Wytatuowana sztuka
🔞 KLIKNIJ TUTAJ, ABY UZYSKAĆ WIĘCEJ INFORMACJI 👈🏻👈🏻👈🏻
Wytatuowana sztuka
This article presents the concept of transformative art, a genre whose subject matter and very artistic fabric challenges the communication structure within public spaces. The existence of privilege officially bestowed upon certain communication structures creates a dilemma for transformative artists. This officially sanctioned privilege muzzles competing ideas and creates the impression amongst the general public that other, alternative ideas are strange, awkward and embarrassing. Transformative artists, dealing within the division of communicative roles, see their art as the voice of minorities, whose suppressed message they convey.
Artistic projects within the category of transformative art possess three vital features: firstly, they diagnose the state of minority groups whose social communications are underprivileged. Secondly, they make this group noticeable in the public sphere and thirdly, they create ituations in which, at least for a time, they deconstruct, interfere with and reorganize the semiotic practices of the hegemonic power.
Content uploaded by Magdalena Wołek
Content may be subject to copyright.
W Y D A W N I C T W O P O L I T E C H N I K I Ś L Ą S K I E J W G L I W I C A C H
ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 2018
Seria: OR GANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 123
SZTUKA ZAKŁÓCEŃ: AWA NGARDA TRA NSFORMATYW NA
I IDEKOMPOZYCJA PUBLICZNEJ PRZ ESTRZENI SYMBOLI
Uniwersytet Śląski, Katowice; magdalena.wolek@ us.edu.pl , ORCID: 0000 - 0002 - 2741 -9667
Streszczenie: Artykuł przedstawia koncepcję sztuki transformatywnej, której przedmiotem
i artystycznym tworzywem staje się komunikacyjna struktura przestrzeni publiczn ej .
Dla artystów transformatywnych problem stanowi istnienie uprzywilejowanego p rzekazu –
przekazu, k tóry tłumi inne przekazy oraz sprawia, że to, co Inne oficjalnej, uśrednionej opinii
musi wydawać się dziwaczne , niewygodne, c zy wstydliw e. Transformatywiści, operując
w ramach podziału ról komunikacyjnych pojmują swoją sztukę jako nagłaśnianie mniejszośc i.
Artystyczne projekty, mieszczące się w kategorii transfor matywnych , posiadają trzy cechy
istotne: po pierwsze – diagnozują stan pewnej grup y upośledzonej pod względem
reprezentacji w przekazie społeczn ym, po drugie – spra wiają, że dana grupa staje się
widoczna w przestrzeni publicznej, po trzecie – projektują sytuacje komunikacyjne oraz
dekomponują i zakłócają artykulacje hegemoniczne , a dzięki temu, choćby chwilowo
reorganizują semiotyczne praktyki władzy.
Sł owa kluczowe: sztuka transformatywna, a wangarda, sztuka społeczna, sztuka
zaangażowana, przestrzeń publiczna, komunikacja .
TRANSFORMATIVE AVANT-GARDE AND D ISINTEGRATION
Abstract: This article presents the concept of transformative art, a genre whose subject matter
and ver y artistic fabric challenges the comm unication structure within public spaces.
The exist ence of privilege officially bestowed upon certain communicatio n structures creates
a dilemma for transformative a rtists. This offici ally sanctioned privilege muzzles competing
ideas and c reates the impression amongst the general public that other, alternative ideas are
strange, awkward and embarrassing. Transformative artists, dealing within the division of
communicative roles, see their art as the voice of minorities, whose suppressed message they
Artistic projects within the category of transformative art possess three vital features: firstly,
they diagnose the state of minority groups whose social communications are underprivileged.
Secondly, they make this group noticeable in the public sphere and thirdly, they create
situations in which, at least for a time, they deconstruct, interfere with and reorganize the
semiotic practices of the hegemonic power.
Keywords: transformative art, avant-garde, s ocially a r t, engaged art, public sphere,
Idealna s ytuacja w ygląda najogólniej rzecz biorąc tak: demokracja polega na
rozparcelowaniu władz y proporcjonalnie do poglądów obywateli oraz na uwz ględnieniu
w dyskusji pluralizmu wszy stkich opinii. Już tutaj pojaw ia się zasadniczy problem: w jaki
sposób ustrukturyzować dyskusję w przestrzeni publicznej, by spełniała wymogi pluralizmu
opinii? Czy udział w publicznej debacie ma być proporcjonaln ym odzwierciedleniem
podziału władzy? Czy może przestrzeń symboliczna , w której określa się i stawia problemy
spo łeczne ma być podzielona na jakiejś innej zasadzie?
Oczywiście pytania te dotyczą nierzeczywistej sytuacji. Władza w demokracji nie jest
rozparcelowana proporcjonalnie, z aś przestrzeń debaty publicznej to raczej miejsce
utrwalania określonego przez władzę porządku, w którym głos zabrać mogą tylko najsilniejsi,
czyli ci, którzy wpł ywają na p roces powtarzania pewnych sekwencji językowych, tł umienia
innych i nagłaśniania pożądanego przekazu. F enomen ten zy skał bardzo wiele rozmaitych
wykładni . Badacze próbują wskazać jak to się dzieje, że pewne, określone rozumienie
otaczającego świata zostaje uznane za przeciętne lub standardowe, powszechne
i nieproblematyczne. Analizy takie proponują miedz y innymi Umberto Eco (Eco, 1998)
i Herbert Marcuse (Marcuse 1991). I stotę tego fenomenu w aspekcie użycia jęz yka opisał
Martin Heidegger w Byciu i czasie pod nazwą gadaniny, która jest „możliwością z rozumienia
wszystkiego bez uprzedniego przyswojenia sobie sprawy” (Heidegger, 1994, p. 239), i która
działa tak, że „[t]o, co obgad ywane jako takie, zatacza coraz szersze kręgi i nabiera
autorytatywnego charakteru. Dana rzecz jest taka bo tak się mówi” (Heidegger, 1994, p. 239).
Co również istotne : „gadanina […] powstrzymuje wszelkie nowe zapytywanie i wszelką
dyskusję, w swoist y sposób je tłumiąc i opóźniając ” (Heidegger, 1994, p. 240). Owo
tłumienie i opóźnianie Marcuse nazwie później domknięciem uniwersum dyskursu
wskazując, że gadanina nie przychodzi znikąd i nie jest bezładną magmą . Chantal Mouffe
mówi natomiast o praktyka ch he gemonialny ch : „Praktyki artykulacji , poprzez które tworzy
się dany porządek i umocowuje znaczenie społecznych instytucji nazywamy » praktykami
„Pojęcie n ie ma żadnej innej treści niż ta, która jest oznaczona przez słowo w oficjalnym i standardowym
użyciu, a od słowa nie oczekuje się żadnej innej odpowiedzi poza zachowaniem (reakcją) zalecanym
i standardowym. Słowo staje się wyświechtanym frazes em, cliché , takie rządzi językiem mówionym
i pisanym; komunikacja wyklucza zatem prawdziwy rozwój znaczenia” (Ma rcuse, 1991, p. 118).
Sztuka zakłóceń: awangarda transformatywna… 587
hegemonialnymi«. Każdy porządek jest przelotną i kr ytyczną ( prekär ) artykulacją rozmait ych
Dla moich rozważań waż ny jest fakt istnienia uprzywilejowanego przekazu – przekazu,
który tłumi inne przeka zy oraz spra wia, że to, co Inne oficjalnej, uśrednion ej opinii musi
wydawać się dziwaczne , niewygodne, czy wstydliwe.
Ta komunikacyjna sytuacja staje się , niemal od trzech dziesięcioleci , przedmiotem
zainteresowania a rtystów , których nazwę tu transformatywnymi. Termin ten biorę od
późniejszego manifestu Krzysztofa Wodiczki (z 2014 roku) zatytułowanego Awangarda
transformatywna. Manifest teraźniejszości (Wodiczko, 2014) ale, inaczej niż Wodiczko,
stosuję go na ok reślenie całego nurtu działań artystycznych, który rozpoczął się co najmniej
Niniejszy artykuł ma za zadanie określić cechy d ystynktywne sztuki transformatywnej na
wybranych, charakterystycznych przykładach. Sztuka transformatywna – to teza, którą
zamierzam przedstawić – za swój przedmiot, a często również i materiał ma samą sytuację
publicznej komunikacji, jej potoczne semiozy i gadaninę. Sztuka ta zakłóca nierówności szans
w dostępie do głosu , a przez to w kształtowaniu i definiowa niu problemów społecznych ,
stanowiąc awangardę sztuki zaangażowanej . Pierwsza cząstka wskazuje na przykładach cechy
istotne fenomenu, by zebrać je i wymienić w drugiej oraz ukaz ać jako awangardowe na tle
sztuki zaangażowanej w trzeciej części.
Sztuka transformatywna – przyk łady
Krzysztof W o diczko i inni artyści (np. Joanna Rajkowska
świadomie (a czasem avant la lettre ) do koncepcji „demokracji agonistycznej” a utorstwa
Chantal Mouffe i Ernesta Laclau a, dla których sensem demokracji jest możliwość posiadania
odmiennego od większości zdania (Mouffe, 2007) . Według Mouffe: „Agonizm jest relacją my
– oni, w której każda z przeciwnych stron – choć przyznaje, że nie istnieje ż adne racjonalne
rozwiązanie ich konfliktu – uznaje prawa swego oponenta. Oponenci nie są wrogami.
Oznacz a to, ż e, choć pozostają w konflikcie, postrzegają siebie nawzajem jako
Rajkowska w jednym z wywiadów m ówi: „Zaraziłam się koncepcją radykalnej demokracji i przestrzeni
agonicznej Chantal Mou ffe i Ernesto Laclau. […] Przestrzenie publiczne są z natury niestabilne, podlegają na
naszych oczach przekształceniom i są przedmiotem bezwzględnej walki o dominację. Nie uważam j ak Mouffe,
że walka o hegemonię odbywa się jedynie w ramach dyskursu polityc znego. Jest wiele dziedzin ludzkiego
życia, gdzie tocz y się walka o hegemonię i gdzie kształtuje się nasze trudne współistnienie. W próbie
ustanowienia przestrzeni agonicznej pożądana j est nie tyle harmonia, ile możliwość wielości. Chodzi o to, żeby
ludzie b yli stale przygotowani na trud ną obecność innych ludzi, których nie rozumieją. Stworzenie sytuacji
takiej gotowości jest jednym z fundamentalnych zad ań sztuki” (Rajkowska, and Żmijewski , 3.08 .2018);
przynależących do tej samej wspólnoty politycznej, jako dzielących wspólną przestrzeń
symboliczną, w której ich konflikt się rozgrywa” (Mouffe, 11.08.2017).
Celem działania artystów, któr ych nazwę tu transform at ywnymi nie jest uśmierzenie
konfliktów, lecz umożliwienie przedstawienia sw ych racji zagłuszonym członkom
społeczeństwa w przestrzeni publicznej. Od początku lat dziewięćdziesiątych artystycznym
tworzywem staje się komunikacyjna struktura przestrzeni publiczn ej .
W 1991 roku Maurizio Cattelan (w Polsce zasłynął później rzeźbą La nona ora
przedstawiającą papieża Jana Pawła II powalonego przez meteoryt) zorg anizował drużynę
piłki nożnej, Southern Suppliers FC, w której czarnoskórzy emigranci z Afryki grali
w lokalnych rozgrywkach. Oprócz nazwy zespołu charakterystycznym elementem b yła
koszulka, która reklamowała nieistniejącą firmę transportową Rauss (z niemieckiego raus ,
czyli won). Drużyna oczywiście przegrała wszystkie mecze. W ten sposób z akłócona została
komunikacyjna struktura dyskursu na temat najpopularniejszego sportu, zarówno
w prywatnych rozmowach kibiców, jak w ewentualnych relacjach prasowych.
Innym przykładem sztuki transformatywnej moż e być proces przygotowywania
i wystawienie sztuki Czekając na Godota w Nowym Orleanie przez Paula Chana (w 2007
roku). Proj ekt obejmował warsztaty, wykłady oraz w ystawienie słynnego przedstawienia
Samuela Becketa w scenerii, najbiedniejszych dzielnic miasta zrównanych przez huragan
Ka tarina takich jak pozostałości drewnian ych budynków, betonowych schodków
prowadzących donik ąd. Znana formuła ulicznych spektakli (które zwykle odb ywają się
w festiwalowo świątecznej atmosferze) wraz z doborem tematu i scenerią zmieniła się
w polityczne o skarżenie o opieszałą pomoc i pozostawienie najbiedniejszych ofiar huraganu
Inny sposób zakłócania praktyk hegemonialnych znalazła Jusun Kim, która w koszulce
z koreańskim znakiem odpowiadającym mniej więcej polskiemu „łee” lub „fuj” stawała
w widocznym mi ejscu kadru relacji telewizyjnych z kampanii mera Seulu. Zdarzenia
transmitowała telewizja, a zdjęcia ze znakiem „fuj” trafiały do prasy, a potem do Internetu.
Zabawnym przykładem transformatywnego performansu popisał się Wu Yuren, który
z ainstalował na konnym chłopskim wozie pompę głębinową, do złudzenia przy pominającą
rakietę balistyczną i próbował wjechać nim na otwarcie ekskluzywnej galerii
w reprezentacyjnej dzielnicy Pekinu.
To tylko przykłady mniej znane. Obok nich wymienić trzeba oczy wiście słynne prace
Wodiczki m.in. krakowsk ą Projekcję n a Wieżę Ratuszową z 1996 roku – pierwsz ą pracę
wykorzystującą technikę nagrań wideo, w której kobiety snują opowieści na temat trudnych
osobistych przeżyć , takich jak bycie poniż anym czy bitym (Wodiczko, 1999) , czy Projekcję
z Tijuany (2001 rok) , w której poz najemy bohaterki – meksykanki pracujące w prz y -
granicznym kompleksie fabryk zat rudniających tanią siłą roboczą . Prz y pomocy
skonstruowanych przez Wodiczkę masek zakładanych na twarz, mikrofonu i głośników obraz
ich twarzy i dźwięk słów mówiących o doświadczanych gwałtach, przemocy i lęku
Sztuka zakłóceń: awangarda transformatywna… 589
o bezpieczeństwo bliskich docierają do widzów z ogromną siłą (Wodiczko, 2001). Metoda
projekcji publicznych wykorzystuje „zasadę bezpośredniego kontaktu” i „p odejście
, czasami łącząc je z chętnie stosowanym przez awangardowe ruchy,
narzędziem sztuki , jakim jest szokowanie
Wyznaczniki sztuki transformatywnej
Odwołując się do tych przykładów (oraz wielu innych nie wskazanych tu) sztuką
transformatywną nazwę artystyczne działania, których celem jest dekomponowani e
symbolicznych przestrze ni miasta . Sztuka tra nsformatywna moż e być więc traktowana jako
jedna z wersji szeroko roz umianej sztuki społecznie zaangażowanej, zwanej też party-
Artystyczne projekty, mieszczące się w kategorii transformatywnych , posiadają trzy cechy
istotne: po pierwsze – diagnozują stan pewnej grup y upośledzonej pod względem
reprezentacji w przekazie społeczn ym, po drugie – sprawiaj ą, że dana grupa staje się
widoczna w przestrzeni publicznej, po trzecie – projektują sytuacje komunikacyjne oraz
dekomponują i zakłócają artykulacje hegemoniczne.
Transformatywiści posługują się kombinacją kilku główn ych technik, takich jak opisany
przez Claire Bishop performance del egowany „polegający na zapraszaniu nieprofesjonalistów
bądź specjalistów z innych dziedzin, aby występowali w imieniu artysty i działali zgodnie
z jego instrukcjami w określonym miejscu i czasie” (Bishop, 2015), postprodukcj ą
(charakterystyczną już dla popartu) lecz tu będ ąca postprodukcją scenariuszy władz y, które
zdaniem Nicolasa Bo urriauda powinny zostać ujarzmione i prz ekodowane (Bourriaud, 2012) ,
a które nie są nicz ym inn ym jak nośnikami ogólnej ideologii oraz montażem di alektycznym,
w którym zestawia się konflikt owe lub sprzeczne obrazy, znaki czy ikon y , i w któr ym chodzi
o to, by, jak pisze J acques Rancière, „…kierować szokiem, inscenizować obcość tego ,
„Zasada bezpośredniego kontaktu” – według Noëla Carrolla – polega na możliwości wczucia się
w konkretną sytuację bohaterów sztuki, żyjących w społeczeństwie, w którym obowiązują pewne
problematyczne zasady moralne. Po znanie, doświadczenie „na własnej skórze” ich niesprawiedliwego
dzi ałania ma doprowadzić do z miany moralnych przekonań odb iorcy sztuki („podejście wywrotowe”) ( Carroll ,
Inne strateg ie s tosowane przez Wodiczkę nazwałam rynkiem i mediami „na opak”. Wykorzystują one
mechanizmy kapitalistyczneg o rynku i mainstreamowy ch mediów t yle, że nie wprost – traktując jako grupy
docelowe osoby , którymi rynek i media nie są zai nteresowane (Wołek, w druku ).
Sztuka partycypacyjna „to rodzaj strategii, poprzez którą ludzie stają się tworzywem dzieła artystycznego.
Artysta aranżuje sytuację i zachęca jej uczestników do zachowania się w określony sposób we wskazanym
miejscu.” (Bishop, and Zmyślony , 7.08.2 017).
Suzane Lacy dla współczesnych działań z kręgu sztuki opartej na sp ołecznym zaangażowaniu wprowadza
nazwę „nowa sztuka publiczna” by odróżnić ją od „sztuki publicznej” (ter minu, który poja wiał
się już wcześniej) na określenie każdej sztuki znajdującej się w miejscach publicznych jak pomniki, rzeźby
co swojskie, pokazać inny porządek miary, kt óry można odkr yć tylko dzięki przemocy
konfliktu ” (Rancière, 2007b , p. 83). Techniki te, zna ne już i stos owane od lat sześćdziesiątych
podporządkowane zostają tutaj – i to stanowi novum sztuki transformatywnej – celowi, jakim
jest dekompozycja, zakłócenie, a czasem zawładni ęcie przestrzenią debaty publicznej a dzięki
temu, choćby chwilowa reorganizacja semiotycznych praktyk władzy.
Aby uzmysłowić różnicę pomiędzy sztuką transformatywną, która reorganizuje przestrzeń
publicznej gadaniny a sztuką społecznie zaangażowaną prz ywołać można projekty Santiago
Sierry, który stosuje wszystkie techniki transformaty wi stów poz a tym , że działając
w galeriach, nie zakłóca przestrzeni publicznej i charakterystycznych dla niej semioz życia
Tematem prac Sierry są symboliczne zależności eko nomiczne. Sierra z asłynął kilkoma
projektami – pierwszy z nich to Ludzie opłaceni by siedzieć w kartonowych pudłach
(G&T Building w Guat
Nie wierzył własnym oczom co ona zaczęła robić
Ostry gangbang z murzynką
Blondi i jej dildo świetnie się dogadują