساختمان به صورت مربع با سقف مخروطی شکل ساخته شده اند و هر دارای تزیینات آجری و کاشی‌کاری هستند. با این وجود مقبره تکش به مراتب بزرگ‌تر است ، اضلاع مقبره از بیرون ۱۸/۵ متر و ابعاد داخلی ۱۱/۵ × ۱۱/۵ متر و ارتفاع گنبد ۳۰ متر است. به احتمال زیاد این بنا اولین ساختمان در ماوراءالنهر و خوارزم باشد که در آن از کاشی‌های بزرگ با لعاب فیروزه‌ای همراه با کتیبۀ خوشنویسی استفاده شده است. یک نوار پیوسته از کاشی‌ها در اطراف قاعده گنبد می‌چرخید. چند ده کاشی اصلی در نمای جنوب شرقی باقی مانده است ، اما نمونه های برجای مانده ممکن است مربوط به دوران تکش نباشد. برخی از مورخین معماری معتقدند که ممکن است بنا مقبره نباشد و به عنوان اتاقی برای خانوادۀ حاکم در مرکز مجموعه وسیعی از ساختمان‌ها باشد که دیگر باقی نمانده‌اند.
شیارداربودن ساقۀ گنبد در خوارزم دیده نشده و امکان دارد متأثر از بناهایی چون برج طغرل باشد. قسمت بیرونی گنبد توسط کاشی‌های فیروزه ای پوشیده شده است و یک نوار پایین‌تر از آجرهای تراش‌خورده با کاشی‌های فیروزه ای که زنجیره‌ای از لوزی‌ها را تشکیل می‌دهد ، قرار دارد. نمای رو به شمال، شامل درگاه آجری مرتفعی است که با تاق مقرنس تزئین شده است. تاق‌نماهای اطراف در مقایسه با قسمت عمدۀ نما کوچک است و جلوه ای چشمگیر و برجسته به ورودی بخشیده است.
منار قتلغ تیمور
منار با ارتفاع ۶۲ متری در زمانی پیش از قتلغ تیمور ساخته شده بود و جاناتان بلوم معتقد است قتلغ تیمور احتمالاً مناره را به طور کامل بازسازی کرده است. این اثر در اصل منار مسجد جامع بود که دیگر باقی مانده است. تزیینات منار متشکل از شش نوار کتیبۀ سبک کوفی که از آجر بوده و سه نوار برجای مانده. دو کتیبه آیات قرآنی هستند، و پایین‌ترین آنها این اثر را به حکومت قتلغ تیمور نسبت می‌دهد. ممکن است نوارهایی از کاشی‌های رنگی نیز در بنا بوده اما اکنون از بین رفته باشد. پایه بنا ۱۲ متر و بدنه آن به آرامی به سمت قطر ۲ متر در بالا متمایل می‌شود. در داخل ۱۴۵ پله وجود دارد که به صورت پیکربندی مارپیچی چیده شدهاند. ورودی بنای یادبود بسیار بالاتر از سطح زمین واقع شده است زیرا زمانی از سقف مسجد جمعه مجاور که دیگر موجود نیست، وارد آن می‌شدند.
مقبرۀ نجم‌الدین کبری
بنای آرامگاه نجم‌الدین کبری در کهنه‌گرگانج آخرین وضعیت معماری در منطقۀ خوارزم پیش از ظهور تیمور را نشان می‌دهد. بنابراین، تزئینات آن گرچه قابل توجه است، شامل نوآوری‌های دوره تیموریان مانند کاشی معرق نیست. کاشی‌های به‌کاررفته در آرامگاه کبری، دارای نقوشی زیر لعاب است که تنوع رنگی آنان محدود و بیشتر با لعاب شفاف فیروزه‌ای پوشانده شدهاند. بیش‌ترین استفاده از کاشی در پیش‌تاق و درگاه بنا و ورودی قوسی زیر آن متمرکز شدهاند. این بنا همچنین از نخستین بناهایی است که در آن از کاشی شش‌ضلعی استفاده شده است.در پشت بنا اتاقی بزرگ به ابعاد آن ۹/۳ × ۹/۳ متر است که مقبرۀ کبری در آن قرار گرفته. بنا از جهاتی مشابه مقبرۀ سید علاءالدین در خیوه است که همزمان با هم ساخته شدهاند. گنبد بنا به مرور تخریب شده بود که امروزه به طور کامل بازسازی شده است.
مقبرۀ سید علاءالدین
مقبرۀ سید علاالدین، استاد مشهور صوفی نخشبندی، به احتمال زیاد قدیمی‌ترین بنای برجای مانده در خیوه است، هرچند که بارها مورد بازسازی قرار گرفته است. بنا نخستین بار توسط شاگرد و جانشین سید علاالدین، امیر کولیال به عنوان یک یادبود دو بخشی شامل یک اتاق مقبره و یک مسجد مجاور ساخته شد. این طرح نمازگزاران را قادر می‌ساخت در حالی که به سید علاالدین در محله گورخانه حترام می‌گذارند ، در زیارتخانه نیز جمع شوند. کاشی های بقعه با طرح گل احتمالاً مربوط به اولین دوره ساخت مقبره است و ممکن است از کهنه‌گرگانج باشد.
اوکین معتقد است آثار معماری خانات جغتای اندک است و احتمالا این به دلیل تمایل آنها به حفظ سنت‌های کوچ‌نشینی است.[1] با این حال از آنها چندین مقبره به یادگار مانده از جمله مقبرۀ بویان‌قلی در بخارا و تغلق تیمور در آلمالیق در سین‌کیانگ چین و در نزدیکی مرز قزاقستان.
مقبرۀ بویان‌قلی
مقبره اگرچه تنها ۷/۵ × ۸ × ۸/۵ متر اندازه دارد، اما شامل برخی از بهترین کاشی‌کاری‌ها است که در آسیای میانه یافت شده است. این امر از نظر تاریخی نیز مهم است و سوستیل و پورتر آن را مقدمۀ معماری مقبرۀ شاه‌زنده توصیف می‌كنند، پیش‌تاق بنا دارای یک نوار خوشنویسی است. کاشی‌ها در سایه‌های مختلف آبی از فیروزه‌ای تا لاجوردی لعاب داده شدهاند، که به گفته ممکن است با افزودن قلع به لعاب کبالت تولید شده باشد، تکنیکی توسعه یافته در کارگاه های سفالگری ایران مغول. پیش‌تاق بنا شباهت‌هایی با پیش‌تاق مقبرۀ نجم‌الدین الکبری در کهنه‌گرگانج دارد. بسیاری از این کاشی‌ها اکنون در مجموعه موزه‌های خارجی مانند موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن است که در اواخر قرن نوزدهم برداشته شد.
فضای داخلی مقبره نیز با استفاده از همان رنگ‌های موجود در پیش‌تاق تزیین شده، گرچه کاشی‌های زیادی از سقف ریخته‌اند اما قسمت باقی ماندۀ زیرین گنبد با نوارهای متحدالمرکز شش‌ضلعی تزئین شده بود است. گوشه‌سازی‌های منطقه انتقال گنبد با تاق مقرنس و آرایش هندسی کاشی‌های چند ضلعی پر شدهاند که در آنها کتیبه‌ای بر اساس شعر سعدی نیز وجود دارد.
در چندمتری شرق مقبره سعیدالدین باخرزی قرار دارد. بنای فعلی احتمالاً پس از قبر بویان‌قلی‌خان ساخته شده، بنا فاقد کاشی یا اشکال دیگر تزئینات است، پوستۀ داخلی گنبد بر روی شکاف کم‌ارتفاع قرار گرفته و نور کافی را به داخل وارد می‌کند، جلوه ای که با سطوح داخلی سفید شده بیشتر تقویت می‌شود. مانند مقبرۀ خان، اتاق جلویی نیز زیارتخانه یا اتاق اجتماعات زائران است. با توجه به سبک و سیاق، مقبرۀ باخرزی مربوط به پایان قرن ۸ هجری است.
مقبرۀ تغلق تیمور:
شهر باستانی آلمالیق، جایی که مقبره تغلق تیمور در آن واقع شده است ، در زمان جغتای خان یک اردوگاه تابستانی (ییلاق) بود و پیشرفت کرد تا به پایتخت بخش شرقی اولوس جغتای تبدیل شد. بقعۀ آجری حدود یازده متر عرض و شانزده متر عمق و گنبد آجری، که در قسمت خارجی آن به رنگ سفید گچ بری شده، از و از مرکز مقبره تا اوج چهارده متری بالا می‌رود. وجود کاشی در طرفین بنا قطعی نیست و ممکن است به دلیل محدودیت، تنها یک سوی آن را کاشی کرده باشند. ظرافت و دقت اجرای رنگ‌ها در کاشی‌کاری این بنا از مقبره بویان‌قلی بیشتر است. در کتیبۀ فارسی بنا نام معمار استاد شعرباف ذکر شده است. فضای داخلی عاری از دکوراسیون است. ساختار بنا و ترکیب محل اقامت زائران و مقبره مشابهت‌هایی با بنای مجموعه شیخ مختار و آرامگاه محمد بشارا دارد. همچنین این ساختار را در یناهای دیگری چون مقبرۀ نجم‌الدین کبری در کهنه‌گرگانج، مقبرۀ سیف‌الدین باخرزی در حومۀ فتح‌آباد بخارا و آرامگاه خواجه عکاش در بلخ مشاهده نمود. بنا احتمالاً در سال ۷۶۱ ساخته شده. مقبرۀ کوچکی نیز در جوار این بنا وجود دارد که منسوب به دختر تغلق تیمور است.
[1] O'Kane, Chaghatai Architecture and the Tomb of Tughluq Temür at Almaliq