RISHTON KULOLCHILIGI

Qadimgi hunarmandchilik an'analari

Rishtоn – Buyuk Ipаk yo’lidа tаshkil tоpgаn, Fаrg’оnа vоdiysining eng qаdimiy shаhаrlаridаn biri. Qo'qon va Farg'ona o'rtasida Oloy tog’ tizmasining etaklarida joylashgan. Qаdim zаmоnlаrdаn Mаrkаziy Оsiyodаgi eng yirik аjоyib sirlаngаn sоpоl buyumlаr mаrkаzi hisоblаnаdi. Shаhаr nоmi jоylаshuv jоyigа ko’rа, kulоl tuprоg’i qizil gil – qizil rаnggа egа bo’lib, qаdimiy so’g’d “Rаsh” (“Rush”, “Rushi”) – “qizil yеr” so’zidаn pаydо bo’lgаn. Tadqiqotchilar uni Farg'ona vodiysidagi eng qadimgi kulolchilik san'ati markazi deb hisoblashadi.

Rishton O’zbekistondagi sirlangan sopol buyumlari ishlanadigan eng mashxur va qadimiy markazlardan biri. XIX asr oxiri XX asr boshlarida aholisining deyarli hammasi kulollardan iborat edi. Farg’ona vodiysidagi barcha kulolchilik markazlari azaldan Rishton kulolchilik ta’siri ostida bo’lgan. Ushbu tumanda har qanday turdagi buyumlarni yasash uchun yaroqli bo’lgan, alohida navli kulolchilik gilining mavjudligi bunga asos bo’la oladi. Qizg’ish-sarg’ish rangli ajoyib gil Rishtonning deyarli butun hududida 1-1,5 metr chuqurlikda qatlam bo’lib joylashgan. Gilning yaxshi sifatliligi maxalliy ustalarning uni O‘zbekistonning boshqa tumanlaridagi kulollardan farqli ravishda oldindan tozalab boshqa turdagi tuproqlarga aralashmagan holda ishlab chiqarishga jalb qilish imkonini beradi. Ehtimol, mahalliy qizil rangdagi loydan qilingan ishlar - "hoki surx" - sopol idishlar ishlab chiqarish uchun idealdir. Qadim zamonlardan buyon bu yerda merosxo'r ustalar ishlagan, loyni ezish, bo'yoq tayyorlash, o'tlar va minerallarni yig'ish, otadan o'g'ilga, o'g'lidan nabirasiga rasm-rusumlarni va loyga ishlov berish sirlarini yetkazishgan. Shu sababli, bu yerda tayyorlangan idishlar mamlakatda ham, chet ellarda ham katta badiiy ahamiyatga ega. O'ziga xosligi shundaki, ranglar vaqt o'tishi bilan yo'qolib ketmaydi, balki ajoyib moviy rangini saqlab, yanada yorqinroq bo'ladi.

Rishton kulolchilik san'ati qadimgi davrlarda paydo bo'lgan. Ko'plab afsonalar bilan bog'langan bo’lib, uning kelib chiqish tarixi mutaxassislar tomonidan hali kashf etilmagan. Hunarmandlar orasida hanuzgacha hukmronlik qilayotgan rivoyatlarga ko'ra qadimiy hunarmandlar shahri zamonaviy Rishtonning qadimgi hududlaridan biri - Sohibi Xidoya mozoridan uncha uzoq bo'lmagan Chinnigaron mahallasida joylashgan. Ba'zi rivoyatlar uning paydo bo'lishini X - XII asr boshlari, boshqalari - XIV - XV asr boshlari bilan bog'laydi, ammo ikkalasida ham Samarqand va Buxorodan kelgan hunarmandchilikning asoschilari hisoblanadi.

Bora-bora Rishton Farg'ona vodiysidagi kulolchilik markaziga aylandi. Bu xom-ashyoning qo'lda, aniqrog'i oyoqlarda ishlov berilishi bilan bog'liqdir.

Moviy va kobalt rang (Kimyoviy element, qattiq, kumushrang-oq metall, qizg'ish porlaydi) dan tashqari barcha gil va bo'yoqlar Rishton hunarmandlari tomonidan yaqin atrofda qazib olinadi. Kulollar Rishton yaqinidagi tog’lardan har xil buyoqlar, kvarsli qum va olovbardosh gillarni qazib olishgan. Sayqallash uchun ishlatiladigan ishqorni tayyorlash uchun giyohlar(o'simliklar) asosan shahar atrofidan terilgan; bu natriy, kaliy, magniy oksidlariga boy bo'lgan ularning kulidir, ular Rishton keramikasiga hayratlanarli darajada chuqur va suvli zumrad-firuza rangini beradi.

XIX аsr bоshlаridа Rishtоnning kulоl mаhsulоtlаri nаfаqаt Fаrg’оnа vоdiysidа bаlki butun Mаrkаziy Оsiyo bo’yichа yuqоri tаlаbgа egа bo’lgаn. Shаhаr 300 tаdаn оrtiq kishi ishlаydigаn 100 gа yaqin kulоl ustахоnаlаrini o’z ichigа оlgаn. Ushbu dаvrdа Qo’qоn хоnligi vа Shаrqiy Turkistоn hunаrmаndlаri bilаn uzviy аlоqаlаr o’rnаtilgаn.

Qadimgi loy pishirish san'atida rishtonliklar o'zlarining asarlarini qo'shni va o'zbek kulolchilik markazlari va boshqa xalqlar yaratgan narsalardan ajratib turadigan yorqin va o'ziga xos xususiyatlarini namoyish etdilar. Ularning ko'pchiligining XX asr boshlarida mavjud bo'lgan an'analari asr oxiriga kelib yo'qoldi. Shu nuqtai nazardan, zamonaviy Rishton hunarmandchiligi qadimgi hunarmandchilik rivojlanishining barqarorligi ma'lum bir hodisadir, u o'zining uslubiy yaxlitligini ko'p asrlar davomida deyarli o'zgartirmagan.

Kulolchilik  g'ildiragida yaxshi ishlangan Rishton sopol idishlari butun mintaqaga xos bo'lib, urf-odatlar barqarorligini aks ettiradi. Ular rasmining nafisligi va yupqa shaffof sir qatlami ostida moviy rang hamda  firuza ranglari bilan ajralib turadi. Rishton sopolchiligining maxalliy badiiy xususiyatlari ko’p jihatdan buyumlarga naqsh berilishida ko’zga tashlanadi. 1970-90-yillardagi girih bezaklar orasida tursimon naqsh, rombsimon naqsh, uchburchakli shakllarning bir maromda joylashtirilishi, doirasimon shakllarning zanjir shaklida bir tekis berilishi, nuqtali naqsh qora va oq kvadratchalarning navbat bilan o’rin almashishi shaklidagi naqsh egri va to’g’ri chiziqlar shaklidagi doiracha va tupbarggul shaklidagi mavhumiy geometrik bezaklar ko’p tarqalgan. O’simliksimon naqshlar ayniqsa turli-tuman va sermazmundir. O’simlik dunyosiga oid mavzularni talqin qilishda ayniqsa an’anaviy belgilar bilan bu mavzularning yangicha talqinlari nisbatan yaqqol ko’zga tashlanadi.

Rishton keramika buyumlarining asosiy boyligi uning rasmida, hayratlanarli darajada erkin va nafis tasviriy uslubida, o'simliklarni bezatish boyligidadir. Rishtonliklar o'zlarining rasmlari mavzularini va "syujetlarini" atrofdagi tabiat dunyosidan, chizilgan rasmlarni xotiradan nusxa ko'chirgan qadimgi ustalarning asarlaridan o'zlarining fantaziyalari bilan to'ldiradilar. Yovvoyi gullar va o'tlarning, serhasham butalar va anor mevalarining stiliz qilingan naqshlari, "hayot daraxti" tabiatning uyg'onishi bilan bog'liq bo'lgan xalq g'oyalari va marosimlaridan bezaklarga aylandi.

Mashhur qo’shish (+) shaklidagi naqshlar, doiralar va teshikli doiralar qadimgi astral ramzlardir. Dastlabki ko'chmanchi va dehqonchilik madaniyatlaridan boshlab, qushlarning stiliz qilingan tasvirlari bezaklarda saqlanib, unumdorlik, yorug'lik, go'zallik g'oyasini tarannum qildi; baliq, suv elementi, pokligi va farovonligini ifodaladi. Naqshlarga nafaqat tabiat dunyosidan, balki me'morchilik va boshqa xalq amaliy san'ati turlaridan ham olingan motivlar kiradi. Mehrobning arkasidagi naqshinkor koshinlar Erondan kelgan.

Keramika buyumlari, shuningdek, relyef rasmlari, nozik o'yma va shtamplar bilan bezatilgan. Zarb berilgan naqshlar yog'och yoki suyak uchi bilan ishlov berilgan. Bo'rtma doirasi shaklidagi eng oddiy muhrlangan naqsh ichi bo'sh tayoq bilan qo'llanilgan.

Rishton sopol idishlari qizil Rishton loyidan yasalgan bo'lib, u egiluvchan bo'lguncha yerda o'tirgan yog'och taxtada g'ijimlanadi. Shundan so'ng, loy kulolning g'ildiragiga qo'yiladi va shakl beriladi.

Yasalgan idishlar 1 - 3 soat ichida quriydi, shundan keyin idishlarning yuzasini tekislash uchun suv bilan yuvilgan nam mato bilan artib olinadi. Shundan so'ng, idish-tovoqlar Rishtonning issiq quyosh nurlari ostiga qo’yiladi va sayqallash uchun tayyorlanadi. Sayqallash uchun idishga Angren loyi va kvarts qora aralashmasi bilan qoplash orqali oq rang beriladi.

Sayqallangan oq rangli mahsulotlar quyoshda taxminan 20 daqiqa davomida quritiladi. Keramika ikki marta olovda yoqiladi. Birinchi olovda yoqish ishlov berimagan va sirlanmagan holda bo’ladi. Birinchi yoqishdan so'ng, mis, kobalt, temir va marganets oksidlari kabi tabiiy bo'yoqlar bilan qo'lda chizilgan rasm qo'llaniladi. Shundan so'ng, mahsulot yana bir marta sir bilan qoplanadi va ikkinchi yoqish 1000 C daraja haroratda amalga oshiriladi.

Rishton keramikasining o'ziga xos xususiyati "gulak" o'tining kulidan tayyorlanadigan an'anaviy ishqor sirida ham yotadi. Maysa Qamchiq dovoni hududida yig'ilib, yoqiladi. Bunday holda, o't yoqilmaydi, tutuniga dimlanadi.

Maysa kullari qoplarga yig'ilib, ustaxonaga olib boriladi va yana 1000 - 1050 daraja haroratda pechda yondiriladi. Ushbu yoqish paytida kul kukunga aylantirilgan shishasimon ko'k kvarsga aylanadi.

Sirga kerakli rang berish uchun unga o'simliklar va metall oksidlari qo'shiladi. Keyin aralashma ma'lum nisbatda suv bilan suyultiriladi va suziladi. Ishqor sirini qo'rg'oshin siridan tabiiyligi bilan farq qiladi. Bunday sirlangan idishlar ekologik toza, oziq-ovqat uchun xavfsizdir va shuning uchun ular butun dunyoda juda qadrlanadi.

Rishton keramika buyumlarini Farg'ona va umuman O'zbekistondan ajratib bo'lmaydi. Boshqa kulolchilik markazlarining an'analari bilan bog'liqligi haqida ko'p marotaba aytilgan.

Farg'ona vodiysi hududida sirli bo'yalgan keramika buyumlarini ishlab chiqarish bronza davridan ma'lum bo'lgan. Uning kelib chiqishiga to'xtaladigan bo'lsak, miloddan avvalgi II - I ming yilliklarda Parkan vodiysida yashagan eng qadimgi qabilalarning madaniyatini esga olishimiz kerak - hozirda bu yerda o'zbeklar va tojiklar yashaydilar.

Ilmiy tadqiqotlar bir ovozdan Rishtonning XIX asr - ХХ asr boshlarida keramika san'atidagi asosiy rolini e'tirof etadi. U yerdagi maktablar barcha kulolchilik markazlariga ta'sir ko'rsatgan va Farg'ona viloyatida "kulolchilik san'ati beshigi" hisoblanadi. Sirli sirlarni va cho'tkada rasm chizish iste'dodini mukammal egallagan ko'plab Rishton kulollarining nomlari tadqiqotchilar tomonidan saqlanib qolgan va qayd etilgan.

Zamonaviy hunarmandlar qadimiy hunarmandchilik an'analariga tayanib, ayni paytda o'zlarining yangi g'oyalari bilan hissa qo'shmoqda. Ayni paytda deyarli Rishtondagi har bir uyda loy parchasini nafis shakllarga aylantirish mo'jizalari sodir bo'lgan ustaxonalar mavjud.

Rishtonda ustalarning ishtiyoqi tufayli yetakchi kulollarning ijodkorligini targ'ib qilish sezilarli darajada kuchaygan hamda mashhur markazning bir qator muzeylari va xalq ustalarining ijodiy studiyalari yaratilgan. Ular orasida taniqli keramika ustasi Ibrohim Komilovning uy-muzeyi, Rustam Usmonov tomonidan yaratilgan uy-galereyasi va Alisher Nazirovning ijodiy ustaxonasi bor. Bularning barchasi, shubhasiz, Rishton kulolchiligini rivojlantirishdagi ijodiy va tashkiliy muammolarga qaramay, Markaziy Osiyodagi ushbu yirik an'anaviy kulolchilik markazi to'g'ri yo'nalishda rivojlanayotgani odamni ruhlantiradi.

Sharofitdin Yusupov -ikkinchi avlod keramika ustasi. U mo'yqalamda rasm chizish an'analarini va "natyurmort" kompozitsiyasini qayta tiklagan eng yaxshi ustalardan biridir. U Rishton sopol fabrikasining bosh rassomi bo’lgan. 1970-yildan buyon u O'zbekistonda va chet ellarda o'tkazilgan xalq ijodiyoti ko'rgazmalarining doimiy ishtirokchisi. Ustaning asarlari nafaqat O'zbekistondagi, balki Qirg'iziston, Moskva, Estoniya va boshqa ko'plab xorijiy kollektsiyalardagi turli muzeylarda mavjud.

Oilaviy an'anani o'g'li - Firdavs Yusupov davom ettirmoqda. 1997-yildan beri ota va o'g'il O'zbekiston “Hunarmand” xalq hunarmandlari uyushmasining a'zolari.

Rustam Usmonov - birinchi avlod keramika ustasi. U Rishtonda yuqori badiiy ma'lumotga ega bo'lgan yagona keramika ustasidir. Shuningdek, u 80-90-yillarda Rishton sopol fabrikasining bosh rassomi bo'lgan. 1986-yildan beri u ko'rgazmalarda faol ishtirok etmoqda. Naqqoshlik san'atiga ustalik bilan egalik qiladi. Qadimgi ustalar merosi, arxeologik ekspeditsiyalarni o'rgangan, yo'qolgan bezaklarni qayta tiklagan. Uning turli sirlash texnologiyalari mavjud. Ustozning asarlari O'zbekistonning ham, xorijiy muzeylarning ham turli xil muzeylarida, shuningdek ko'plab shaxsiy kollektsiyalarda mavjud. 1991-yildan - O'zbekiston Badiiy akademiyasi ijodiy uyushmasining a'zosi. 1997-yildan - "Hunarmand" O'zbekiston xalq hunarmandlari uyushmasining a'zosi. Oilaviy an'anani o'g'il va jiyani davom ettirmoqda.

Alisher Nazirov - 12 yoshida hunarmandchilikni o'rganishni boshlagan rishtonlik taniqli birinchi avlod keramika ustasi. U arxeologik topilmalar namunalari asosida Rishton keramikalarining qadimiy an'anaviy shakllari va naqshlarini tiklagan. 1994-yilda Alisher Nazirov

Yaponiyada stajirovkani o'tab, u yerda 80 dan ortiq asar yaratdi. Ustozning asarlari O'zbekiston va xorijdagi ko'plab muzeylar kollektsiyalariga kiritilgan. U "Usta-Shogird" shogirdlik maktabini tashkil qildi, uning shogirdlari ustalarining san'atidagi eng yaxshi xususiyatlarni meros qilib oldilar. 1991-yildan - O'zbekiston Badiiy akademiyasi ijodiy uyushmasining a'zosi. 1997-yildan - "Hunarmand" O'zbekiston xalq hunarmandlari uyushmasining a'zosi, Rishton viloyat bo'limi raisi.

USLUBIY TAVSIYALAR:

1. Sayyohlarni bir nechta uylarga - ustaxonalarga tashrif buyurish mumkinligi to'g'risida aytib o’ting.

2. Tashrif buyurishda xavfsizlik choralari haqida gapirib bering (tugallanmagan mahsulotlarga qo'lingiz bilan ruxsatsiz tegmang, har xil bo'yoqlardan ehtiyot bo'ling, shuningdek sirlangan, pechlar yaqinida ehtiyot bo'ling- deb).

3. Keramika paydo bo'lishi tarixi, O'zbekistondagi turli xil kulolchilik maktablarining xususiyatlari haqida avtobusda aytib bering va kulolchilik maktablarining xususiyatlarini taqqoslash uchun ko'rgazmali qurollardan foydalaning.

4. Uyga - ustaxonaga kelgach, sayyohlarni usta bilan tanishtiring va usta ishtirokida keramika tayyorlash jarayonini tushuntiring.

5. Ustaxona ishlarini ko'rsatishda va aytib berishda gidning ishi 30-35 minutni tashkil qilishi kerak (qo'shimcha ma'lumot olish va sayyohlar va hunarmandlar o'rtasidagi aloqa uchun 10-15 minut).

6. Sayyohlarga mustaqil aylanishi va suratga olish uchun kamida 10-15 daqiqa vaqt beriladi.

Matn muallifi: Kovalenko K., - ikkinchi darajali gid.

Tarjimon: To’rayev S., - ikkinchi darajali gid.

Oʻzbekiston Respublikasi turizmni rivojlantirish davlat qoʻmitasi huzuridagi Turizmni rivojlantirish instituti

👉 Join it: https://t.me/guide_portfolio