НАНАЙ ЕРОСТИ ТОПИЛМАЛАРИ

Қосимжон СОДИҚОВ,

филология фанлари доктори, профессор

Бир куни кечки пайт касбдошимиз Холида Имамова менга қўнғироқ қилиб қолди: “Сизни суюнтирадиган хабар бор, хўжайиним қишлоққа борган эдилар, ўша ерда бир тош топилибди; ёзуви бор экан. Кўраман десангиз, қишлоққа сизни олиб боришар экан”, – деди.

Холида телеграммдан тошнинг электрон суратини ҳам юборибди. Сурати тиниқ бўлмаса-да, тошга ўйиб битилган чизиқлардан иккиси менга қадимги ёзувларнинг ҳарфларини эслатди.

Тошкент вилоятининг Шарқий, Шарқи-Жанубий  ёқлари, айниқса, тоғли ерлар қадимда кишилик маданиятининг илк ўчоқларидан эди. Бу маданиятнинг илдизлари мелоддан анча нарига кетади. Мен буни Хўжакент ғорининг кираверишига ишланган тоғ эчкилари ва бошқа чизгиларга таяниб айтаяпман. Бошқа ёдгорликлар тўғрисида ҳам эшитганман. Бу тупроқлардан яна кўплаб ёдгорликлар чиқишига тўла-тўкис ишонса бўлади. Шунинг учун ҳам, иккиланмай, бу ишга дангал киришдим.

Тоғдан топилган тошлар мени қизиқтириб қолди. Эртаси-ёқ Холидага хат ёзиб, қишлоққа бориш истагида эканимни айтдим.

2020 йилнинг 18 октябрида, якшанба куни Бахтиёр Мамадолиев, Холиданинг ўзи ва мен йўлга тушдик. Бизни унинг жияни Шаҳобиддин Имамов ўз машинасида олиб борди.  

Тошкентдан юз километрча нарида, Чорвоқ сувининг юқорисида тоғ ёнбағрида Нанай деган қишлоқ бор: сўлим, баҳаво жойлар; борсанг қайтгинг келмайди. Қишлоқнинг рўпараси – сувнинг нариги қирғоғи ҳам баланд тоғлиқ; у ерга унчалик кенг бўлмаган, бор-йўғи бир машина сиғадиган темир кўприкдан ўтиб борилади. Тоғ ёнбағрида, Сижжакка бориш йўлининг ёқасида боғдорчилик хўжалиги жойлашган. Чорвоқ сувининг шундай тепасида. Ҳозир тўғон қурилиб, сув анча кўтарилган. Бурунги ҳолатига келсак, сой анча чуқурда оқарди. Ҳатто мен болалигимда ҳам кўрганман, сой ёқасида яна қишлоқлар ҳам бўларди. Шунга кўра, биз сўз юритаётган чўққи, сойдан анча юқорида жойлашган бўлиб чиқади.

Тепаликдаги боққа Ражамат Ашуров деган киши бошчилик қилади. Биз сўз юритаётган топилмаларни шу киши топган. У тоғ шароитида пишиб кетган, абжир, ҳаракатчан киши; 1963 йили туғилган; шу қишлоқда туғилиб ўсган. Холиданинг турмуш ўртоғи Бахтиёр ҳам асли ўша ерлик бўлгани учун, қишлоқни ва кишиларини яхши билади.

Боғда бодом, писта, ёнғоқ ва бошқа турдаги мевали дарахтлар талай. Ражаматнинг меҳнати кўриниб турибди: ҳатто ёмғир ва эриган қор суви оқиб тушадиган кичик-кичик жарликларга ҳам бир текис қилиб нок ва бошқа мевали дарахтлар экилган; боғ эгасининг айтишича, уларнинг орасида бошқа боғларда учрамайдиган ноёб турлари ҳам бор; айримлари мева тугяпди, янги экилганлари келаси йили ҳосилга киради.

Тоғ ёнбағирлаб кўтарилар экансиз, анча баландликда, ерни текислаб темир супача ўрнатиб қўйилибди. Ҳамма гап ана шу тепаликни қазишдан бошланди.

Ражаматнинг айтишича, тепаликни ўйиб ерни текислаш чоғида тупроқ остидан турли шаклдаги тошлар, сопол идиш бўлаклари чиқа бошлади. Муҳими, топилмалар шуларнинг ўзигина эмас. Шу теваракдан яна бошқа нарсалар ҳам топилди.

Ёмғир ва эриган қор суви оқиб тушадиган кичик жарликларга дарахт ўтказиш чоғида ер остидан ғаройиб кўринишли тош чиққан (буни ҳозирча “сирли тош” деб атаб турайлик). Яна шу тепаликдан темир ва қўрғошин аралашмасидан ишланган ўқ-найзалар ҳам топилди.

Муҳими, ер остидан чиққан тошларнинг шакли эътиборни ўзига тортади; улар орасида ҳавончасимон, шам тагликлари ва бошқа кўринишда ишланганлари бор.

Биз “сирли тош” деб атагётганимиз ўта жумбоқли топилма. Бир қарашда унинг сиртига илғаб олиш қийин бўлган тасвирлар ишланган. Тошнинг ён бағрида кўк турк ҳарфлари шаклидаги белгилар ҳам қириб чизилган. Лекин улар бир текис эмас; айри-айри ўринда, шунинг учун ҳам маъноси ва ўқилишида бир тўхтамга келиш қийин. Ҳарфсимон белгилардан бири кўк турк алифосидаги “u” ҳарфини, бошқа бири “z” ҳарфини, яна бири ингичка “ü” ҳарфини эслатади ва б. Улар қадимги уруғ тамғалари бўлуви ҳам мумкин.

Тошда ҳўкиз чизмаси ҳам бор. Ундаги белги  ва тасвирлар тўғрисида ҳозирча якуний фикр айтмай турилгани маъқул. Келгуси кузатувлар ўз ечимини берса ажабмас.

Тошлар орасида яна бир кичик қайроқ кўринишлиси ҳам бор. Унинг силлиқ юзида қора сиёҳ билан ёзилган икки белгини илғаш мумкин; иккинчисининг сиёҳи суркалиб кетгани учун, илғаб олиш мушкул. Лекин биринчи тургани кўк турк ёзувидаги “γ” ҳарфи шаклидадир: имло қоидасига кўра “(а)γ” деб ўқилади. Бу ҳарфсимон чизгиларни ёзув маданиятининг энг эски даврларига боғлаш мумкин.     

Тепаликдан чиққан ерости топилмалари қачонлардир бу тоғёнбағрида йирик бир қўрғон бўлганидан дарак беради. Топилмалар ўша қўрғондан қолган.

Айниқса, тошларда ҳарфсимон белгиларнинг берилгани аҳамиятлидир. Ушбу белгиларнинг қадимий битигларга боғлиқлиги ёзув маданияти тарихи учун ҳам муҳим. Буларнинг бари қадимги ёзувлар бизнинг кўҳна тупроқларга қаерлардандир кириб келганини эмас, аксинча, уларнинг илдизлари шу тупроқларда шаклланиб, кейинчалик бошқа ўлкаларга ҳам ёйилганини кўрсатади.