Одамлар қандай қилиб ҳолдан тойган кишиларга айланиб қолишади?
Нима учун ҳолдан тойган кишилар шунчалик кўп? Дўстимнинг мисолида бунинг сабабларидан бирини кўриш мумкин. У ― мақтов сўзлари умуман айтилмайдиган муҳитда ўсиб-улғайган одамларнинг ўзига хос вакилидир. Бундай шароитда ўсган ва иззат-хурматга ташна кишининг: «Агар кўпроқ ишласам, ишбилармон бўлсам ёки кўпчиликнинг хурматини қозонсам, у ҳолда бу нарсалар фикрлари мен учун катта аҳамиятга эга бўлган кишида ишонч уйғотади ва у охир-оқибатда: «Ўғлим (қизим), сен дангаса эмассан. Мен сенинг отанг эканлигимдан жуда-жуда фахрланаман»,― деб айтади», деган хулосага келишининг ҳеч қандай ғайритабиий жойи йўқ.
Юқори лавозимларни эгаллаб ўтирган кўпчилик кишилар ўзларига нисбатан ишончсизлик ҳисси билан яшайдилар. Баъзи бир раҳбарлар кўринишидан ўта хайрихоҳ, раҳмдил бўлишади, улар хайрли ишларни амалга оширишади ва атрофдагилар уларни беғараз хатти-ҳаракатлари учун кўкларга кўтариб, мақташади; бироқ, аслида ўтмишдаги бир кишининг тан олишига ва мақтовига эришиш умиди бу одамларни олға интилишига сабаб бўлиши мумкин. Борди-ю, бу нарсага эриша олмасалар, у ҳолда улар бундай йўқотишнинг ўрнини қоплаш учун бошқа манбалардан қувват олишади ва ўзларида таҳсинга, бойликка ёки ҳокимиятга эришишдаги тўймас нафсни авж олдиришади. Бироқ бундай кишилар камдан-кам қониқиш ҳосил қиладилар. Чунки уларнинг изланишлари ижтимоий, ташқи дунёга қаратилган; ички дунё эса бўм-бўш ва кутиш ҳолатида қолаверади. Айнан мана шу ерда ҳақиқий дард-алам яширинган бўлади.
Ҳолдан тойганликнинг бошқа бир манбаси ― бу болалик даврида бошдан ўтказилган жиддий йўқотиш ёки шарманда бўлишлик кечинмасидир. Пол Турнье ўзининг «Яратувчи алам» китобида таъкидлашича, сўнгги бир неча юз йилда яшаб ўтган жуда кўп сондаги машҳур сиёсий раҳбарлар етимликда ўсиб-улғайишган экан. Ота-она берадиган чинакам меҳр-муҳаббат ва ҳиссий яқинликдан маҳрум шароитда вояга етган бу кишилар ана шу етишмаётган туйғуларни оломон қучоғидан қидирган бўлишлари мумкин. Уларнинг ҳокимият кетидан қувишга бўлган буюк ҳаракатларининг асоси, эҳтимол, шунчаки меҳр-муҳаббатга ташналик бўлгандир. Бу ташналикни ўз ички дунёсини тартибга келтириш йўли билан қондириш ўрнига бу одамлар унга ташқи дунёдаги ишлари орқали эришмоқчи бўлишган.
Шунингдек, ҳолдан тойган кишилар ўта шармандагарчилик ҳисси ёки чигаллик ва тартибсизлик ҳукм сурган муҳитдан келиб чиққан бўлишлари ҳам мумкин. Чўпон Чарльз Блэр ҳақиқат билан ёзилган «Ёмонлик қила олмайдиган одам» китобида ўзининг Оклахомадаги Буюк танглик пайтида кечган болалик даврини тасвирлаб беради. Блэр ўша пайтдаги маҳаллий ўт ўчириш қисмидан ҳукумат берадиган бепул сутни уйга олиб келишдек ҳар кунлик вазифаси ҳақида дард билан эслайди. У ҳар сафар сут солинган челакча билан кўчада кетаётган пайтида ўзи тенги болаларнинг қўпол мазахларига чидашига тўғри келган. Ана шундай аламли лаҳзаларда у, бир кун келиб кераксизлик белгиси бўлган рамзий сутли челакчани бошқа ҳеч қачон кўтармайман, деган қарорга келади.
Блэр унутилмас сайр ҳақидаги яна бир воқеа ҳақида ҳам ҳикоя қилади. Ўшанда у ўзига жудаям ёқадиган бир қизча билан бирга мактабдан қайтаётган эди. Тўсатдан, уларнинг олдига бир бола яп-янги валосипедда келиб, қизчага ўзи билан велосипедда учишни таклиф қилади. У ҳам ўйлаб ўтирмай, велосипедга сакраб чиқади ва улар Блэрни ортда қолдириб, елиб кетишади. Ўша дақиқалардаги менсимаганлик ҳисси Блэрнинг, бир кун келиб худди шунақа ярақлаб турган велосипедга эга бўламан, бошқаларнинг эътибори ва меҳр-муҳаббатини қозонадиган даражада таассурот қолдириш учун жуда кўп пул маблағига эга бўламан, деган қарорга келишига мажбур қилади.
Ана шу қарорлар унинг ҳаётида ўзига йўл очди. Улар бойлик, обрў-эътибор ва ҳокимият кетидан қувишнинг бошланишига асос бўлиб хизмат қилди ва бу қувиш эса охир-оқибатда, ўзининг тан олишича, Блэрга хиёнат қилди. Кейинчалик у энг чиройли автомобилга эга бўлишга, энг чиройли ва энг катта жамоатга раҳбарлик қилишга, шунингдек, энг сўнгги русумдаги кийимларни кийишга эҳтиёж сезди. Бу нарсаларнинг ҳаммаси Блэрнинг Оклахома танглигини енга олганлигини исботлайди. У кераксиз одам эмасди; у қашшоқ ҳам эмасди. Блэр буни исботлай олди. Қаранг-а!
Чарлз Блэр нимадандир қочаётганди ва бу унинг нимагадир етишиш учун югуриши керак бўлганлигини билдирарди. Унинг интилишлари турли кўринишли таассуротларни қолдирувчи руҳий асосларга бурканган ва хизмати ўта юқори даражада самарали кечаётган бўлишига қарамай, бу нарсаларнинг қоқ ўртасида ўтмишнинг ҳамон унутилмас аламлари ётарди. Бу дард-аламлар Блэрнинг ички дунёсидаги оғриқли нуқта бўлиб қолиб кетганлиги туфайли ҳам унга тинчлик бермаслик учун яна қайтиб келаверарди. Улар Блэрга танлаш ва баҳо бериш пайтида ўз таъсирини ўтказар, ҳаётининг танг дақиқаларида аслида нима рўй берганлигини кўра олишига тўсқинлик қилиб, кўзини кўр қилиб қўярди.
Охир-оқибат нима бўлди дейсизми? Мағлубият, тушкунлик ва кўпчилик олдидаги шармандагарчилик.
Бироқ, шуни ҳам айтиб ўтишим керакки, Блэр яна оёққа тура олди. Шунинг ўзи ҳам ҳолдан тойган кишига умид бағишлайди. Болалик давридаёқ ҳолдан тойган кишига айланган, шармандаликдан қочишга уринаётган Чарльз Блэр бугунги кунга келиб чақирилган одамга айланди ва у ўз дўстларининг олқишига сазовор. Мен унинг китобини ўзим ўқиган барча китоблар ичида энг ажойиби деб ҳисоблайман. Уни раҳбар лавозимида ишлаётган ҳар бир эркак ва аёл албатта ўқиб чиқиши керак.
Яна бир одамлар тоифаси ҳам борки, улар қува-қува оддий ҳаёт тарзига айланиб қолган муҳитда ўсиб, катта бўлишган.
«Бойликка ўрганиб қолиш одати» деб номланган китобда Филипп Слейтер ҳозирги кунда яшаётган бир нечта миллиардерлар ўсиб-улғайган муҳит ҳақида батафсил ҳикоя қилади. Уларнинг деярли барчаси болаликданоқ нарса йиғишга ва қизиқ томонлари билан одамларни ўзига қаратишга ҳаракат қилишган. Бу жараёнлар улар учун ўйин ҳисобланмаган, агарда ўйин бўлса ҳам, жуда камдан-кам ҳолатлардагина. Бу болакайлар фақат бир нарсани: қандай қилиб эришиш, қандай қилиб йиғишни билишган. Улар бу иш билан ота-оналарининг шуғулланганини кўришган ва бу яшашнинг бирдан-бир йўли экан, деган фикрга боришган. Шу тарзда оддий хоҳиш-истак болаликданоқ янада ҳашамдор бўлиб боради ва ўзининг биринчи қадамини улкан қилиб ташлайди.
Бундай одамлар учун тартибли ички дунё у қадар аҳамиятга эга эмас. Улар эътибор берадиган ягона нарса ― бу барча нарсани ўлчаш, баҳолаш ва фойдаланиш мумкин бўлган ташқи, жамиятдаги ҳаётдир.
Албатта, бу ерда бор-йўғи бир нечта мисоллар келтирилди, холос. Ҳолдан тойганликнинг бошқа кўплаб сабаблари ҳам бўлиши мумкин. Аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам бир нарса аниқ мавжуд: ҳолдан тойган (мажбур) одамлар ҳеч қачон хотиржамликдан, тартибга солинган ички дунёнинг тинчлигидан ҳузурлана олмайдилар. Улар учун муҳим бўлган барча мақсадлар ― ташқи, моддий ва ўлчовлидир. Бошқа ҳеч нарса ҳақиқат эмас, бошқа ҳеч нарсанинг аҳамияти йўқ. Ва буларнинг барчасини қўлидаги ҳокимиятни Довуд билан дўстлашишдан кўра муҳимроқ, деб билган Шоул каби қаттиқ ушлаб қолиш керак.
Ана энди энг асосий нарсани тушуниб олишга ҳаракат қилинг: биз ҳолдан тойган кишилар ҳақида гапирганимизда, фақат рақобатлашишга қодир бизнесменларни ёки профессионал спортчиларни назарда тутмаймиз. Биз ишда «куйиб-пишиб» ишлаш деган тушунчадан ҳам кенгроқ тушунчаларни ўз ичига оладиган бошқа бир нарса ҳақида фикр юритамиз. Орамиздан исталган киши ўз ички дунёсига қараши ва кутилмаганда ҳолдан тойиб яшаш ― ўзининг ҳаёт тарзи эканлигини билиб қолиши мумкин. Биз бошқалардан ажралиб турувчи имонли киши деган ном кетидан қувишимиз, оғир руҳий кечинмани сабр-тоқат билан бошдан ўтказишга ҳаракат қилишимиз ёки аслида хизматдан кўра кўпроқ одамлар устидан ҳокимлик қилиш истагида юқори лавозимларни эгаллашга уринишимиз мумкин. Уй бекаси ҳам, талаба ҳам ҳолдан тойган киши бўлиши мумкин. Орамиздаги исталган киши ҳолдан тойган киши бўлиши мумкин.