Трамптың Иранға қатысты келісімшартына дилемма: қалпына келтіру немесе бас тарту
Дипломатия – кішігірім болса да, өте маңызды әрі күрделі атомдық ғылым. Бірақ, орташа Американдықтардың Иран тарапынан келіп жатқан қастандықтары жайлы қорқыныштары – түкке тұрғысыз әңгіме. 2015 жылы Ислам Республикасы мен АҚШ және оның 5 әлемдік серіктестері арасындағы ядролық бағдарламаға қол қойылған сәтте, GALLUP Америка қоғамының 84%-ы Иранды қолайсыз деп тапқан.
АҚШ халқының Иранға деген ұдайы антипатиясы Дональд Трампты ядролық келіссөзге популисттік кандидат ретінде шабуыл жасауға итермеледі. Сонымен қатар, Конгресстың АҚШ президетін келіссөздің күшін жоюға шақыруына да себепкер болды. Бұл келісім бойынша, Тегеранның ядролық бағдарламасына қатаң шектеулер қойылып, есесіне санкцияларды алып тастау керек болатын. Скептикалық заң шығарушылар 2015 жылы келісім әр 90 күн сайын қайта қаралуы тиіс деп заң шығарған болатын. 12 мамыр күні Трамп осы қағаздарды қайта қолына алды және оның күшін жою-жоймаудың алдында тұрған секілді көрінді.
Сарапшылар Трамптың көп ойлануына еш себеп жоқ деп есептейді. БҰҰ-ның жанындағы МАГАТЭ-ның деректеріне сүйенсек, Иранның ядролық бағдарламасы дәл уәде етілгендей жұмысын тоқтатқан. 2015 жылы 1 ай көлемінде ядролық қаруды жасап шығаруға қауқары бар кәсіпорын таратылып, қатаң бақылауға алынды. АҚШ, Ресей, Қытай, Германия, Франция, Британия – барлығы да өздері талап еткен заттарды ала алды.
Алайда, Трамп көбірек затты қалайды. Оның әкімшілігі бұл келісімді қате әрі мүлде дұрыс емес деп есептейді. Оған себеп оның мәңгі еместігі деп хабарлайды. Он жылдан кейін Иранға уран өндірісін кейінге қалдырып, 15 жылдан кейін бизнестерін жалғастыра беруіне рұқсат етілетін болады. “Оған жол жоқ. 2025 ертең ақ келеді,” – деп, Трамп 30 сәуірде болған конференцияда сөз сөйледі. Бірақ, тағы да: “бұл айтылғандар келісімді қайта қарастырмаймыз деген сөз емес,” – деп қосты. Штаттардың хатшысы Майк Помпео және Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Джон Болтон 12 мамырда болған шешім осының ең тиімді жолын табуға шақыратындығын айтты.
30 сәуір күні Израильдың Премьер Министрі Биньямин Нетаньяху, өзі зияткерлік төңкеріс деп есептейтін, 55 000 қағаздар мен 183 дисктердің Моссад агенттері арқылы Тегеран қоймаларынан алынып шыққанын жар салу үшін Тель Авивтен эфирге шыққан болатын. Келісімге қарсылардың қатарындағы Нетаньяху, МАГАТЭ секілді сыртқы бақылаушылардың жылдар бойы не байқағанын нақтырақ сиппаттайды. Оның айтуы бойынша осыған дейін бір кездері Иран Project Amad атты ядролық бағдарламасын жүргізген. Тегеран бұны ашық жариялай алмады, бірақ АҚШ және басқа келіссөз жүргізушілер Иранның болашақта не істейтіндігіне көбірек қызығушылық танытты. Нетаньяхудың “Iran Lied” деген хабарламасы Президенттің келісімнен бас тартуына кішігірім септігін тигізуі әбден мүмкін.
Шындығында, Нетаньяхудың презентациясы Ақ Үймен кішігірім байланыста болған. Осы жағдайдың ертеңіне Сара Хукаби Сандерс Time газетіне берген сұхбатында Израильдің жариясы жайлы талқылаулар болғандығын айтқан болатын. Дегенмен, кейбіреулер Нетаньяхудың бұл әрекетін әлі екі ойлы отқан президентке бағытталған лоббистік іс-қимыл деп түсінді. Вашингтонның Таяу Шығыс саясаты институтының ғалымы Дэвид Маковский: «Ол еврейше емес, ағылшын тілінде сөйледі, себебі оның сөздері бір адамға бағытталған,” – деген тұжырымға келген.
Келісімді құрметтеу Президенттің Солтүстік Кореямен келіссөздерде сенімділігін арттырады, онда сенімділік өте маңызды болуы мүмкін: егер де АҚШ басып кірмеуге уәде берсе, Ким Чен Ын ядролық бағдарламаны тоқтататындығына белгі берген. Алайда, Франция Президенті Эмануэль Макрон Трамптың екінші қақтығыстан қорықпайтындығын айтады. “Оның Солтүстік Кореямен тәжірибесінен қарасақ, егер де сіз өте қатал саясат ұстанған болсаңыз, басқалардың жұмыс жасауына себепкер боласыз, осылайша, жақсырақ келісімдерге келуге тырысып көресіз,”- деп 25 сәуір күні Ақ Үйге барған сапарынан соң айтқан болатын.
“Бұл қарым-қатынасты шиеленістіре түсетін стратегия. Оны біз өз пайдамызға қолдана аламыз.”
Ал Иран осы тарапта келісім қайта қарастырылмайтындығын айтады. Егер де АҚШ осылай жасар болса, Иран да бас тартанын жеткізді. “Біз елдегі жағдайдың қалай өзгеретіндігін күтуіміз керек,”- деп Президент Хасан Руханидің хатшысы Мохаммад Багер Нобахт 2 мамыр күні сөз сөйлеген. Иран лидерлері келісім сәтсіз аяқталған жағдайда АҚШ тарапынан болатын әуе шабуылдары мен жергілікті қарулы топтардың көтерілуінен қорқып, ядролық бағдарламаны қайта қолға алудың алдында тұр. Ал Сауд Арабиясы болса, Иран осылай жасай қалған жағдайда өз ядролық қаруларын жасауды қолға алатындығына уәде беріп отыр. Дегенмен, Иран саяси сарапшылары ядролық келісімнен бас тарту міндетті түрде бұған қарсы болған консерваторларға жақсы әсер ететіндігін айтады. Руханидің нәтиже үшін күресуден басқа еш амалы жоқ. “Біз орын алуы мүмкін өзгерістерге дайынбыз және қажетті құжаттар мен қаржы мөлшері бүгінгіден өзгеше,” – деп Нобахт мәлімдеді. АҚШ-тың Иранға деген көзқарасы жақсы жаққа өзгеруіне шын жүректен сенетін кез-келген адам сәтсіздікке дайын болғаны жөн. Иран үшін ендігі қажет зат – ол Американдықтардың бұны қалай қабылдайтындықтарында.
***
Түпнұсқа: TIME
Аударған: Асет Жұматай
Редактор: Айгерим Жетписова