Жыраулар Поэзиясы Заман Жаршысы Эссе
Жыраулар Поэзиясы Заман Жаршысы Эссе
ZHARAR | kz | Шығармалар | Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Ордада ханның қасында әр уақытта ақылшы жыраулар болған. Жырау лар - халық поэзия сын жасаған ақылғөй даналар. Олар заманының өздері куә болған елеулі уақиғаларын, тарихи кезеңдерді жырға қосқан... Жырау лар поэзия сына дейінгі әдебиет халык жасаған ауыз әдебиеті деп аталды. Жырау лар поэзия сы Қазақ хандығы құрылғаннан бастап (XV ғасыр) өріс алды. XV ғасырда Асан Қайғы, Казтуған жыраулар өмір сүрді. Жырау ларды халык, қадір тұтқан. Ел толқыған кезде, бүліншілік шыққанда немесе ел шетіне жау келғен кездерде ақыл , кеңес сұрайтын болған. Мұндай кезде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға күш-қуат беріп (дем беріп), істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған. Жырау лар поэзия сы ХV-ХVII ғасырлар аралығын қамтиды. Жырау деген атау "жыр" сөзінен шыққан. Жыршы деп көптеген эпостық жырларды жатқа білетін, дайын репертуары бар айтқыштарды таныған. Жырау лар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде айтқан. Олардың толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті насихаттау. Жырау лар поэзия сының біраз үлгілері осы тарауда ұсынылып отыр. Соларды оқып-үйрену барысында халқымыздың атадан мирас болып қалған сөз маржандарына қанығасыңдар, халқымыздың басынан кешірген тарихи кезеңдермен таныс боласыңдар, оның қадір-қасиетін білесіңдер, тәлімдік, танымдық, тағылымдық терең ой дүниесіне енесіңдер. Әдебиет тарихы ел тарихы, халық тарихы екеніне көз жеткізесіңдер. Жырау лар поэзия сының маңызы мен тақырыбы. Жырау лар поэзия сының құндылығы неде? "Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің, –дейді М.Әуезов, –ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп, алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария –Асан. Бұл заман сыншысы сөйлесе, шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді, өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын болжайды: сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді. Айтпақ жайларын ашып, ұғымды қылып айтып бермейді. Әдейі көмескілеу жұмбақ қып айтады. Жырау дың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да көптің мұңы, көптің жайы туралы, не көпке арналып ақыл, өсиет есебінде айтылады". Ғалымның осы ғұламалық пікірінде жыраулар поэзия сының идеялық-көркемдік мәні терең ашылған. Халқымыздыңосы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама Шәкәрім де ден қойған. Ол "Ескі ақындық" деген өлеңінде халық мұрасын, ауыз әдебиетін, жыраулар поэзия сын аса жоғары бағалаған: Тақпақ пен мақал тағы артық, Суырып салма жағы артық, Айтады олар ойланбай, Сыпыра жырау, Шортанбай, Үмбетей мен Марабай Алды-артына қарамай, Соққанда жырды суылдап, Жел жетпейтін құландай. Шәкәрім ескі ақындар поэзия сында "терең сыр" барын таниды. Олардың жырында "қыран құстың ұшқаны", "ақбөкеннің жүрісі", "жайдақ желдің желісі", "мөлдір қудың аққаны", "жел жетпейтін құландар жүйріктігі", "адам жанының жайма шуақ кезеңі" –бар-баршасы, көшпелі қазақ өмірінің бүкіл әлеуметтік, рухани тіршілігі бейнеленген деп керемет ой түйген. Жырау лар поэзия сын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев та "Батыр Баян" поэмасында: Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр,– деп аса қадірлеген. Демек, жыраулар поэзия сы –халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген, өшпес, өлмес мұрамыз. Жырау лар поэзия сы халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды, оның арман-мұратын, кешірген ауыртпалықтарынжырлаумен ғана бағалы емес, елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ойсанасын, дүниетанымын көркем бейнелі тілмен бере білуімен де бағалы. Жырау лар поэзия сы соны философиялық терең ойға толы. Олардың поэзия сы өсиетнама түрінде келеді. Сондықтан да жыраулар поэзия сында нақыл, афористік сөз оралымдары мол. Жырау лардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай? Жырау лар поэзия сының өзекті тақырыбы — туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген Асан қайғының: "Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшер" – деген ақылгөй сөзі –сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да "қайран менің Еділім" – деп еңірепөткен. "Еділдің бойын ел жайлап, шалғынына бие біз байлап" – деп Доспамбет жырау армандаған, "ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым... он кісіге жараса, бір кісіге асқан тамағым", – деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. Жырау лар поэзия сы еліне деген ыстық сезімге толы. Олар сол еліне жалынды жырларын арнаған, халқын сол елі үшін қызмет етуге үндеген, керек болса, жанын пида етуге шақырған. Халқы үшін қан майданда шайқасқа түсіп, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаган әйгілі халық батырларының ерліктерін жырлаған. Мысалы, Тәтіқара ақын: Бөкейді айт, Сағыр менен Дулаттағы, Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы. Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын Сары менен Баянды айт Уақтағы. Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт, Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт, Найзасының ұшына жау мінгізген Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, – деп дәріптеген. Жырау лар өмір жайлы, достық жайлы, адамгершілік, ерлік жайлы, тіршілік жайлы жыр шерткен. Олар өмір диалектикасына да терең көз жіберген, дүниенің бірқалыпта тұрмайтынын ("мынау жалған дүние кімдерден кейін қалмаған"– Шалкиіз), үнемі өзгерісте болатынын дұрыс пайымдаған. Жырау лар поэзия сында адамгершілік этика, мораль мәселелері кең орын алған. Оларда бүгінгі жастар ғибрат, тағлым алар дүниелер молшылық. Жырау лар поэзия сы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынымен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Жырау лар поэзия сында синтаксистік параллелизмге, дыбыс үндесулеріне, ішкі ұйқасқа құрылған өрнектер де аз емес. Арнау түріндегі сөз қолданыстар да баршылық. Жырау лар өз поэзия сында терең философиялық ойды бейнелеу үшін өлеңдерінің ұйқас, ырғақтарын сол мақсатқа орай алған. Оған бірнеше мысал келтірейік: Жабағылы жас тайлақ, Жардай атан болған жер. Жатып қалған бір тоқты, Жайылып мың қой болған жер. (Қазтуған) Жырау "ж" дыбысын тамаша сөйлете білген. Дауысты дыбыстарды да шебер қолдана отырып, жыраулар өлеңнің музыкалық сазын күшейткен. Шын көркемдік тәсіл арқылы олар оқушысын шығарманың ішкі иірімдеріне ендірумен қатар, эмоциялық әсерін үстей түскен. Мысалы, Жиембет жырау: Еңсегей бойлы ер Есім, Есім сені есірткен, Есіл менің кеңесім, Ес білгеннен, Есім хан, Қолыңа болдым сүйесін, – деп тәж-тағына есірген Есім ханның қылығын ашу үшін "е" дыбысынан өрнек жасап сөйлеткен. Ақтамберді жырау сұрай арнау сияқты көркемдік тәсілді ұтымды пайдаланған. Оның "Күмбір-күмбір кісінетіп" толғауынан: Күмбір-күмбір кісінетіп , Күреңді мінер ме екенбіз... Күдеріден бау тағып, Кіреуке тон киер ме екенбіз?! Төтелеп жүріп жол салып, Қолды бір бастар ма екенбіз?! – деген жолдар арқылы өлеңнің әсерлілік қуатын күшейткен, әрі "к" дыбысын қайталай қолдану нәтижесінде өлеңнің саздылығын үдеткен. Жырау лар психологиялық синтаксистік параллелизмді де шеберлікпен қолданған. Мысалы: Уа, қарт Бөгембай! Құяр жалын аспаннан Қара бұлт торласа, Пәлекет елде көбейер Жігітті жігіт қорласа. Ақбөкен келіп жығылар, Алдын қазып орласа, Пеңденің бағы ашылмас, Маңдайы қалың сорласа... – (Ақтамберді)– деп, табиғат пен адам тағдырын жарыстыра, салыстыра бейнелей отырып, өлеңнің мән-мазмұнын терендеткен, әсерлі еткен. Мұнан жыраулар поэзия сының көркемдік сапасын айқын аңғаруға болады. Әдебиетімізді жаңа тарихи кезеңде, ел басына қиын қатер төнген шақта, екіталай кезеңде – XVIII ғ. бірінші жартысында жаңа, соны ой-толғанысымен, көркемдік сөз өрнегімен әрі қарай дамытқан Бұқар жырау. Оның жыр-толғаулары – сол тарихи дәуірдің көркемдік көрінісі. XVIII ғ. әдебиетінен соның ірі өкілі Бұқар жырау поэзия сы монографиялық түрде арнайы өтіледі.
Материалдың толық нұсқасын жүктеуге 42 секунд қалды!!!
Дильназ Омиркулова
2 марта 2017 08:00
Касым Аманжоловтын жалынды жырларына шыгарма керек. Отниш комектесиниздерш)?!
Кішкентай балаларға арналған тақпақтар (2,3,4,5 жас)
Қауіпсіздік ережесі. Денсаулық туралы негізгі түсініктер.
Бастауыш 1,2,3,4 сынып: жаңа жыл туралы тақпақтар
14 Наурыз - Амал көрісу күні туралы не білеміз?
Рамазан айы. Ораза. Рамазанда ғибадат пен жақсылықтың сауабы
Ұйқы қалпына қарап жұбыңызбен сәйкестікті анықтаңыз
Үйлену тойға
Қыз ұзатуға
Құдалық
Мерейтой
Сүндет той
Тілашар тойы
Шілдехана бесік тойы
Тұсаукесер тойы
Беташар
Алтын той
Күміс той
18 жас
25 жас
30 жас
40 жас
50 жас
55 жас
60 жас
63 жас
70 жас
80 жас
Ораза айт
Қадір түні
Copyright © 2012–2020 ZHARAR All Rights Reserved.
Powered by DataLife Engine © 2004–2020
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр - kz »Шығармалар
Жыраулық поэзия — Уикипедия
Жыраулар поэзиясы | Әдебиет порталы
Жыраулар поэзиясы -жырдың мөлдір бастауы шығарма?
Жыраулар поэзиясының даму және қалыптасу кезеңдері...
Реферат На Тему Алкоголизм И Табакокурение
Эссе На Тему Доброта
Молодежный Сленг В Английском Языке Курсовая
Зарождение Олимпийских Игр Реферат По Физкультуре
Контрольная Работа По Физике 9 Класс Ньютон