ОЛТИН ЎРДАНИНГ РАСМИЙ ТИЛИ ЎЗБЕКЧА БЎЛГАН(МИ?)
Rustam Jabborov
Бугунги кунда хорижда, асосан қўшни юртлар тарихчилари ва тилшунослари томонидан ўзбек тилини юз йил аввал пайдо бўлган қурама тил деб давъо қиладиганлар учрамоқда. Албатта бунинг аксини исбот қилиш қийин эмас. Бунинг учун исталганча мисол келтириш мумкин.
Ўрнак сифатида Олтин Ўрда давлати ҳукмдори Улуғ Муҳаммадхон (1405-1445) турк султони Мурод II га (1421-1444) юборган мактубини олайлик. Мактубда Улуғ Муҳаммадхон усмонийлар билан эски дўстона алоқаларни йўлга қўйиш исталигини билдиради. Қуйидаги парчага диққат қилсак:
“Ҳақ таоло инояти ила, Муҳаммад пайғамбар мўъжизоти ила Муҳаммаддин Ғозий Муродга салом! Бурунғи хон оғаларимиз Сизнинг - Рум вилоятининг султон оталарингиз, оғаларингиз бирла элчи-келувчи ийишб, бўлак-салом олишиб, бозиргон-ўртоқ юришиб, яхши бориш-келиш қилурлар эрмиш (эрдик). Сўнгра хон оғамиз Тўхтамишхон Сизнинг улуғ бобонгиз ғози Боязидбек бирла бурунғи яхши йўсинча элчи-келувчи ийишиб, бўлак-салом олишиб, иккиси тақи дўстлик яхшилик уза Тенгри раҳматиға бордилар. Басо, Ҳақ таоло ярлиқаб, бурунғи хон оғаларимизнинг улуғ ўрнини бериб турганда, ўз ора-тўрамиз талашиб, сўнграқи замонада учур бўлуб, тахт Барак қўлиға тушуб турур эрди. Бурунғи йил Худойнинг инояти бирла черик юруб бориб, Барак бирла Мансурни қочурдик. Тахтни, мулкни бизга бердилар...”
Мактуб маймун йилида, ҳижрий 831 йил жумодул-аввал ойининг 27-куни, 1428 йил 14 мартда битилган. Ушбу мактуб айни пайтда Тўпқопи саройи архивида сақланади.
Албатта, матнда тилга олинган воқеалар, хонлар ўртасидаги муносабатлар - бу алоҳида масала. Аммо, эътиборли томони, бу тил айнан сизу бизнинг она тилимизда, эски ўзбек тилида битилган, дейишимиз учун барча асослар етарли.
Аввало Олтин Ўрда аҳолиси Ўзбекхон (1313-1342) замонидан бошлаб, ўзбеклар деб атала бошлаган эди. Бу ҳақда Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи” асарида ҳам эслатиб ўтилган. Иккинчидан, юқоридаги матндан ҳам кўриш мумкинки, унинг услуби Алишер Навоий, Бобур Мирзо, Абулғози Баҳодирхон фойдаланган туркий тил билан деярли бир хил, ҳозирги татар, қозоқ ёки турк тилларига эмас, айнан ўзбек тилига кўпроқ яқин келади.
Хат кўриб турганингиздек, Олдин Ўрда хонидан Усмонийлар давлати султонига юборилган. Демак ҳар икки туркий ҳукмдор учун бу тил бирдек тушунарли бўлган. Бугунги ўзбек адабий тили эса, жуда кенг ареалда муомалада бўлган шарқий туркий тил асосига қурилган. Шу биргина мактуб тилимизнинг қанчалик қадимийлиги, унинг қўлланиш доирасида бугунгидан анча кенг бўлганини яққол кўрсатади.