Уналты яшь

Кыз, җомга көн иртәнчәк чыгып китеп, әлегәчә өенә кайтмаган икән... Күргәннәр, аның зәңгәр чуклы букчасын иңенә салып, гадәтенчә төп-төз басып, туп-туры алдына карап, һич кабаланмыйча, капкаларыннан чыгып барганын күрше-күлән күреп калган. Атын төнгелеккә Аклан чирәменә тышаулаган сыңар күз Миннәхмәт кызның сөзәк тау сукмагыннан ашыкмый гына менеп баруын да абайлаган. «Таң тишегеннән кая бара икән бу кызый актыгы?» - дип мыгырданган әле Миннәхмәт. Кызның тау маңгаена менеп җитеп тукталганын, түбәнгә, иртәнге сыек томан таралгач ачылып киткән урамнарга, көлтә-көлтә нурын таратырга ашыккан кояшка, тау итәк-билләрен чуарлаган юл-сукмакларга текәлеп карап торуын күрүчеләр табылган. Шуннан арысын беркем дә белми калган. Тау башына килеп тоташкан чытырманлы кара урманга кереп киткәнме, әллә иртәнге сәфәрен түбәтәй-түбәтәй калкулыклар аша дәвам иткәнме, белүче юк. Югалган кыз.

Көн үткән, июль азагы, эшнең иң кызган чагы, кемнең кемдә гаме бар, кызның юклыгын өендә дә искәрмәгәннәр, инде төн уртасында да кайтып кермәгәч, хафага төшкәннәр. Әнисе, ирен биш ел элек җирләгән тол хатын, тынсыз-өнсез калып, авыл советы рәисенең тәрәзәсен каккан. Икенче шөбһәле таң яралган, тау битләрендә, үзәннәрдә телсез кылганнар тирбәлгән, Аксу авылы өстеннән сүзсез ак болытлар аккан, кыз күренмәгән. Суга төшкәндәй гаип булган кыз.

Икенче көнне, әбәттән соң, Хәлил Казаннан кайтышлый олы юлдан машинадан төшеп калгач ук, авыл тирәсендә мөшкел бер хәл барын абайлап алды. Юл белән авыл арасы ерак түгел, ике чакрым булса булыр, бер атлап ике сикерсәң, кайтып та җитәсең. Авыл юлына борылып керүгә, егетне атлы милиционер туктатты. «Ерактан кайтасыңмы?» дип сорады ул, котсыз коры тавыш белән. Егет аңлатып тормады. Ул сул иңбашын кагып: «Моннан күренми!» — дип мыгырданды да юлында булды.

Казан кадәр Казаннан җеназадан кайтып килүче егетнең беркем белән дә сөйләшәсе килми иде. Милиционер артыгын төпченмәсә дә, егетнең киеренке күңеленә шом оеткысы салды. Аллы-артлы ике машина узды, алар егетне куе тузанга коендырып үттеләр. Ике әрҗәдә дә егет-җилән, кыз-кыркын шыплап тулган иде. Каршы яктан килүче ике егет Аксу авылында бер кызның югалуын, эзләп-эзләп тә табылмавын әйтеп уздылар.

Ике төн йокы күрмәгән, юл газапларыннан җыгы чыккан егет, хафалы хәбәрне ишеткәч, үз арганлыгын онытып ашыга-кабалана башлады. Ике иңен басып торган кайгысы болай да зур иде, «югалган!» дигән дәһшәтле сүз аны тәмам изеп ташлады. Егет кем югалганын «ә» дигәнче чамалады һәм ялгышмады. Кызның кемлегендә аның һичбер шиге юк иде.

Язга чыгарак Аксу авылына кайтып төшеп урнашканнан бирле, Әфган сугышларында көн-төн газап йоткан, мең төрле гарасат арасында җанын тере саклап алып калган егет әз-мәз тынычланган иде шикелле. Әфганнан сеңеп кайткан шомлы төшләр, дәһшәтле өннәр әзгә генә онытылып, аннан читтәрәк йөри башлаган иде. Язмыш тагын кире ягы белән борылды: иптәшен җирләп кайтканда кайгыга кайгы өстәлде, җаны тәнен бимазалап, тәне җанын талап, бөтен дөнья каралып зыр-зыр әйләнде. «Шушы гына җитмәгән иде!» дип ыңгырашты кайгы белән тулы күңеле. Тормышым җылы бер эзен таба дигәндә, шушы өметле эзгә алып кереп барган кыз югалсын инде!

Әфганстанда тоташ ике ел! Ике ел эчендә алган яраларны әз-мәз төзәтү, ябыштыру өчен тагын бер ел гомер кирәк булыр!.. Әле аннан соң да күпме җәбер-җафалар, кичерешләр. Әфганнан ул әтисе йортына, район үзәгенә кайтып төште. Тоташтан ял, даими тәрбия кирәклеген белсә дә, ата йортында озак юана алмады, һәр иртәдә, Ходаның бирмеш һәр көнендә, үзенә текәлгән кызганулы карашларны күтәрә алмадымы, әллә әткәсенең ялтырап торган майор погоннары туктаусыз үртәдеме, ай дигәндә әткә-әнкәсенең ай-ваена карамыйча, чыгып качкандай, өен ташлап китте. Китүенең сәбәбен аңлатып тормады, онытылып беткән туган-тумачаларының адресларын белеште. «Берсенә сыймасам, икенчесенә...» дип уйлады эченнән генә. Анда барып карады — җаны җай таба алмады.

Монда сугылды — күңел сыя торган юмарт почмак анда да юк иде. Егетнең тәне кат-кат туралганын, рухы сынып ярты мәет хәлендә кайтып егылганын беләләр, белмәгәннәр ил мисалында чамалыйлар иде. Аны сак хөрмәт белән каршыладылар, җанын аяп, йогышсыз сораулар белән интектермәделәр, җаеннан гына торырга тырыштылар. Ул кунак булып төшкән йортларда хәл тиз-тиз үзгәрә иде. Егетнең елмаюны оныткан сүрән чырае, сөйләр сүзләренең бик сирәк кенә, анда да ярым-йорты җөмләләр белән телдән ычкынгалавы хуҗаларның олысын-кечесен сискәндерә, һәр өй түрендә гадәти булмаган авыр һава ярала иде. Егет үзенең яшәеше белән ерак туганнарына сөенеч түгел, хәсрәт китерүен бик яхшы аңлый, бу исә аның җан газапларын тагын да арттыра иде. Хуҗалар, аерата хатын-кызлар, аның җәрәхәт җөйләрен ялгыш кына күреп калганда да тыела алмыйлар, күз яшьләре елга булып ага... Иртәгесен егет яңа сәфәрләргә, яңа урыннарга ихтыяри-мәҗбүри чыгып китә иде. Мәчеләр дә аның халәтен сизенә, мырлый-мырлый аның тез өстенә менеп сузылмыйлар, аның авыр күз карашыннан курыккан этләр дә, үткер теш-тырнакларын яшереп, авызларын йомалар. Ул урам якка чыгып, капка баганасына сөялсә, баганалар уфылдап, ыңгырашып ала...

Татарстанның иң читендә, ерак районнарның берсендә, әткәсенең абзасы Җиһанша яши иде. Ара ерак, әткәсе туганлык җепләрен ялгаштырырга әвәс түгел, военком бит, татар түрә булса, чабатасын һичшиксез түргә элә, егет үзен белә белгәннән бирле Җиһанша абзалары белән бик сирәк, анда да ялгыш юл төшкәндә генә очрашалар иде. Шул юмарт күңелле йорт исенә төште егетнең. Каядыр үтешли ата йортына кагылып, әнкәсе белән чак кына ачылып китеп сөйләшкәндә, «шул тирәгә барасым килә!» дип ычкындырды. Әтисе күтәрелеп бәрелде: «Менә анда инде сине көтеп алыр кеше юк... Ашыкма, уйла, үлчә, кар китеп юллар төшсен, көннәр җылынсын, Җиһанша абзаң вафат, карчыгы да дөнья куйган. Йортта яшәр кеше калмаган. Тәрәзәләре кадаклы, ишекләре бикле. Сине көтеп торучы да, сагынучы да юк анда», — диде. Егет башын гына чайкады, балачак хатирәләрендә Аксу авылы зәңгәр, татлы томаннарга өрелеп, күңеленең иң эчкәрге тартмасында саклана икән. «Барам. Карыйм. Торыр чама юк икән берәр яры китәрмен», — диде ул, гадәттәгедән озынрак сөйләп. Җиһанша абзасының саф көмештән койган сакалы, кычкырып дога укыган тантаналы мизгелләр һәм рәт-рәт тезелеп утырган умарталар Хәлилнең исенә төште. Марҗа биле юанлыгы кышлау умарталар, шул умарталарны кысып кочаклаган дәү-дәү каеннарны да хәтерләде. Җиһанша бабасының умарта менеп, бала учы-бала учы ап-ак кәрәзләрне аның кулына тоттырганы исенә төшеп, авызыннан сулар килде.

Китте. Районнан Аксуга юл һаман салынмаган икән. Ни чана, ни арба дигәндәй, ике араны егет шактый озак үтте, таеп китеп, мыштым чокырга тулган мәкерле суда ике аягын да чылатты. Әйткән сүзеннән кайтканы юк иде, күз бәйләнә башлаганда Аксуга барып керде, Җиһаншаның какшау капкасын киереп ачты. Бүктәрен болдырга куеп, йөткергәләп, лапас астындагы кузланы кузгаткалап тавышланган арада, күрше-тирәдән ике-өч кеше күренеп, ары-бире сүз алышып танышкач, алар балта-пычкы, көрәк-мазар алып керделәр, болдырга җил тутырган чүп-чарларны, пәҗеп укмашкан карлы-бозлы яфракларны җәһәт-җәһәт чистарттылар, күгәргән йозакны җылатып ачтылар, тәрәзә капкачларын як-якка тарттырдылар. Егет Җиһанша агасының үксез түренә кичке салкын эңгерне ияртеп керде. Ил төкерсә, күл булыр, кем мич казнасыннан алып чыра телде, кем әвеслектә ятып муртайган усак яркаларын кертеп өйде. Чәйне казанда кайнаттылар. Өйгә ялкау, сүрән җылы төште. Җиде-сигез тустаган чәй эчеп кайнарланган егетнең аңа гына исе китмәде! Ул дымлы түшәк-ястыкларны җылы йөгерә башлаган мич кабыргаларына терәп куеп, үзе как сәкегә сузылып ятты, адәм балаларының иң кадерле мендәре булган кулларына башын салды. Әфган тәмугының җиде катын үткән солдатның йокысы ястык тели димени?! Ятты да сеңде.

Озак йокламады. Иртәне ул түземсезләнеп көтеп алды, мәшрикъ ягы аллана башлауга болдырга чыкты, төнлә чираган сулар чуар көзгеләр булып, төрле рәвешләргә кереп ишегалдын бизәгәннәр. Сыек томан агач кайрыларының әчкелтем исләрен

уятып, агач бөреләренең һәрберенә нидер пышылдап, татлы исләрен куертып, бөтен дөньяга терелек төсмере керткән иде. Агачлар әкияти баһадирлар, татарның бик еракта калган, онытылган Алып батырлары булып күренделәр. Ул, әсәренеп, тау ягына карады, анда-санда үскән агачлар таудан ташкын булып төшеп килүче Болгар атлылары булып тоелдылар... Ул, шәүләсен йотарга маташкан челтәр бозларны чак-чак кына ватып, ихатаны әллә ничә кат урады...

Ихатаны, йортны онытмаган икән әле! Сөенде. Сабый чагын оныткан бәндә — бәхетсез, чөнки иң гөнаһсыз, иң газиз хатирәләр бары тик сабый чактан гына сеңеп кала... Әгәр кыйналган җаныңны шулар белән дә җылыта алмыйсың икән, тагын нинди заман хатирәләре белән юансын кеше! Җиһанша абзасы авылның бөтен йортларыннан да югарыракка, тау биленә үрмәләгән, бүтәннәрнең ындыр-бакчалары йорт артында булса, ул каралтыларын өскәрәк салган да, бәрәңге ызаннарына, түтәлләргә урынны өй каршысында калдырган иде. Тау белән йорт-кура арасында алма-чия агачлары, юкә белән каен алмаш-тилмәш үскән чаукалык... Умарталар калмаган, кышлау умарталарның череп таралган сөякләре уйдык-уйдык чәчелеп ята. Такта умарталарны бер читкә өеп куйганнар, ятим калган казыклар, дүртәр-дүртәр тезелгән бичара солдатлар булып, шыраеп утыралар. Йорт әле таза диярлек. Түбәсе кыйшайган, почмагы янтайган мунча да исән икән. Кәҗә-сарыкларның исен таратып бетермәгән мал абзары да эшкә ярарлык... Йорт-кураның авыл арасыннан шактый читтә булуы да, өч зуп-зур тәрәзәнең нәкъ кояш чыгышына карап торуы да ошады Хәлилгә. Егет шул иртәдә үк үзе өчен бер яңалык ачты: моңарчы ул кая гына бармасын, нинди хәлләргә генә төшмәсен, юлының дәвамы хакында уйлый да, күз алдына китерә дә алмый иде. Әфганнан соңгы һәр көне шул көн белән генә тәмамлана, ул бары тик үзен чолгаган бер көнлек мохиттә генә яши ала иде. Шушы җимерелә башлаган моңсу ихата. Юаш кына ары-бире сузылган муртайган киртә-читәннәр, тормышның бөтен вакыйгаларын күңеленә салып та аумаган капка, лапас өрлегенә бәйләнгән бозау муенчагы. Күгәрә төшсә дә, йөзеннән яктылыгы китмәгән чалгылар, баш-башлары уем-уем яргаланган улаклар. Колашалар. Абзарның җир идәнендә җуелмаган хайван эзләре, каен белән бик югарыга үрләгән ватык-потык сыерчык оясы, тәрәзәләрне уятып өлгергән кояш нурлары егетне алга, иртәгәгә ашыктырмасалар да, аны үткәннәргә — сабый чагына алып киттеләр. Ул сөенде: җанның хәрәкәттә булуы — бәхет! Иртәгәгә ашыгасыңмы син, үткәннәргә таба агасыңмы — синең җаның тере. Ул сиңа хәрәкәтләнергә боера. Әнә шул җуелмас балачак хәрәкәтләре арасыннан ул яңалык нурларын да шәйли, бүген яралып уянган хисләр Әфганнан кайтканнан бирле барлыгы да беленмәгән берсекөнгә чакыралар, яктылыкка өндиләр иде!

Барыннан да бигрәк аңа кураның исе ошады. Балачактан ук искә җәһәт иде егет. Әфганнан соң исләр аның яшәешенә өзлексез тәэсир итә торган көчкә әйләнделәр. «Африка мәетләренең исе Россия мәетләренекеннән нык аерыла»,— дип язган иде берзаман Ремарк. Дөнья сугышларына, халыкларның бер-берсен аяусыз кыруларына бөек отчетлар язган Ремарк әфган сугышының исләре хакында ни язар иде икән?! Моны анда булганнар гына белә, тик алар белсәләр дә сөйләмиләр. Хәлил кайтканнан бирле тирә-ягындагы йогышсыз исләрдән җәфалана, юл, шпал, вагоннарга сеңгән Рәчәй исләре аны җәһәннәми шашындыргыч мохиткә сөйрәп алып кереп китәләр иде. Тәне күтәрә алмаслык яралардан соң, аны Таҗикстанның аулак бер төбәгендәге госпитальгә алып кайтып салдылар. Тән, гәүдә рәвешен җыеп тотарлык егәр калмаган иде егеттә. Ел дәвамында әллә ничә кат турап, сүтеп-ялгап, җеген җеккә туры китерергә тырышып тегеп ел дәвамында ремонтлаганнан соң, икенче группа инвалидлык биреп, туган төягенә озаттылар. Вагонга кереп утыргач, ул кесәсеннән Кызыл йолдыз ордены һәм «Батырлык өчен» медале тартып чыгарды һәм бәдрәфкә барып бүләкләрен су белән юдыртып җибәрде. Күз күнеккәндәй булды, әгъзаларының сызлау-сызлануларына да ияләнгәндәй итте, әмма истән куркудан котыла алмады. Менә шунда, Җиһанша абзасыннан калган курада, аның чүл комнарында куышып, ташлы кыяларга сеңеп, дәһшәтле әфган җилләренә каршы тора алган, сыдырылган, канаган, туналган күкрәк читлегенә туган төягенең җылы дым тибрәлгән һавасы кереп тулды. Озаккамы?

«Озакка!» дип кабатлады ул, яшерен ышаныч белән. «Озакка!» дип ышандырды үзен шул иртәдә, һәм моңарчы шул ышанычын какшатырлык бер генә вакыйга да булмады. Кая ул, булмады! Ә ышанычын арттырган вакыйгалар килә-китә тордылар, аңа көч өстәгән адәм балалары очраштырды. Йорт-кураны ипләп кенә рәткә китерде егет, чистартты, себерде, юды. Госпитальдән кайтканнан бирле бер эшкә кулы бармады. Бер шөгыльгә дә күңеле ятмаган егет хәзер иртәгәдә нинди эшләр башкарасын кичтән үк уйлап куя торган булып китте.

Аксу авылыннан аяк атлап чыгып йөргәне юк иде, җеназага барып, соңгы ике көн эчендә ул байтак ара үтте, әйләнеп кайткач ияләнгән кадерле Аксу авылын танымады. Бүгенге ят хәрәкәт, аның күңелен каралтырга тырышкан машина исләре, адәмнәрнең бер-берсенә ямьсез кычкырып эндәшүләре, аңа төбәлгән ярым рәнҗүле күз карашлары моңарчы ак юл булып сузылып яткан сукмакны, җылы эңгер бер чакта да эреп бетмәгән шәфкатьле каралты-кураларны; йорт, кое, абзар, мунча ияләренә өн биргән ярым караңгы чормаларны, хәтта моңа кадәр иркәләп аккан нур тасмаларын да үзгәрткән иде.

Кыз җомга көн иртәнчәк ашыгып чыгып киткән дә, кайтмаган... Югалган кыз. Тулы бер көн, тоташ бер төн узган, көннең икенчесе кимеп бара, кайтканы юк. Эзләгәннәр, авыл халкы урманның иң ерак, иң аулак шырлыкларын, чокыр-чакырларны, елга-күл тирәләрен айкап чыккан. Көн уртасында ике вертолет килеп урманның кояш нуры төшеп җитә алмас куелыкларын аркылыга-буйга иңләгән, кошлар, ояларын ташлап, пыр-пыр очканнар, бурсыклар, төлкеләр текә ярлы ермакларга чумганнар. Кошлар күргән, җәнлекләр куркып ары-бире чапканнар, урманда адашса кыз күрми калыр идеме?..

Якын-тирә авыллардан, аэропорт, пристань тирәләреннән хәбәрләр килеп ирешкән, телефоннар өзлексез зыңлап торган: «юк... юк... андый кызның күзгә-башка күренгәне юк».

Кызның тауга менүе расланган. Нигә шушы юлсыз якны сайлаган ул? Тау өстендәге урман шактый калын, иңе-буе җиде-сигез чакрым, диләр. Таулы, чокыр-чакырлы серле урман. Адашкан дияр идең, баш очында кояш эленеп торганда ничек адашмак кирәк? Нигә әнисенә берни сиздермәгән? Моңарчы гаҗәеп тату, дус яшәгәннәр ич алар! Нигә япа-ялгызы чыгып киткән? Кая юл тоткан? Дөрес, андый-мондый бәла-казага баш бирерлек кыз түгел, исәү, нык, җитез бала. Чаңгыда җилләр белән янәшә чаба, дулкыннарны иңләп йөзә... Кичә, җомга көн кызга уналты яшь тулды.

Уе шушы урынга чабып барып җиткәч сөрлекте, егет утка пешкәндәй сикереп торды. Әйе. Алар җомга иртәсендә очрашырга сүз беркеткәннәр иде. Кыз: «Хәлил, мин сезне Каракүл янында көтәрмен», — диде. Егет нәрсәнедер ошатмады: «Нигә аеры-чайры йөрергә? Урман уртасы дисең икән, бергәләп барыйк!» — дип карышты. Кызның ал битләре тәмам яна башлады. «Юк, — диде ул эчке наз белән, — иртәгә минем сезне көтеп аласым килә!» Егет эченнән генә: «Син барып җиткәләгәнче мин әллә кайчан анда булырмын әле», — дип уйлады.

Хәлилдән башка берәү дә кызның ник чыгып киткәнен дә, кая барырга исәп тотуын да белми булса кирәк... Кем уйлаган вакыйгаларның бөтенләй башка якка борылып кереп китәсен!..

Пәнҗешәмбе кичендә, кыздан аерылып киткәч, җылы уйлар дулкынында ипләп кенә, кабаланмыйча кайтты егет. Нәсимәнең соңгы тәкъдиме серле дә, рәхәт тә иде. Аңламассың аны! Күңелендәгесе тел тирәсенә килеп җиткәнче әллә никадәр чуалышларны үтә!.. Алай да, алай да... Каракүл янында очрашу... Әле хәзерге заманда да яшәп калган икән борынгы китаплардагы кызлар... Кыз моңа кадәр дә һәр очрашуда аның һушын ала торган гамәлләр ясап куя иде. Соңгы сүзе исә егетнең йөрәгенә сары май булып ятты. Йортына якынлашкан саен ул үзе дә сизмичә ашыга башлады һәм болдыр баскычына җитәрәк тагын да кызулады... Ишек келәсенә эленгән ак кәгазь почмагын ул ерактан күреп алды. Күрүгә, күкрәк читлеген кысып шом агыла башлады. Тормышы җай гына барган мәлдә ул бер яңалык та: яхшысын да, яманын да көтми иде!..

Кып-кыска телеграммалар да еш кына дәһшәтле сүзләрне сыйдыра. «Урал үз-үзенә кул салган. Җомга көн җирлибез».

Урал, Урал... Әфганлы Казан егете...

Ул үзен җылытып торган дөнья, үзен чолгаган ару кешеләр күрмәсен дигәндәй, калтыранган куллары белән кәгазьне дүрткә бөкләде дә куен кесәсенә йөрәге турына шудырды, һәм җәһәт-җәһәт әзерләнә башлады. «Сигезенче солдат!» диде ул, куркыныч уйларын арлы-бирле куалап. Татарстанга егерме ике солдат бергә кайтканнар иде. Юл ерак, солдатларның күбесе электән таныш. Лаеш шулпасының иң әчесен бергә-бергә эчкән чордашлар. Бик җентекләп адресларын алыштылар, аерылмаска сүз беркеттеләр. Егерме икедән сигезенче егет үз ихтыяры белән бу дөньядан китеп бара. Зәй ягы егете, гармунчы, җырчы Вәдүтне тышка чыккан җиреннән әфганлылар урлап китәләр һәм ирлегеннән мәхрүм итеп кайтаралар. Корбаннарның беренчесе ул булды. Туган төягенә кайткан Вәдүт, кардәш-ыруларын, якыннарын йөреп чыккан, әби-бабасы рухына Коръән укыткан, ятим-ялпы карчык-корчыкларга садака биргән. «Ходама рәхмәтлемен, соңгы иң зур теләгем кабул булды, газиз әткә-әнкәмне, туганнарымны күрү бәхетенә ирештем. Инде бүген бер теләгем дә калмады», — дип язып калдырган да карурман уртасындагы иң карт имәнгә элмәкле бавын салган. Егетнең кырыгы үтәр-үтмәстә Исмәгыйль исемле Тау ягы егете ак серкә эчеп, интегеп, бәргәләнә-бәргәләнә кемнедер каргап китеп барды. Ул әфган җәһәннәмендә җәфа чиккәндә, вәгъдәләшкән наян кызы шәһәрдән икмәк ташырга кайткан шоферның муенына асылынып китеп барган икән. Өч кенә көн таныш булганнар кияү белән кәләш. Әнә шул дорфа кинәтлек, һичкемгә аңлашылмаган шыксыз ашыгу алып киткән егетне...

Татарстанның кайгысы китеп тормады, мәңгегә серле цинк табутлар янәшәсенә берән-сәрән солдатлар да үз ихтыярлары белән барып ята тордылар, быел яздан, Хәлил Җиһанша абзасының бәрәкәтле ихатасына аяк басканнан бирле матәм чылбыры өзелде. Кыйналып-җәфаланып үз сукмакларын тилмереп эзләгән әфганлылар, ниһаять, урнаштылар дигәндә, Урал китеп барган. Урал, Урал! Хәлилнең бөтен әфганлы солдатларын сыйдыра алган нәзек җанында ефәк кыл зыңгылдап өзелде: егерме ике егет арасында Урал бәхетлеләрдән санала иде. Ходаем, мәүләм! Дүрт саны исән килеш кайтты, үз аягы белән әнкәсе бәгыре алдына килеп басты. Күзләрен тутырып туган шәһәренең әфган төшләренә кереп йөдәткән урам-тыкрыкларын, Идел буйларын күреп сөенә алды. Балта остасы булып төзелешкә эшкә урнашты. О, бәхет! Күпме җимергәннән соң, ничаклы тар-мар китергәннән соң ул төзи башлады... Өйләнде! Фатир алды! Ниһаять, улы туды, улы! Сөя алу, ир булу, бала әтисе булу афганлыларның бик күбесенә тәтеми торган бәхет иде. Һәр әфганлының иң яшертен хыялы шул түгелмени?.. Әллә нинди газ сөремнәре белән агуланган, кортлы сулар эчеп әгъзаларын бозып бетергән солдатлар әти булу бәхетенә ирешкәч, мәрхәмәтле хода кодрәте белән изге җаннарга әйләнәләр дип исәпли иде Хәлил...

Көтелмәгәндә ялгызак тормышының тонык офыгында кыз шәүләсе пәйда булып, Нәсимә белән очрашкалый башлагач, Хәлил, әз-мәз терелеп, җанланып китте, пәнҗешәмбе кичендә бәйрәм төсе алган сүзләр, бирелгән вәгъдә кайнарлыгы егет йөрәге түрендә бөреләнә башлаган яшерен өметләрне ныгытканда гына, арага шомлы сәмум җиле булып, Урал килеп керде. Керде дә бер селтәнүдә якты өметләрне сөремгә салып каралтты, егет чыраена сизелер-сизелмәс сибелә башлаган нурларны күренмәс итте.

Ни сәбәп булды Уралның үлеменә?! Соңгы сәламне тапшырырга да, Уралның үзеннән соң калдырган кайгының тамырын ачыкларга Казанга барырга кирәк иде...

Солдат җеназасының үз кануннары бар. Монда да шул булды. Комсомоллар дөнья буржуазиясен каһәрләп майлы иреннәрен җәя- җәя ут чәчтеләр. Тирән базда үргән бәрәңге сабаклары төсле ак чырайлы, җеп сыйраклы пионеркалар соңгы тамчы канга кадәр империалистлар белән көрәшергә чакырып, ал галстукларын җилфердәттеләр. Зиратның аулакка, сагышлы тынлыкка гадәтләнгән кошларын куркытып залп тавышы яңгырады. Дары исе килеп торган ак кашлы солдатларны һәм чыра-сузан прапорщикны төяп машина китеп баргач, дөньядан вакытсыз күчәргә мәҗбүр ителгән солдат рухына дога укылды. Солдат әнкәсен кабер өстеннән көчкә кубарып алдылар.

Егет, анага ияреп, алар фатирына кайтты. Сорашырга, ачык яраны тырнап канатырга ярамаса да, Хәлил сак кына, сүзләрнең җиңелләрен эзли-эзли сораша башлады: ничек? Нигә? Ни сәбәп?.. «Нишләмәк кирәк, тормыш кануннары аяусыз», — дип, ул ананың кан качкан чыраена, зәңгәрле йомык сызыкка әйләнгән иреннәренә карады.

«Улым-баламны сау-сәламәт килеш күргәч җылый да алмадым, — дип сүзен башлады ана, бераз тынычлангандай булгач. — Ул шул Алла каргаган илдә чакта һәркөн җылап күз яшьләремнең тамыры корыган идеме?.. Карадым да каттым... Кайткан шәпкә авыз ачып берни сөйләмәде, балакаем. Елмайганын көтәм, юк, чырае гел сүрән, карашы суык, караңгы. Әллә балакаемны алмаштырып җибәрделәрме дип борчылам. Күргән-кичергәннәрен гел бикләп тотты, бәгырькәем... Өстәп тагын ни әйтә алам? Сорашырга да базмадым, кайчагында артык төпченү адәмнең җанын изә!.. Эшкә урнашкач, әз генә чырае яктыргандай булды. Өйләнгәч үзгәрерме дип көтәм... Юк! Хатыны: «Нигә бер сүз дә әйтмисең, дип өзгәләнә, улым дәшми. Инде үз улы, Мараты тугач, ачылырмы дия-дия көтәм... Гитарасын ала да улының баш очына килеп утыра, тын гына чиртә, моң гына нидер шыңшый... Җыры аша да серен ачмады бичара. Бәхете шул булды, улының «Әти!» дигәнен ишетеп куана алды... Шул кичне үзем гел-гел әйтә торган куаныч сүзләрен кабатладым, «и, улым, балам» дидем! «Әби-бабаңнарның хәер-фатихасы аркасында булгандыр, Ходаның күзе сиңа якты булды, шул гарасаттан исән-аман кайттың бит!» дидем. Улым озак кына миңа карап торды да, ят, сагышлы тавыш белән: «Әни, әни... Азагы ни белән бетәрен кем белгән әле аның?!» — диде. Бүтәнен ачыкламады, ачылмады. Ялгыз калудан курыкты. Сиздермәскә бик тырышса да, сизелми каламы соң? Унар көн авызга кайнар аш кермәгәч, каты-коты ашап тешләре коелып беткән иде. Чәрдәкләнгән тешләре. Тамыры гына калган. «Врачка карал» дибез, бармады, йөрмәде...

Үләсе көнгә кадәр зур үзгәрешләр шәйләмәдем улымда... Шул булды, хатыны бәбәен күтәреп авылга кайтып киткән иде. Тормыш бит, әткә-әнкәсен сагынгандыр... Улым ит турап аш салган, кәстрүлен утка куйган, өй тәрәзәләрен киереп ачкан да... ичмасам бер-бер язу калдырган булсачы!.. Әҗәленең сәбәбе аңлашылыр иде ичмасам. Болай үземне гаеплим... Килен кайтып китмәгән булсачы дип аңа да рәнҗим... Уйлары үзе белән китте, безгә өем-өем кара хәсрәте генә калды...»

Бөтен тәрәзәләрне ачып куюына, мөгаен, Хәлилдән башка игътибар итүчедә булмагандыр... Көйгән ит исе!.. Ис! Каһәр төшкән ис! Әфганда мәетләрнең үзенә генә хас авырсы, борынга керү генә түгел, яңакларга, тәнгә, култык асларына сылана торган явыз хасияте бар. Чәч араларына кереп оялый бу авырсы ис, бугазны томалый, борын тишекләренә сөрем булып кереп тула, тынны буа. Исендә Хәлилнең, алар, чолганыштан котылып, биш кеше чыгып киләләр иде. Сукмак тар тарлавыкка кергәч, аларга шунда тукталырга, качар урын хәстәрләп, төнне көтәргә боерык алынды. Яктыра башлаган иде шул, ятып кына өлгерделәр, төрле яктан выж да выж пулялар оча башлады, якында гына ухылдап мина ярылды. Кызулык белән чамалап өлгермәгәннәр икән, атыш бераз тынгач үзләренең нинди яман тәбегә төшүләрен аңладылар. Тарлавыкта кичә-бүген каты бәрелеш булып узган икән. Анда да, монда да мәетләр таралып ята иде. Ачык авызларына, тирән яраларга, күз чокырларына ком тулып тыгызланган. Җил йөри алмый торган тарлавыкка адәм чыдамаслык исләр сеңгән иде. Егетләр моннан чыгып ычкынырга маташып карадылар. Атыш көчәйде, рациядә рота командирының янаулы тавышы ишетелде: «Кузгалмаска! Кыймшанмаска!» Әфганнар да тарлавыкны нык күзәтә иде, ахрысы, егетләр чак кына кыймылдауга, пулялар яңгыр булып ява башлый. Бер-бер артлы ике мина төшеп шартлап инде мәңгегә тынган мәетләрне тураклап, һавага чөеп тараттылар. Кичкә биш солдатның икесе исән калды... Эңгер-меңгер куерып, инде котылырбыз дип, бер-берсенә куәт биргәндә, янәшәдә генә тагын мина ярылды... Аркасын мина ярчыклары чәрдәкләгән Хәлилне аннан-моннан бәйләштереп, ике автоматны уң җилкәсенә салып, сулына егетне кочтырып Урал тарлавыктан ничек котылып чыга алгандыр, анысын бер Хода белә...

Булды инде хәлләр, күрде башлар, аларны бүтәннәр дә аңларлык, кабул итәрлек дәрәҗәдә сөйләрлек сүзләр телләрдә юк шул, юк... Әфганнан һәр солдат үзенчә кайта, үзенчә яши. Хәлил тоташ ялгызлыкка омтылды, Урал исә ялгыз калырга теләмәгән, кешеләргә тартылган...

Тарлавыкта үткән төннән соң, телләрен тешләделәрме егетләр, әллә бүтән бер вакыйгадан соңмы?.. Ротаны төн уртасында кузгаттылар. Якын кышлакка Әфган солдатлары кереп тулды, дигән хәбәр алынды. Рота, кышлакны өч яктан урап алып, һөҗүм башлады. Хәлил уң флангта, янәшәсендә тәбәнәк, базык гәүдәле искиткеч моңлы дала баласы казакъ Кунакбай. Дөм караңгы, төрле якта атыш, кычкырыш, тәбәнәк балчык коймалар артында суеш. Менә Кунакбай, сәер дуга ясап, алга омтылды да автоматы кулыннан ычкынып өскә очты, үзе уң кулын алга ташлап, җиргә барып сеңде.

Хәлил аны чалкан әйләндергәндә, Кунакбай җанын биргән иде инде. Йөрәге усалланып какканын да, тешләренең ямьсез шыгырдавын да шушы мең төрле тавышлар укмашкан мизгелдә ишетте Хәлил, комташтан өелгән дувалны ничек сикереп чыкканын да, түбәдән кара төтен үрләгән кура арасына ничек бәреп кергәнен дә абайламады, ура дип тә кычкырды бугай. Куркыныч кызгылт шәүләләр, комсыз өрәк булып елтыраган ялкын телләре арасында җан ияләре аның ихтыярын ялмап йотты, ул, автоматын ике куллап тотып, патроннары беткәнче шул тирәгә ут яудырды. Эшен беткәнгә санап каралты-кураны әйләнеп кенә чыгасы да бит, ниндидер яшерен ым аны алга өндәде, Хәлил Кунакбайны атып еккан дошманнарын күреп, тантана итәргә теләдеме, кура астынарак керде. Курку хисе каядыр качкан иде бу мизгелдә. Балчык дивар янында ике сабыен ике ягына кочкан яшь кенә хатын ята иде. Ана каны балалары каны белән аралашып, нәни ермак ясап, аның аяк очына агып килеп җиткәндә генә Хәлил аңына килде... Кайнар кан — ана белән бала каны — аның җанын куырды...

Гел-гел үткәннәр белән яшәп булмый, Җиһанша абзасының якты рухы тәэсир иттеме, Аксу авылына күчеп килгәннән бирле, авыр хатирәләр читкәрәк киткәндәй булдылар. Абзасыннан калган эш кораллары: үткер балта-пычкылар, өтергеләр, ышкылар - һәммәсе эшкә ярады. Ул ипләп-ипләп балта эшенә өйрәнде, әүвәл башлап умарта ясарга тотынды...