ПАНТЭОН ГЕРОЯЎ. МІХАЛ ВІТУШКА
Міхал (Міхась) Вітушка нарадзіўся 5 лістапада 1907 году ў Нясвіжы. Атрымаў адукацыю ў Клецкай, а пасля Віленскай беларускай гімназіі, якую скончыў у 1930 годзе. Вучыўся ў Праскім і Варшаўскім унівэрсітэтах.
У 1930-я гады браў актыўны ўдзел у дзейнасці Аб'яднання Беларускіх студэнцкіх арганізацый і Беларускага таварыства ў Варшаве. У 1939 годзе вярнуўся ў Беларусь, працаваў інжынерам. Быў арыштаваны па падазрэнні ва ўдзеле ў беларускіх нацыяналістычных арганізацыях, але пазней вызвалены пад ахову знаёмых, якія мелі сувязі ў НКУС.
У жніўні 1941 году Міхал Вітушка быў камандзірам аднаго з аддзелаў Беларускай самааховы (БС) на Заходнім Палессі, дзе БС сумесна з Палескай сеччу Украінскай Паўстанцкай Арміі праводзіла сумесную антысавецкую аперацыю.
У 1942—1943 гадах займаўся стварэннем аддзелаў БС на Браншчыне, Смаленшчыне і Магілёўшчыне. Уваходзіў у Цэнтральны камітэт Беларускай незалежніцкай партыі – патрыятычнай канспірацыйнай арганізацыі, якая ставіла сваёй задачай узброеную барацьбу за незалежнасць Беларусі.
У чэрвені 1944 году ўдзельнічаў у II Усебеларускім кангрэсе. Адзін з арганізатараў антынямецкага выступу, які меў адбыцца ў Менску і мэтай якога было абвяшчэнне незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі. Распрацаваў план паўстання, але ў апошні момант партыйнае кіраўніцтва адмяніла яго. З лета 1944 году — афіцэр дэсантнага батальёну “Дальвіц”, маёр Беларускай краёвай абароны.
У 1945 годзе атрымаў званне генерала. Пасля прыходу савецкай арміі ў Беларусь быў паводле рашэння з’езду Беларускай Незалежніцкай Партыі накіраваны ў Беларусь для арганізацыі руху супраціву савецкай уладзе.
Жывы ці мертвы
Паводле некаторых звестак, 17 лістапада 1944 году Міхал Вітушка дэсантаваўся на Віленшчыне на чале аддзелу парашутыстаў, а 7 студзеня 1945 году быў забіты ў баі.
Паводле іншых звестак, пад ягоным іменем дэсантаваўся іншы чалавек, а Вітушка з’явіўся ў Беларусі пазней.
Надта сумнеўна, каб парашутысту, які дэсантаваўся на савецкую тэрыторыю, выдавалі не “дакументы прыкрыцця”, сфабрыкаваныя згодна асноўнаму і запасному легендаванню, а пашпарт на сапраўднае прозвішча. А вось падробленыя дакументы на патрэбнае чэкістам прозвішча маглі падкласці ў кішэню якога заўгодна забітага. Навошта? Каб афіцыйна абвесціць пра яго смерць ці арганізаваць “уцечку” інфармацыі і тым самым дэмаралізаваць паплечнікаў.
Як сцвярджае другая версія падзей, Вітушка дабраўся да Беларусі і распачаў запланаваную дзейнасць, зрабіўшы спробу рэарганізаваць антысавецкі партызанскі рух Цэнтральнай і Заходняй Беларусі ў Беларускую вызваленчую армію, і аб’яднаць усе антыбальшавіцкія падраздзяленні. Пра стварэнне гэтай арміі Міхал Вітушка абвясціў у Налібоках. Акрамя кіравання ўзброенай барацьбой ён таксама быў рэдактарам падпольнага часопісу БНП “За волю”, выдаваў шматлікія ўлёткі, агітацыйныя плакаты і газеты.
“Чорны кот”
Рух супраціву саветам на Беларусі атрымаў назву “Чорны кот” паводле распрацаванай немцамі дыверсійнай праграмы Liebes Kätzchen. Арганізацыя мела філіі амаль ва ўсіх абласцях і гарадах Беларусі і нават у краінах Балтыі і налічвала каля 40 тысяч чалавек.
Толькі менш за палову з іх жыла ў лясах. Астатнія былі на легальным становішчы і пры неабходнасці ўступалі ў барацьбу. Найбольшую актыўнасць рух праявіў у 1945 г., калі партызанскі рух адказваў за дыверсіі, дыверсіі супраць савецкай улады, напады на турмы і папраўчыя ўстановы Беларусі.
Атрады "Чорнага Ката" падзяліліся ў Беларусі на тры часткі: "Беларусь-Поўдзень", "Беларусь-Цэнтр" і "Беларусь-Поўнач". Кожная з частак мела свайго кіраўніка, а тыя, у сваю чаргу, падпарадкоўваліся Галоўнаму штабу "Чорнага Ката", які размяшчаўся пад Варшавай. Усе атрады "Чорнага Ката" былі забяспечаныя абсталяваннем для радыёсувязі, узбраеннем, падробленымі дакументамі, медыкаментамі і грашыма х разліку аўтаномнага існавання на працягу 10 год.
Усяго ж па розных дадзеных на 1 ліпеня 1945 года ў беларускіх лясах хавалася ад 10 да 30 тыс. чалавек, якія падазраваліся савецкімі ўладамі ў калабарацыянізме. Большая частка з якіх была арганізаваная ва ўзброеныя групы і здзяйсняла напады і дыверсіі. Па іншых звестках, у БССР да амністыі 1945 г. ад мабілізацыі магло хавацца ажно каля 170 тыс. чалавек.
"Чорны кот" актыўна супрацоўнічаў як з Арміяй Краёвай, так і з УПА, у прыватнасці ў сумесных дзеяннях на Палессі, з УПА "Полеская Сеч" Тараса Бульбы-Бараўца, пры вызваленні Олеўска.
Вядома, што сумесна з палякамі групы Вітушкі кантралявалі чыгункі Мазовіі і Беласточчыны, а разам з яўрэйскімі атрадамі вялі сумесныя баявыя дзеянні ў раёнах Налібоцкай пушчы ў студзені 1946 года.
Былі кантакты і з удзельнікамі Украінскай паўстанцкай арміі. Байцы УПА яшчэ ў 1945 г. дапамагалі беларускім атрадам прабівацца праз Валынь на Палессі, а ў 1949 г. разам з імі атакавалі мястэчка Гайнаўка на Беласточчыне.
Дэмаралізацыя саветаў
Пік партызанскай актыўнасці прыпаў на 1945-46 гады. У наваколлях Браслава атрад Караля, які налічваў 500 байцоў, наводзіў жах на органы савецкай улады. НКУС неаднаразова заяўляў аб знішчэнні гэтага атрада, але Кароль здолеў адвесці людзей на Дзісненшчыну і пасля рэарганізацыі аднавіў баявыя дзеянні. Пад Слонімам змагаліся каля 200 партызан. Злучыўшыся з зэльвенскім атрадам Сцяпана Лабовіча (каля 150 байцоў), яны захапілі м. Азярніца. Буйныя атрады дыслакаваліся пад Вілейкай, дзе імі камандаваў нехта Алег, а на Міншчыне і Случчыне партызанамі кіраваў "палкоўнік Г". Пад Навагрудкам змагаўся атрад Раманавіча, касцяк якога складалі былыя байцы Навагрудскага эскадрона.
Наколькі няўтульна пачуваліся ў БССР салдаты вайсковых гарнізонаў і прадстаўнікі ўлады, кажуць вытрымкі з іх лістоў родным і блізкім, датаваных 1945 годам.
“У нас зараз вельмі небяспечна хадзіць, з'явілася вельмі вялікая банда. За дзень забіваюць чатыры-пяць афіцэраў, але курсантаў не чапаюць. Нават бываюць такія дні, што адкуль невядома, б'юць з гармат, пашкоджваюць чыгунку”…
“У нас ходзяць банды, як толькі выйдзе хто з размяшчэння часці, так і чуеш, што забіты ці прапаў без вестак. У нашай роце забілі аднаго яфрэйтара, а то чуеш - няма старшыні, няма афіцэра, сяржанта”…
“Нягледзячы на тое, што скончылася вайна, моладзь гіне моцна, бо Беларусь была пад акупацыяй немцаў, там было шмат паліцыянтаў, а зараз утварыліся цэлыя банды. Нас хадзіла 170 чалавек, а вярнулася 90 чалавек, астатнія загінулі. Жыццё маё зараз небяспечнае”…
“Жывецца мне добра і весела, толькі адно дрэнна, што з'яўляюцца банды дробнымі гуртамі. У нас ужо парэзалі шэсць чалавек, пяць курсантаў і аднаго сяржанта”…
“У нас некалькі сур'ёзных навін: у мінулую ноч злавілі два шпіёны, а трэці ўцёк. Гэтыя шпіёны забілі вартавога на пасту. Потым у суседнім палку знішчылі яфрэйтара, забралі аднаго сяржанта і старшыну. Гэтыя байцы былі ў аддаленасці ад размяшчэння часткі, і ўсе гэтыя выпадкі адбыліся за адну ноч”.
У маі 1947 г. атрад "Крэта" захапіў Бабровіцкі і Марыцкі сельсаветы (Гродзенская вобл.), знішчыўшы ўсю іх дакументацыю. Былі сарваныя савецкія сцягі, а замест іх вывешаныя бел-чырвона-белыя сцягі. У канцы 1948 г. у рукі паўстанцаў патрапілі савецкія "камісары асаблівага прызначэння" Маджыкідзэ, Васільеў і Гусараў, якія адрозніваліся асаблівай жорсткасцю пры допытах. Усе трое былі пакараныя.
Асобна варта сказаць пра акцыю атрада Сакаловіча. У студзені 1948 г. ён захапіў шэраг вёсак паміж Барысавам і Радашковічамі і на цэлы месяц усталяваў у іх ўладу. Сярод насельніцтва рэгулярна распаўсюджвалася партызанская газета "Лесавік". Каб выбіць паўстанцаў з занятага імі раёна, савецкія войскі скарысталіся атрутнымі газамі.
У сакавіку 1948 г. Вітушка са сваімі людзьмі правёў акцыю ў Наваградку. Уначы 500 партызан уступілі на вуліцы горада, дзе да іх далучыліся мясцовыя жыхары. Хутка і бясшумна былі блакіраваны будынкі МДБ, казармаў мясцовага гарнізона, райкама і райвыканкама, міліцыі. Праз тры гадзіны савецкая ўлада ў горадзе перастала існаваць. Над райвыканкамам узняўся нацыянальны беларускі сцяг. Раніцай партызаны зніклі ў навакольных лясах гэтак жа раптоўна, як і з'явіліся.
Зачыстка паўстанцаў
Улады не збіраліся мірыцца з такім станам спраў і рэгулярна праводзілі буйнамаштабныя аперацыі. У справаздачы аб рабоце ЦК КП(б)Б з ліпеня 1944 году па чэрвень 1946 году адзначалася: "Бандыцкія фарміраванні ў першы год пасля выгнання немцаў уяўлялі сабой буйныя, добра ўзброеныя і экіпіраваныя воінскія адзінкі, якія знаходзіліся пад камандай вопытных канспіратараў і афіцэраў, якія аб'ядналіся і каардынаваліся эмісарамі замежных цэнтраў".
“Падчас ліквідацыі падпольных банд і арганізацый” за два гады праваахоўныя органы канфіскавалі 211 мінамётаў, 193 супрацьтанкавыя стрэльбы, 3587 кулямётаў, 68.377 аўтаматаў і вінтовак, 2979 пісталетаў, 36.078 гранат і патро, 4 т . апаратаў, 47 рацый, якія падтрымліваюць двухбаковую сувязь з замежнымі кіруючымі цэнтрамі. І рэзюмэ: “Агульная колькасць забітых з нашага боку — 924 чалавекі”.
Калі ў студзені 1947 году паўстанцы ў Заходняй Беларусі сарвалі правядзенне выбараў у Вярхоўны Савет БССР, у Мінску прайшло сакрэтнае пасяджэнне ЦК КП(б)Б, якое даручыла міністрам МДБ і МУС Цанаве і Бельчанку "рашучым чынам узмацніць мерапрыемствы" па барацьбе з антысавецкім падполлем і паўстанцкім рухам.
Ужо ў снежні 1947 году наркам дзяржбяспекі БССР Лаўрэнцій Цанава дакладваў у ЦК аб выніках: “Выяўленыя і ліквідаваныя 15 беларускіх, польскіх, украінскіх нацыяналістычных арганізацый у Баранавіцкай, Маладзечанскай, Брэсцкай, Гродзенскай і іншых галінах, створаных замежнымі нацыяналістычнымі цэнтрамі па ўказанні замежных разведвальных органаў. Цалкам ліквідаваны 36 актыўна дзейных банд, створаных і кіруемых гэтым падполлем, а таксама нанесены сур'ёзны разгром астатнім 41 бандзе”.
Сыход з Беларусі
У 1952 годзе Вітушка пачаў выводзіць людзей на захад праз Польшчу. Застаўся толькі атрад пад кіраўніцтвам Яўгена Жыхара, які працягваў барацьбу да лістапада 1954 года. Пасля таго, як большасць байцоў атрада загінулі ў баях з войскамі МДБ, Жыхар загадаў астатнім бегчы на Захад праз Польшчу. Сам ён застаўся і загінуў у баі з войскамі МДБ у студзені ці жніўні 1955 года. З яго смерцю "Чорны Кот" канчаткова спыніў сваю дзейнасць на тэрыторыі БССР. Але атрады, незалежныя ад "Чорнага Ката", змагаліся да пачатку 1960-х.
Пра далейшы лёс Вітушкі існуюць розныя сведчанні. Паводле адных, ён працягваў ваяваць у Беларусі да 1956 году, іншыя сцвярджаюць, што ён быў забіты ў Беларусі.
Паводле іншых звестак, ён пераехаў спачатку ў Польшчу, потым у Заходнюю Германію. Пазней змяніў прозвішча і працаваў у адной з заходніх спецслужбаў, наведваў Беларусь па падробленых нямецкіх і польскіх дакументах. Як інфармавала Еўрарадыё, па звестках, якія лічацца атрыманымі ад сына, Вітушка памёр у Германіі 27 красавіка 2006 году.
Выглядае, што ўсяе праўды пра асобу Міхала Вітушкі мы ўжо ніколі не даведаемся. Архівы беларускіх спецслужб наглуха закрытыя для грамадскасці, ды і знайсці ў тых архівах можна хіба што шэраговыя следчыя справы. Значная колькасць дакументаў проста спаленая. Так кэдэбэшнікі зачышчаюць сляды ўласных злачынстваў. Калі нейкія дакументы, у якіх фігуруе Міхал Вітушка, і захаваліся, то іх трэба шукаць у Цэнтральным Архіве ФСБ. Аднак патрапіць туды цяжэй, чым на кольцы Сатурна.