قربانی انجام شد؛ علاج، آغاز!

— کدام تحریف شده: «عصیان‌گر بر خدایان» یا «خونین‌دست به امر خدا»؟

🖌 ترجمه: میم. الف

قربانی اسحاق توسط ابراهیم همچنین در نوشته‌های چندین الهی‌دان مهم مدرن، مانند سورن کیرکگارد در «ترس و لرز» و شالوم اشپیگل در «آخرین محاکمه»، نقش برجسته‌ای دارد. جوامع یهودی به طور منظم این ادبیات را مرور می‌کنند. ژاک دریدا همچنین به داستان قربانی و مانند قرائت کی‌یرکگور در «هدیه مرگ» می‌نگرد.

اریش اورباخ، منتقد ادبی، در کتاب «محاکات: بازنمایی واقعیت در ادبیات غرب»، روایت عبری «قربانی اسحاق» را همراه با توصیف هومر از «زخم ادیسه»، دو مدل پارادایم برای بازنمایی واقعیت در ادبیات می‌داند. اورباخ توجه هومر به جزئیات و پیش زمینه های فضایی، تاریخی، و همچنین زمینه‌های شخصیِ وقایع را در تقابل با گزارش پراکنده کتاب مقدس قرار می‌دهد که در آن، تقریباً تمام زمینه‌ها در «پس‌زمینه» یا «خارج از روایت» باقی مانده‌است. همانطور که اورباخ درمی‌یابد، این استراتژی روایی، عملاً خوانندگان را وادار می‌کند تا تفسیرهای خود را به متن اضافه کنند.

مقدمه توضیحی مترجم

فرضیه مستند (Documentary hypothesis) نظریه‌ای در مطالعات عهد عتیق است که بر اساس آن متن تورات از چند رشته روایت مختلف در زمان‌های مختلف تشکیل شده که به صورت یک متن متحد به هم بافته شده‌اند.

بر اساس فرضیه مستند، منبع «اِلوهیست» (E) یکی از چهار منبعی‌ست که زیربنای تورات امروزی‌ست. سه منبع دیگر عبارتند از منبع «یهوویستی» (J)، «تثنیه» (D) و «کاهنان» (P). بخش یا منبع «اِلوهیستِ» (E) تورات، به‌دلیل استفاده فراگیر از کلمه «اِلوهیم»، برای اشاره به خدای اسرائیلی (یهوه) به این نام خوانده می‌شود. بخش یَهوه‌ای یا منبع یَهوی یکی از مورد قبول‌ترین منابع استفاده شده توسط نویسندگان تورات است.

به‌عنوان نمونه، برخی از پژوهشگران کتاب مقدس، با دید انتقادی به روایت «قربانی شدن اسحاق» در فصل بیست و دوم سفر پیدایش نگاه می‌کنند؛ آنها این روایت را تحریف‌شده می‌دانند. از منظر ایشان، احتمالا در روایات اولیه، اسحاق در نهایت، نجات پیدا نکرده و کشته شده‌است! این یعنی ویرایشگران بعدی تورات، خاتمۀ این داستان را تغییر داده‌اند. در این پایان‌بندی تازه، یک قوچ به جای اسحاق قربانی می‌شود و اسحاق نجات پیدا می‌کند.

ویرایشگران و استراتژی روایی

منتقدان مدرن کتاب مقدس که در چارچوب "فرضیه مستند" عمل می‌کنند، «شیرازۀ روایات تورات امروزین» را به منبع «اِلوهیستی/اِلوهیمی» (E) کتاب مقدس نسبت می‌دهند؛ به این دلیل که به‌طور کلی، از اصطلاح خاص «اِلوهیم» (אלהים) و ترکیباتی به موازات مشخصه اِلوهیم استفاده می‌کند.

بر اساس این دیدگاه، «دومین ظهور فرشته» [اولین حضور فرشته، در منع از قربانی بوده] بر ابراهیم (آیه ۱۴-۱۸) که «اطاعت ابراهیم» را «تمجید» کرده و «فرزندانش را برکت می‌دهد» (در ماجرای قربانی کردن اسحاق)، در واقع یک واردسازی تحریف‌گرایانۀ متون «یهوه‌ای‌» در روایت اصلی متون اِلوهیمی» بوده‌است (آیه ۱-۱۳ و ۱۹). «سبک و ترکیب این آیات» و همچنین استفاده کردن از نام «یهوه» برای معبود، مؤید این امر است.

مطالعات جدیدتر تجزیه و تحلیل سند «الوهیم» و سند «یهوویست» را کاملاً مجزا به پرسش می‌گیرند. کوتس (Coats) استدلال می‌کند که اطاعت ابراهیم از فرمان خدا، در واقع مستلزم حمد و برکت است که او، تنها در دومین ظهور فرشته دریافت می‌کند؛ بنابراین، این گفتار نمی‌توانست به‌سادگی در حکایت اصلی الوهیم (نسخه اولیه) درج شود. این امر با قطعیت بالایی نشان داده‌است که ویرایشگر وارد‌کنندۀ «ظهور دوم فرشته»، ردپای خود را در روایت اصلی به‌جا گذاشته است (آیه۱-۱۳ و ۱۹).

اخیراً مطرح شده که در واقع، ردپاهای این نوع تحریف، در «اولین ظهور فرشته» نیز دیده می‌شود (آیه ۱۱-۱۲) که در آن فرشته‌ی یهوه، ابراهیم را قبل از کشتن اسحاق، متوقف می‌کند. «سبک و ترکیب» این آیات، شبیه به «حضور دوم» فرشته است و برای امر الوهی، بجای خدا، واژه «یهوه» [اسم بکار-رفته در منابع «یهوه‌ای» و نه منابع «الوهیمی»] به کار رفته‌است.

تبدیل «قهرمانی عصیان‌گر» به «عبدی مطیع»

بر اساس روایت ذبح، در نسخه اصلی «الوهیم»، ابراهیم از فرمان خدا اطاعت نمی‌کند، بلکه به مسئولیت خود، بدون اینکه فرشته مانع ذبح شود، قوچی را «به جای پسرش» قربانی می‌کند (آیه ۱۳):

«و ابراهیم دست خود را دراز کرد و چاقو را گرفت تا پسرش را بکشد، اما ابراهیم چشمان خود را بلند کرد و نگریست و دید که پشت سرش قوچی بود که به‌وسیله شاخ‌هایش در بین بیشه‌زاری گرفتار شده بود و ابراهیم رفت و قوچ را گرفت و آن را به عنوان فدیه‌ای تقدیم کرد. قربانی‌ای سوختنی به جای پسرش!» (آیه ۱۰و۱۳).

با افزودن تحریف‌گون اولین آشکار شدن فرشته، یک ویرایش‌گر بعدی تورات، مسئولیت «توقف آزمون» را از ابراهیم به فرشته واگذار کرده‌است (آیه ۱۱-۱۲). در نتیجه، ظهور فرشته دوم (که در آن ابراهیم برای اطاعتش پاداش می‌گیرد) به دلیل تغییر مسئولیت، ضروری شده‌است (آیه ۱۴-۱۸).

این تجزیه و تحلیل داستان، ارتباط بین «ذبح» و «داستان قوم سدوم» (پیدایش-۱۸) را روشن می‌سازد که در آن، ابراهیم به «نقشه‌ی غیراخلاقی خدا» برای ویران کردن شهر، بدون تمایز قائل شدن بین افراد صالح و شریر، اعتراض می‌کند: «انجام چنین کاری از تو دور باد! آیا قاضیِ تمام زمین، عدالت را انجام نمی‌دهد؟!»؛ قیام اخلاقی ابراهیم علیه خدا در ماجرای نابودی سدوم، در «نافرمانی او از خدا» و «امتناع از قربانی کردن اسحاق» به اوج خود می‌رسد.

احتمال قربانی شدن کودک

فرانچسکا استاوراکوپولو گفته‌است که این امکان وجود دارد که این داستان، «دارای رگه‌هایی از روایتی باشد که در آن، ابراهیم اسحاق را قربانی می‌کند». به گفته آر.ای. فریدمن در داستان اصلی الوهیم، ابراهیم ممکن است ذبح اسحاق را انجام داده باشد، اما «انزجار بعدی از ایده قربانی کردن انسان» باعث شده‌است که ویرایشگران الوهیستی-یهوویستی (JE) خطوطی را اضافه کنند که در آن قوچ جایگزین اسحاق شده‌است.

به‌همین ترتیب، ترنس.ای. فرتئیم [استاد و پژوهشگرِ عهد عتیق] نوشت که «متن هیچ نشانه خاصی از بحث «ضد قربانی کردن» کودک ندارد». دکتر وویچک کاسیو همچنین گفت که قطعه شجره‌نامه (آیات ۲۰-۲۴) حاوی اشاره‌ای به خوانش بدیل است که در آن، ابراهیم اسحاق را قربانی کرده‌است!

تفاسیر سنتی متن با نسخه‌ای از بایبل که در آن قوچ قربانی می‌شود، در تضاد قرار دارد. برای مثال، مارتین اس. برگمان اظهار داشت: خاخام‌های آگادا اظهار داشتند که: «پدر-اسحاق‌ را در قربانگاه بستند؛ خاکستر شد و غبار قربانی او بر روی کوه موریا ریخته شد». در «رساله به عبرانیان» نیز چنین تعبیری آمده‌است {«خاکستر اسحاق» عبارتی‌ست که در تلمود یهودیان نیز یافت می‌شود}.

به گفته مارگارت بارکر: طبق پیدایش ۲۲-۱۹، «ابراهیم بدون اسحاق به بِئِرشبَع بازگشت» که نشانه‌ای‌‌ست مؤید بر این احتمال، که او واقعاً قربانی شده‌است.

[توضیح مترجم

«پس ابراهیم نزد نوکران خود بازگشت و ایشان برخاسته با هم به بئرشبع رفتند و ابراهیم در بئرشبع ساکن شد».

ابراهیم بازگشت (فعل مفرد) و در بئرشبع ساكن شد (فعل مفرد). عجیب این است که اسحاق کجاست؟ و چرا سخنی از اسحاق نیست؟ این در حالی‌ست که در آیات قبلی، وقتی ابراهیم و اسحاق در راه رسیدن به قربانگاه هستند، متن به صراحت بیان می‌کند که ابراهیم و اسحاق «هر دو با هم» راه می‌روند:

«ابراهیم هیزم قربانی تمام‌سوز را برگرفته، بر پسر خویش اسحاق نهاد و آتش و چاقو را به دست خود گرفت و هر دو با هم می‌رفتند».

عبارت «هر دو با هم»، دو آیه بعد، دوباره تکرار می‌شود. سوال آن است که چرا قبل از قربانی قوچ، ابراهیم و اسحاق «هر دو با هم» حرکت می‌کنند، ولی بعد از قربانی قوچ، «فقط ابراهیم» در حال حرکت است؟! حتی در فصل بعدی (فصل ۲۳ از کتاب پیدایش) هم نامی از اسحاق برده نمی‌شود؛ درحالیکه فصل بیست و سوم درباره عزاداری و خاکسپاری مادر اسحاق است. پس این احتمال وجود دارد که در روایت اولیه، اسحاق واقعا کشته شده و ابراهیم به‌تنهایی از قربانگاه برگشته‌است. برگرفته از مقاله اسحاق و ایفیگنیا

پایان توضیح مترجم]

همچنین مارگارت بارکر گفته‌است که نقاشی‌های دیواری در کنیسه باستانی دورا-اروپوس [یک شهر مرزی میان شاهنشاهی اشکانی، ساسانی و امپراتوری روم در سوریه امروز] به‌صراحت «قربانی شدن اسحاق» و به دنبال آن، «روح او در حال سفر به بهشت» نگاره‌گری شده‌است.

به گفته جان دی. لونسون، بخشی از سنت یهودی، اسحاق را به‌عنوان قربانی تفسیر می‌کرد. به طور مشابه، متکلمان آلمانی مانند کریستین رز و هانس فریدریش ویس گفته‌اند که، به دلیل استفاده گرامری از "Perfect Tense" برای توصیف «فعل قربانی کردن» اسحاق توسط ابراهیم، ابراهیم در واقع این عمل را انجام داده‌است.