Сервитут нима ва у ҳақда нималарни биласиз.

Ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқи (сервитут) — қўшни бўлган бир ёки бир неча ер участкаларидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқидир.

Сервитут, уни белгилашни талаб қилган шахслар билан ўзга ер участкасининг эгалик қилувчиси, фойдаланувчиси, ижарачиси ва мулкдори ўртасидаги келишувга мувофиқ, келишувга эришилмаган тақдирда эса, суднинг ҳал қилув қарорига биноан белгиланади.

Сервитут тўғрисидаги келишув давлат рўйхатига олиниши лозим ва у ер участкаси бошқа шахсга ўтган вақтда сақланиб қолади. Сервитут тўғрисидаги келишув уни белгилашга сабаб бўлган асослар барҳам топса, бекор қилиниши мумкин.

Субъектга бошқа шахснинг ер участкасига сервитут белгилаш талаб қилинадиган вазиятлар ҳуқуқни қўллаш амалиётида кўп учрайди. Ушбу соҳада меъёрий-ҳуқуқий база батафсил ишлаб чиқилмаган. Бошқа шахснинг субъектга эгалик ҳуқуқига бостириб кириши ва унинг ўз мол-мулкига эркин эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш имкониятини чеклаши ҳар доим сервитут белгиланадиган ер участкасининг эгасида салбий муносабатни юзага келтиради. Бироқ сервитут олувчи учун у, ўз навбатида, ўз мулкдорлик ҳуқуқини амалга ошириш учун зарур. Бундай вазиятда икки субъект манфаатларининг мувозанатига эришиш ҳар доим мураккаб бўлади. Шу сабабли хўжалик судларининг мазкур масала бўйича ҳал қилув қарорлари алоҳида қизиқиш уйғотади.

Ер кодекси 30-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқи (сервитут) - қўшни бўлган бир ёки бир неча ер участкаларидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқидир. Фуқаролик кодекси 173-моддасининг биринчи қисмига кўра кўчмас мулк (ер участкаси, бошқа кўчмас мулк) эгаси қўшни ер участкасининг эгасидан, зарур ҳолларда эса бошқа ер участкасининг эгасидан ҳам ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқи (сервитут)ни беришни талаб қилишга ҳақлидир. Ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилишича, ер участкасига сервитут белгиланиши унинг эгасининг ушбу участкага эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқларидан маҳрум этмайди.

Сервитутни белгилаш мақсадлари хилма-хилдир. Ер кодекси
30-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ улар қуйидагилар бўлиши мумкин:

- ўзганинг ер участкаси орқали ўтиш ёки бориш;

- ўзганинг ер участкасида дренаж ишлари ўтказиш;

- ўзганинг ер участкасидан электр узатиш, алоқа линиялари ва трубопроводлар, ирригация, муҳандислик ва бошқа линиялар ҳамда тармоқлар ўтказиш ва улардан фойдаланиш;

- ўзганинг ер участкасидан экинзор ва молларни суғориш учун сув олиш;

- молларни ўзганинг ер участкаси орқали ҳайдаб ўтиш;

- ўзганинг ер участкасидан қидирув, тадқиқот ва бошқа ишларни бажариш учун вақтинча фойдаланиш;

- ўзганинг ер участкасида иҳота дарахтлари экиш ва табиатни муҳофаза қилишга тааллуқли бош-қа объектлар барпо этиш.

Келтирилган рўйхат муфассал эмас. Сервитут қонунга зид бўлмаган бошқа мақсадларда ҳам белгиланиши мумкин. Барча ҳолларда сервитутнинг муҳим шарти бўлиб кўчмас мулк эгасининг тегишли эҳтиёжларининг мавжудлиги ва сервитут белгиламай туриб таъминланиши мумкин бўлмаган бошқаларнинг ер майдонидан фойдаланишнинг чекланган ҳуқуқини тақдим этмасдан туриб уларни қондириб бўлмаслиги ҳисобланади (Фуқаролик кодекси
173-моддасининг иккинчи қисми).

Хўжалик суди томонидан кўрилган низода сервитутни белгилаш зарурати кўчмас мулк (бино) харид қилувчисининг унга эркин эгалик қилиши ва фойдаланишининг мумкин эмаслиги муносабати билан юзага келди, чунки унга йўл бошқа шахсларга тегишли ер участкалари орқали ўтган. Сервитут жамиятга ўз объектига ўтиш (бориш) учун зарур эди.

Кўчмас мулкка бориш учун ўзгаларнинг ер участкаси орқали ўтиш ёки бориш учун белгиланадиган сервитут - чекланган ашёвий ҳуқуқдир. У мулк ҳуқуқида сервитут олувчига тегишли бўлган ва унинг мулкдорлик ҳуқуқий ваколатлари эркин амалга оширилишида фақат кўчмас мулкка эркин боришни таъминлаш мақсадида ер участкасидан фойдаланишни тақозо этади. Шу сабабли у чекланган мақсадли тусга эгадир.

Ер кодекси 30-моддасининг тўртинчи қисми белгилашича, сервитут уни белгилашни талаб қилувчи шахслар билан ўзга ер участкасининг эгалик қилувчиси (фойдаланувчиси, ижарачиси) ўртасидаги келишувга мувофиқ, келишувга эришилмаган тақдирда эса суднинг ҳал қилув қарорига биноан белгиланади. Суддан ташқари келишув тартиби чекланган фойдаланиш ҳуқуқи субъектга ихтиёрий шартнома асосида берилишини назарда тутади, суд тартиби эса бунга ўзга ер участкаси эгасининг хоҳиши йўқлигини ҳисобга олмасдан суд органи томонидан сервитут мажбурий тарзда белгиланишини тақозо этади.

Сервитутни белгилаш шартномавий усулининг қонун томонидан белгиланган устуворлигига эътибор қаратиш керак. Кўрилаётган ҳуқуқий институтни қўллашнинг асосий тамойили масалани келишув тартибида албатта суддан аввал ҳал қилишни тақозо этади. Тарафлар сервитутни белгилаш имкониятининг ўзини ҳам, унинг шартларини ҳам мустақил белгилашга ҳақлидир. Агар улар сервитут ёки унинг шартлари тўғрисида келишувга эришмасалар, Фуқаролик кодекси 173-моддасининг тўртинчи қисмига биноан баҳс “сервитут белгилашни талаб қилаётган шахснинг даъвоси бўйича суд томонидан ҳал этилади”.

Ер кодекси 30-моддасининг бешинчи қисмига, шунингдек Фуқаролик кодекси 173-моддасининг тўртинчи қисмига биноан сервитут тўғрисидаги келишув кўчмас мулкка доир ҳуқуқларни рўйхатдан ўтказиш учун белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши керак ва ер участкаси бошқа шахсга ўтганида ҳам сақланади.

Хуллас, амалдаги қонунларнинг сервитутларни белгилаш тартибини бошқарадиган асосий қоидалари келтирилди. Бироқ кўрилган низо меъёрий тарзда мустаҳкамланмаган, лекин муҳим аҳамиятга эга бўлган ва суднинг ҳал қилув қарори қабул қилинишига таъсир кўрсатган бир қатор жиҳатларни аниқлади.

Суд томонидан аниқланганидек, МЧЖ жамият сотиб олган бино билан ёнма-ён жойлашган икки ер участкасига сервитут белгилашни сўраган. Улар тенг даражада Фуқаролик ва Ер кодексларининг сервитут белгилаш мумкин бўлган қоидаларига мувофиқ келади. Ер участкаларидан қайси бирини танлаш керак эди? Сервитутларни белгилаш тартиби ва шартларини бошқарадиган меъёрий-ҳуқуқий қоидалар бу саволга бевосита жавоб бермайди. Сервитут объектининг устуворлиги муаммоси я??ол кўзга ташланади.

Иш материалларидан кўринадики, хорижий корхона харидор олдида қўшни ер участкалари, шу жумладан якка тартибдаги тадбиркорга тегишли бўлган ер участкаси орқали ҳам олди-сотди шартномаси объектига эркин ўтиш ва боришни таъминлаш мажбуриятини олган. Охирги ҳолатда мазкур мажбурият қонуний эдими ва сотувчини уни бажаришга мажбур қилиш, бу билан сервитутни мажбурий тарзда белгилашдан амалда бош тортиш тўғри эдими?

Хўжалик суди хорижий корхонанинг якка тартибдаги тадбиркорнинг ер участкасига сервитут белгилаш тўғрисидаги мажбурияти ноқонуний эканлигидан келиб чиқди. Биринчидан, кўчмас мулк сотувчиси мажбурий тартибда, яъни бунга ушбу ер участкаси эгасининг розилигисиз сервитут белгилаш ваколатига эга эмас (бунга қонунга биноан фақат суд ваколатлидир), иккинчидан эса, у аввалдан кейинчалик розилик олишига ишонч ҳосил қилиши мумкин эмас эди. Айтилганларни ҳисобга олиб, шунингдек фуқаролик ҳуқуқий муносабатлари иштирокчиларининг ирода эркинлиги тамойилига асосланиб, суд мазкур мажбуриятни қонунга мувофиқ эмас, бинобарин, юридик аҳамиятга ҳам эга эмас ва учинчи шахснинг ер участкасига сервитут белгилаш борасида ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқармайди деб топди.

Сервитутни белгилаш тўғрисидаги даъво тенг даражада бунинг учун қонун белгилаган талабларга жавоб берадиган икки ер участкасига нисбатан берилганлигини инобатга олиб, хўжалик суди мазкур вазиятда қу-йидагиларни ҳисобга олди:

- сотувчи умумий мажбурият олган, унга кўра ўзи жамиятга сотган кўчмас мулк объекти билан бирга ер участкасига тўсиқсиз боришни таъминлаш мажбуриятини олган;

- хорижий корхонанинг кўчмас мулк объектлари жойлашган ер участкасига бу участкаларнинг бирини сотиб олган ва унга ҳам ўз кўчмас мулкига эркин ўтиш (бориш) зарур бўлган бошқа ташкилот фойдасига илгари сервитут белгиланган эди.

Суд якка тартибдаги тадбиркорга эмас, балки хорижий корхонага тегишли бўлган ер участкасига сервитут белгилади.

Ҳуқуқни қўллаш амалиёти учун сервитутлар масаласининг муҳимлигини ҳисобга олиб, шунингдек бундай низоларни ҳал этиш чоғида муайянлик ва бирхилликни белгилаш мақсадида мазкур мақолада қайд этилган муаммони меъёрий-ҳуқуқий тартибда бартараф этиш мақсадга мувофиқдир. Бунда қонунда шундай мезонларни мустаҳкамлаш таклиф этиладики, уларга қараб бошқа тенг шароитларда ер участкаларидан қайси биридан сервитутни белгилаш учун фойдаланиш лозимлиги хусусида мулоҳаза юритиш мумкин бўлади.

Сурхондарё вилояти Ер ресурслари ва давлат кадастр бошқармаси, Сурхондарё вилояти Ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри давлат корхонаси Ахборот хизмати.