Месца і роля фразеалагізмаў у мове драматычных твораў А. Макаёнка - Иностранные языки и языкознание дипломная работа
Главная
Иностранные языки и языкознание
Месца і роля фразеалагізмаў у мове драматычных твораў А. Макаёнка
Марфалагічная характарыстыка фразеалагізмаў, іх функцыянальная нагрузка, значэнне і тыпы. Выяўленне фразеалагізмаў ў мове драматычных твораў А. Макаёнка, іх стылістычныя функцыі. Фразеалагізмы са структурай спалучэння слоў, сказа, словазлучэння.
посмотреть текст работы
скачать работу можно здесь
полная информация о работе
весь список подобных работ
Нужна помощь с учёбой? Наши эксперты готовы помочь!
Нажимая на кнопку, вы соглашаетесь с
политикой обработки персональных данных
Студенты, аспиранты, молодые ученые, использующие базу знаний в своей учебе и работе, будут вам очень благодарны.
Як і ў іншых мовах, у беларускай літаратурнай мове нароўні з лексічным існуе фразеалагічны склад, які налічвае каля 7000 устойлівых выразаў з непадзельным, цэласным сэнсам - фразеалагізмаў [1, с. 3].
Разам са словамі фразеалагізмы з'яўляюцца “будаўнічым матэрыялам” для сказаў. Параўнаем тры сказы: 1. Вось прыйдзе мая паперка з вобласці, а вы - камісію [2, с. 249]; 2. “Табе рабіць няма чаго, суседка, дык ты лясы точыш” [2, с. 265]; 3. “Не разводзь сырасць…” [2, с. 152]. Першы сказ складаецца толькі са слоў, другі са слоў і фразеалагізма, а трэці сказ уяўляе сабой фразеалагізм. Як і словы, фразеалагізмы называюць пэўныя паняцці, але адрозніваюцца ад слоў перш за ўсё тым, што ў абсалютнай большасці выступаюць як трапныя, выразныя сродкі выказвання думак і пачуццяў [1, с. 3].
Фразеалагізм - гэта ўстойлівая, узнаўляльная, не менш як двухкампанентная моўная адзінка, якая спалучаецца са словамі свабоднага ўжывання і мае цэласнае значэнне, не роўнае суме значэнняў яе кампанентаў (калі іх разглядаць на ўзроўні слоў) [1, с. 5].
Асноўнай крыніцай папаўнення фразеалагічнага складу беларускай літаратурнай мовы з'яўляецца агульнанародная фразеалогія. Гэта тлумачыцца тым, што беларуская літаратура стваралася прадстаўнікамі народа на агульнанароднай мове.
Усе фразеалагізмы, якія трапілі ў літаратурную мову з агульнанароднай або дыялектнай, маюць размоўна-бытавы характар і, дзякуючы спецыфічна зніжанай экспрэсіўнай афарбоўцы, ужываюцца пераважна ў сферы размоўнай фразеалогіі. Яны выражаюць пяшчоту, іронію, пагарду, жарт і г.д. У мастацкай літаратуры гэтыя фразеалагізмы могуць таксама ўжывацца, бо дзякуючы ім пісьменнікі дасягаюць сакавітасці і вобразнасці мовы твораў [3, с. 126]. Другі вялікі пласт літаратурнай фразеалогіі складаюць звароты, якія ўжываюцца выключна або пераважна ў пісьмовых творах і характарызуюцца ўзнёслай экспрэсіўнай афарбоўкай (урачыстасцю, паэтычнасцю, патэтычнасцю і г. д.). Гэта фразеалагізмы кніжнага характару, асноўнай сферай ужывання якіх з'яўляецца літаратурная мова, публіцыстычныя, навуковыя і мастацкія творы.
Майстры слова пры выбары фразеалагізма кіруюцца не толькі крытэрыем яго мэтазгоднасці ў пэўным кантэксце, але і імкненнем не паўтараць самога сябе. Хоць фразеалагізмы з'яўляюцца гатовымі агульнанароднымі сродкамі выразнасці, але калі той ці іншы з іх (за выключэннем некаторых тыпу ўсё роўна) неаднаразова сустракаецца ў адным творы, то гэта не можа не кідацца ў вочы, не ствараць уражання стандартнага выказвання. Таму многія мастакі слова (напрыклад, Я. Купала, К. Крапіва, М. Лынькоў, Я. Брыль), паслядоўна прытрымліваючыся «няпісанага правіла», з належным пачуццём меры выкарыстоўваюць фразеалагізмы, не паўтараючы ніводнага з іх без пэўнай стылістычнай матывацыі ў адным і тым жа творы [1, с. 208].
Пытанне пра функцыянаванне фразеалагізмаў у мове мастацкага твора, пра іх творчае выкарыстанне неаднаразова ўздымалася даследчыкамі. Адным з найбольш грунтоўных і поўных даследаванняў паводле ўжывання фразеалагізмаў у мове аўтараў з'яўляецца праца “Фразеалогія ў творах К. Крапівы: стылістычнае выкарыстанне фразеалагізмаў” І. Я. Лепешава. М. У. Юнаш звярнулася да вывучэння саматычных фразеалагізмаў у драматычных творах. Гэтаму пытанню прысвечана яе праца “Саматычныя фразеалагізмы ў мастацкім маўленні: семантычна- і функцыянальна-стылістычны аспекты (на матэрыяле беларускай драматургіі). Вывучэнню фразеалагізмаў у мове твораў Янкі Купалы прысвяціла сваю працу В. А. Ляшчынская. Фразеалагізмы ў мове твораў Якуба Коласа вывучала І. У. Ашарчук.
У нашай дыпломнай рабоце мы звернемся да разгляду фразеалагізмаў у мове твораў таленавітага беларускага драматурга Андрэя Макаёнка.
Асноўная мэта работы - вызначыць і ахарактарызаваць месца і ролю фразеалагізмаў у мове драматычных твораў А. Макаёнка.
Аб'ектам даследавання з'яўляюцца драматычныя творы А. Макаёнка, прадметам - фразеалагізмы.
Задачамі дадзенай работы з'яўляюцца наступныя:
1. Выявіць фразеалагізмы ў мове драматычных твораў А. Макаёнка.
2. Даць марфалагічную характарыстыку выяўленых фразеалагізмаў.
3. Вызначыць структуру выяўленых фразеалагізмаў.
4. Вызначыць стылістычныя функцыі фразеалагізмаў мовы драматычных твораў А. Макаёнка.
5. Ахарактарызаваць выкарыстанне фразеалагізмаў у мове драматычных твораў А. Макаёнка.
6. Скласці слоўнік фразеалагізмаў мовы драматычных твораў А. Макаёнка.
Крыніцай даследавання з'яўляюцца драматычныя творы А. Макаёнка [2; 3].
1. Структурна-граматычны аналіз фразеалагізмаў
1.1 Марфалагічная характарыстыка фразеалагізмаў
Фразеалагізмы маюць не толькі канкрэтнае, прыватнае значэнне, але і катэгарыяльнае, ці граматычнае, абагульненае значэнне (прадметнасці, дзеяння і г. д.). Паводле свайго катэгарыяльнага значэння большасць фразеалагізмаў суадносіцца з рознымі часцінамі мовы [1, с. 99].
Так, фразеалагізм правая рука, як і тоеснае ў сэнсавых адносінах слова памочнік, мае значэнне прадметнасці, валодае катэгорыямі адушаўлёнасці, роду, ліку і склону. Гэта назоўнікавы фразеалагізм.
Параўнаем таксама фразеалагізм заварваць (заварыць) кашу і яго тлумачэнне `распачынаць складаную, клопатную, непрыемную справу'. Фразеалагізм, як і граматычна галоўнае слова-дзеяслоў з дэфініцыі, абазначае дзеянне і можа выражаць яго ў формах асобы, ладу, часу, трывання: заварваю (-еш, -е, -ем і г. д.) кашу, заварвай.., заварыў.., заварыў бы і інш. Гэта дзеяслоўны фразеалагізм.
У адпаведнасці са сказаным фразеалагізмы аб'ядноўваюцца ў некалькі семантыка-граматычных разрадаў або тыпаў. Суадносячы фразеалагізм з пэўнай часцінай мовы, карыстаюцца трыма паказчыкамі: семантычным, марфалагічным і сінтаксічным.
Семантычны паказчык звычайна найбольш эфектыўны ў параўнанні з іншымі. Ён грунтуецца на выніках супастаўлення фразеалагізма з яго тлумачэннем. Напрыклад, выраз малоць языком вытлумачваецца дзеяслоўным словазлучэннем `гаварыць упустую, пустасловіць', выраз як мыш пад венікам - мае значэнне `вельмі ціха'. Значыць, першы фразеалагізм - дзеяслоўны, другі - прыслоўны.
Аднак апора толькі на семантычны паказчык не заўсёды дае станоўчы эфект. Перашкоды ўзнікаюць, па-першае, у сувязі з тым, што сэнс некаторых фразеалагізмаў цяжка перадаць адназначна, бо ў іх суіснуюць катэгарыяльныя значэнні не адной часціны мовы. Так, значэнне фразеалагізма зубы з'еў можна растлумачыць і дзеяслоўным словазлучэннем `мае вялікі вопыт, навык у чым-небудзь', і прыметнікавым `вельмі вопытны', і назоўнікавым `майстар на што-небудзь'.
Марфалагічным паказчыкам з'яўляецца граматычна галоўны (стрыжнёвы) кампанент, калі толькі ён ёсць у фразеалагізме. Улік таго, якой часцінай мовы выражаецца стрыжнёвы кампанент і якія парадыгматычныя формы характэрныя для гэтага фразеалагізма, дае магчымасць кваліфікаваць як назоўнікавыя, напрыклад, выразы светлая галава, правая рука.
Больш эфектыўным, чым марфалагічны, выступае сінтаксічны паказчык - сінтаксічная функцыя фразеалагізма ў сказе. Пераважная большасць фразеалагізмаў мае ўласцівую ім асноўную, тыповую сінтаксічную функцыю, абумоўленую іх семантыкай. Напрыклад, дзеяслоўныя фразеалагізмы часцей за ўсё бываюць выказнікам, прыслоўныя - акалічнасцю, назоўнікавыя - дзейнікам і дапаўненнем.
Назоўнікавыя фразеалагізмы як асобны семантыка-граматычны тып маюць катэгарыяльнае значэнне прадметнасці і выражаюць яго ў катэгорыях адушаўлёнасці ці неадушаўлёнасці, роду, ліку і склону. Так, у сказе Я табе такую кару егіпецкую зараз прынясу, на ўсё жыццё табе хопіць! [3, с. 172] фразеалагізм кара егіпецкая `нязносна цяжкае становішча, бяда, бядота' -- неадушаўлёны, жаночага роду, ужыты ў форме вінавальнага склону адзіночнага ліку.
Прыналежнасць фразеалагізмаў да назоўнікавага тыпу вызначаецца найперш семантычным паказчыкам -- стрыжнёвым словам-назоўнікам дэфініцыі: кара егіпецкая - `нязносна цяжкае становішча, бяда, бядота'; галава два вухі - `нездагадлівы, прастакаваты чалавек'. Амаль ва ўсіх выпадках эфектыўным аказваецца і марфалагічны крытэрый - назоўнікавы кампанент фразеалагізма як граматычна галоўнае слова. Гэта адносіцца ў першую чаргу да фразеалагізмаў, структурна арганізаваных як назоўнікавае словазлучэнне мадэлі “назоўнік + прыметнік (лічэбнік, займеннік)”: правая рука, доўгі рубель, кара егіпецкая; мадэлі “назоўнік у назоўным склоне + назоўнік ва ўскосным склоне (з прыназоўнікам ці без яго)”: ход канём і інш. Марфалагічным паказчыкам выступаюць назоўнікавыя кампаненты і ў фразеалагізмах са структурай спалучэння слоў: галава два вухі. Сінтаксічны паказчык не заўсёды эфектыўны, бо некаторыя назоўнікавыя фразеалагізмы замацаваліся ў, здавалася б, нетыповай для іх функцыі выказніка: Вось, паглядзіце на яго. Здаецца - цяля, ягнё. А ў душы ён - воўк, воўк у авечай шкуры [2, с. 154].
Назоўнікавыя фразеалагізмы займаюць нязначнае месца сярод фразеалагізмаў, ужытых А. Макаёнкам у сваіх творах. Усяго намі налічана толькі 7 адзінак. Некаторыя з выкарыстаных А. Макаёнкам назоўнікавых фразеалагізмаў адносіцца да разраду адушаўлёных. Усе яны характарызуюць асобу: рука руку мые - `людзі, звязаныя агульнымі інтрэсамі'; правая рука - `першы памочнік, найбліжэйшы паплечнік, супольнік'; воўк у авечай шкуры - `каварны, крывадушны чалавек'; галава два вухі - `нездагадлівы, прастакаваты чалавек'.
Іншыя назоўнікавыя фразеалагізмы, якія мы сустрэлі ў яго творах, маюць значэнне неадушаўлёнасці: кара егіпецкая - `нязносна цяжкае становішча, бяда, бядота'; ход канём - `спрытны, абходны манеўр, разлічаны на поспех у чым-небудзь'; доўгі рубель - `вялікі, але лёгкі заробак'.
Назоўнікавыя фразеалагізмы маюць катэгорыю роду. Сярод разглядаемых фразеалагізмаў нам сустрэліся назоўнікавыя фразеалагізмы мужчынскага і жаночага родаў. Назоўнікавыя фразеалагізмы мужчынскага роду маюць у сваёй структуры галоўнае слова мужчынскага роду: воўк у авечай шкуры (“Вось, паглядзіце на яго. Здаецца - цяля, ягнё. А ў душы ён - воўк, воўк у авечай шкуры” [2, с. 154]), ход канём (“Юрыдычна ва ўсім вінаваты Горошка. А Курбатаў - яго зяць. І ён зможа справу загладзіць. У гэтым напрамку я ўжо тое-сёе прадпрыняў. Гэта, так сказаць, - ход канём” [2, с. 153]), доўгі рубель (“Быццам нас можна прыманіць толькі доўгім рублём” [3, с. 9]). Назоўнікавыя фразеалагізмы жаночага роду ўтрымліваюць у сваёй структуры галоўнае слова жаночага роду: правая рука (“І, як музыку, слухае тое, што чытае з вялікага аркуша яго памочнік і правая рука - Цесакоў” [2, с.249]), кара егіпецкая (“Я табе такую кару егіпецкую зараз прынясу, на ўсё жыццё табе хопіць!” [3, с. 172]), галава два вухі (“Ды ты што, галава два вухі?” [3, с. 169]).
Мы заўважылі, што аднесенасць фразеалагізма да пэўнага роду непасрэдна не звязана з фразеалагічным значэннем, а тым болей з родавай формай назоўніка-ідэнтыфікатара або апорнага кампанента ў словазлучэнні, якім тлумачыцца сэнс фразеалагізма. Напрыклад, фразеалагізм правая рука, які мае значэнне `першы памочнік, найбліжэйшы паплечнік, супольнік' і характарызуе чалавека, можа абазначаць асобу як мужчынскага, так і жаночага полу. Такім чынам, выявіць родавую прыналежнасць фразеалагізма можна толькі з дапамогай родавай формы яго граматычна галоўнага кампанента.
Калі сярод назоўнікаў большасць змяняецца па л і к а х, то сярод назоўнікавых фразеалагізмаў толькі меншая іх частка ўжываецца ў адзіночным і множным ліку. Сярод разглядаемых намі фразеалагізмаў толькі адзін можа мець адзіночны і множны лік: воўк у авечай шкуры. Але аўтар выкарыстоўваў гэты фразеалагізм толькі ў адзіночным ліку для характарыстыкі аднаго чалавека, а не для характарыстыкі некалькіх чалавек альбо групы людзей. Сярод даследаваных намі фразеалагізмаў вызначылася група адзіночналікавых фразеалагізмаў: ход канём, правая рука, доўгі рубель, кара егіпецкая, галава два вухі.
Фразеалагізмы, якія ўжываюцца толькі ў адзіночным ліку (адзіночналікавыя), не могуць утвараць формы множнага ліку па розных прычынах. Разгледзім падрабязней.
Ход канём - `спрытны, абходны манеўр, разлічаны на поспех у чым-небудзь'. У множным ліку фразеалагізм не ужываецца, таму што не мае формы множнага ліку назоўнікавыя выразы, утвораныя ад дзеяслоўных словазлучэнняў (хадзіць канём).
Правая рука чыя, каго, у каго - `першы памочнік, найбліжэйшы паплечнік, супольнік'. Фразеалагізм у множным ліку не ўжываецца, бо не можа быць некалькі першых памочніка - правых рук - у аднаго чалавека. У гэтым выпадку ўплывае семантыка фразеалагізма.
Доўгі рубель - `вялікі, але лёгкі заробак'. У множным ліку не ўжываецца па прычыне абстрактнага значэння фразеалагізма.
Галава два вухі - `нездагадлівы, прастакаваты чалавек'. Фразеалагізм не ўжываецца ў множным ліку, бо калі змяняецца лік аднаго кампанента, то павінны змяніць лік і астатнія кампаненты, а гэта сэнсава і граматычна немагчыма.
Кара егіпецкая - `нязносна цяжкае становішча, бяда, бядота'. У множным ліку не ўжываецца па прычыне абстрактнага значэння фразеалагізма.
У драматычных творах А. Макаёнка назоўнікавыя фразеалагізмы найчасцей рэалізуюцца ў форме назоўнага склону: “І, як музыку, слухае тое, што чытае з вялікага аркуша яго памочнік і правая рука - Цесакоў” [2, с. 249]; “Вось, паглядзіце на яго. Здаецца - цяля, ягнё. А ў душы ён - воўк, воўк у авечай шкуры” [2, с. 154]; “Ды ты што, галава два вухі?” [3, с. 169]; “Гэта, так сказаць, - ход канём” [2, с. 153].
Але трэба адзначыць, што тэарэтычна ўтварыць склонавую парадыгму змаглі б толькі першыя два фразеалагізмы (правая рука і воўк у авечай шкуры). Астатнія фразеалагізмы не могуць утвараць склонавыя парадыгмы.
Ва ўскосных склонах ужываюцца наступныя фразеалагізмы: “Быццам нас можна прыманіць толькі доўгім рублём” [3, с. 9] (фразеалагізм ужываецца ў форме творнага склону); “Я табе такую кару егіпецкую зараз прынясу, на ўсё жыццё табе хопіць!” [3, с. 172] (фразеалагізм рэалізуецца ў тэксце ў форме вінавальнага склону).
Мы бачым, што назоўнікавыя фразеалагізмы, выкарыстаныя А. Макаёнкам у мове сваіх твораў, належаць да адушаўлёных і неадушаўлёных. Аднесенаць фразеалагізмаў да пэўнага роду не звязана з фразеалагічным значэннем. Назоўнікавыя фразеалагізмы ў большасці сваёй адзіночналікавыя, некаторыя з іх рэалізуюцца ў формах ускосных склонаў, а некаторыя не здольныя ўтвараць склонавую парадыгму.
Група назоўнікавых фразеалагізмаў не з'яўляецца распаўсюджанай і налічвае толькі 7 адзінак.
Як вядома, прыметнікавыя фразеалагізмы абазначаюць прымету асобы ці прадмета [1, с. 112]. У творах А. Макаёнка прыметнікавыя фразеалагізмы (8 адзінак) выступаюць як якасныя характарыстыкі дзеючых асоб, іншы раз абазначаюць унутраны стан асобы: “Ну і хітры Сілан! Сабе наўме” [3, с. 143]; “Цяпер мы самі з вусамі! ” [3, с. 51]; “Ды яны ж аднаго поля ягады” [3, с. 157].
І. Я. Лепешаў адзначае, што толькі прыкладна трэцяя частка прыметнікавых фразеалагізмаў здольная мець тыя ці іншыя парадыгматычныя формы. Астатнія выразы - нязменныя [1, с. 113].
Сярод зменных фразеалагізмаў у залежнасці ад таго, які кампанент у іх змяняецца, можна выдзеліць тры групы.
У першую групу ўваходзяць выразы, стрыжнёвы кампанент якіх мае генетычна атрыбутыўнае значэнне. Іх атрыбутыўны кампанент здольны змяняцца па родах і ліках, а часам і па склонах.
Так, фразеалагізмы сыты па горла - `задаволены звыш усякай меры, перанасычаны чым-небудзь', сам не свой - `моцна ўсхваляваны, у стане разгубленасці, роспачы, адчаю' могуць выступаць для абазначэння розных асоб: мужчынскага і жаночага родаў, а гэта значыць змяняцца па родах і ліках.
Фразеалагізмы самі з вусамі - `не горшы за іншых'; аднаго поля ягады - `вельмі падобныя адзін на аднаго ў якіх-небудзь адносінах' таксама адносяцца да гэтай групы, бо сваё значэнне яны рэалізуюць толькі пры дзейніку-назоўніку ў форме множнага ліку: Цяпер мы самі з вусамі! [3, с. 51]; Ды яны ж аднаго поля ягады [3, с. 157].
Другая група складаецца з фразеалагізмаў, стрыжнёвым кампанентам якіх з'яўляецца дзеяслоў: прышый кабыле хвост `зусім непатрэбны, лішні, не мае дачынення да чаго-небудзь'; хоць у вуха кладзі - `хто-небудзь вельмі спагадлівы, мяккі характарам, пакорны, памяркоўны'. Гэтыя і падобныя фразеалагізмы з ярка выяўленай ацэначнасцю па форме дзеяслоўныя, а па семантыцы - прыметнікавыя. Яны зведалі катэгарыяльнае перараджэнне, “развілі ў сабе ад'ектыўныя прыметы, адціснуўшы на задні план працэсуальныя якасці” [4, с. 209].
Фразеалагізм з носа кап, а рот хап - `(справа) вельмі малая, зусім не датычыцца каго-небудзь', захаваў рэшткі “дзеяслоўнасці”. Яго стрыжнёвымі кампанентамі з'яўляюцца аддзеяслоўныя назоўнікі - кап і хап - якія страцілі свае дзеяслоўныя формы, але не страцілі свойго дзеяслоўнага значэння, таму і яго можна аднесці да разраду прыметнікавых фразеалагізмаў са стрыжнёвым кампанентам-дзеясловам.
У трэцяй групе аб'ядноўваюцца фразеалагізмы, у якіх абмежаваную парадыгму маюць назоўнікавыя ці займеннікавыя кампаненты.
Напрыклад, фразеалагізм сам не свой - `моцна ўсхваляваны, у стане разгубленасці, роспачы, адчаю' можа выкарыстоўвацца не толькі ў мужчынскім родзе, але і ў жаночым: сама не свая.
Як ужо адзначалася, пераважная большасць прыметнікавых фразеалагізмаў не змяняецца. Гэта вытлумачваецца, па-першае, тым, што яны маюць структуру, якая не адпавядае іх катэгарыяльнаму значэнню, a іх стрыжнёвы кампанент, калі ён у наяўнасці, не прадвызначае іх прыналежнасць да прыметнікавых. Гэта такія фразеалагізмы, як: курам на смех - `вельмі дрэнны'; у мыле - `змучаны напружанай работай'; цішэй вады, ніжэй травы - `вельмі пакорлівы, сарамлівы, ціхі; такі, што трымаецца непрыкметна, нясмела'; сабе наўме - `вельмі скрытны, хітры'.
Мы бачым, што такія фразеалагізмы даволі складана ідэнтыфікуюцца і іх прыналежнасць да прыметнікавых паўстае толькі ў кантэксце. Напрыклад: Пачапіў старшыні шпоры? Цяпер усе ў мыле будзем…” [3, с. 31]. Фразеалагізм у мыле паказвае на якасць, якую набудуць людзі пасля работы: будуць замучаныя.
Сярод прыметнікавых фразеалагізмаў, вылучаных намі ў творах А. Макаёнка, размяжоўваюцца зменныя, якія падзяляюцца на тры групы (са стрыжнёвым кампанентам, які мае генетычна атрыбутыўнае, са стрыжнёвым кампанентам-дзеясловам, з назоўнікавым ці займеннікавым кампанентам) і нязменныя фразеалагізмы.
Гэта самы шматлікі семантыка-граматычны тып фразеалагізмаў, ужыты А. Макаёнкам (59 адзінак). Дзеяслоўныя фразеалагізмы вельмі выразныя, экспрэсіўныя, яны дапамагаць не толькі ажывіць мову герояў твора, але і стварыць гумарыстычныя сітуацыі, пабудаваныя на гульні слоў.
Дзеяслоўныя фразеалагізмы абазначаюць дзеянне і выражаюць яго ў катэгорыях трывання, часу, ладу, а таксама роду (у формах прошлага часу і ўмоўнага ладу). Апрача дзеяння (праглынуць язык, круціць хвастом, біць адбой і г. д.), дзеяслоўныя фразеалагізмы зрэдку абазначаюць і стан: кляваць носам, падаць духам, не помніць сябе і інш.
Катэгарыяльнае значэнне амаль усіх дзеяслоўных фразеалагізмаў выяўляецца семантычным, марфалагічным і сінтаксічным крытэрыямі. Так, фразеалагізм вылазіць са скуры належыць да дзеяслоўных таму, што, па-першае, ён абазначае дзеянне, якое перадаецца дзеяслоўным словазлучэннем `празмерна шчыраваць, вельмі старацца, рабіць амаль немагчымае', па-другое, граматычным цэнтрам фразеалагізма з'яўляецца дзеяслоўны кампанент, які выступае носьбітам формаў трывання (вылазіць са скуры - вылезці са скуры), часу (вылазіў, вылезу, буду вылазіць і інш.), асобы (вылажу, вылазіць, вылазяць і г. д.), ладу (вылазіць, вылез бы і інш.), ліку (вылажу, вылазім і г. д.), роду (вылажу, вылазіць і інш.), па-трэцяе, гэты выраз выконвае сінтаксічную функцыю выказніка: Бывала, прыедзеце, загадаеце - і я са скуры вылезу, а ўсе ўказанні выканаю [2, с. 209].
Толькі параўнальна нямногія фразеалагізмы вызначаюцца як дзеяслоўныя на семантыка-сінтаксічнай аснове, бо граматычна апорны цэнтр у іх складзе, калі ён у наяўнасці, - не дзеяслоўны кампанент. Так, не “дзейнічае” марфалагічны паказчык у дачыненні да такіх выразаў: хоць бы хны - `ніяк не рэагуе, не звяртае ўвагі на што-небудзь', пад ногаць - `знішчыць, ліквідаваць, забіць', не па носе - `не падабаецца'.
Катэгорыя трывання ўласціва ўсім дзеяслоўным фразеалагізмам, апрача тых, у якіх няма стрыжнёвага кампанента-дзеяслова: не па носе, пад ногаць, хоць бы хны. Большасць фразеалагізмаў, якія мы сустрэлі ў творах А. Макаёнка, мае суадносныя пары незакончанага і закончанага трывання: брацца (узяцца) за жываты, матаць (наматаць) на вус, лажыцца (легчы) у магілу, адбіцца (адбівацца) ад рук, абліваць (абліць) граззю, залівацца (заліцца) слязамі, брацца (узяцца) за розум, паказаць (паказваць) сябе, разводзіць (развесці) сырасць, ісці (пайсці) угору, лавіць (злавіць) варон, вешаць (павесіць) галаву, трымаць (патрымаць) язык за зубамі, вылазіць (вылезці) са скуры, як у ваду глядзеў (паглядзеў), скаліць (паскаліць) зубы, здаваць (здаць) свае пазіцыі, тачыць (патачыць) лясы, прымаць (прыняць) блізка да сэрца, развесіць (развешваць) вушы, ламаць (зламаць) галаву, зматваць (зматаць) вудачкі, круціць (пакруціць) мазгамі, падняцца (паднімацца) на ногі, прыкусіць (прыкусваць) язык, пускаць (пусціць) на вецер, біць (забіць) адбой, матаць (наматаць) на вус, круціць (пакруціць) хвастом, часаць (пачасаць) языком, прыкусіць (прыкусваць) язык, мяняць (змяніць) быка на індыка, даваць (даць) слова, абвесці (абводзіць) вакол пальца, перамываць (перамыць) костачкі, паджылкі трасуцца (затрасуцца), абуць (абуваць) у лапці, галава баліць (забаліць), не спускаць (спусціць) вачэй, гладзіць (пагладзіць) па галоўцы.
Фразеалагізмы суадноснай трывальнай пары адрозніваюцца адзін ад аднаго тым, што ў незакончаным трыванні яны абазначаюць дзеянне без паказу на яго мяжу, а ў закончаным - паказваюць на яго ўнутраную мяжу, на завершанасць дзеяння.
Сярод фразеалагізмаў, якія маюць толькі адно трыванне, пераважаюць фразеалагізмы незакончанага трывання: глытаць жаб, не знаходзіць сабе месца, скаліць зубы, языком лапці падплятаць, сабакам сена касіць, на нагах ледзь трымацца, пускаць бурбалкі, малоць языком, сядзець склаўшы рукі, трымаць хвост трубой, біць лынды, не бачыць белага свету.
Да няпарных, або аднатрывальных, фразеалагізмаў закончанага трывання адносяцца такія: скруціць сабе шыю, праглынуць язык, і пальцам не паварушыць, наламаць дроў, зламаць сабе шыю, з'ехаць з глузду, кашы не зварыш, адкруціць галаву.
Катэгорыя часу знаходзіцца ў цеснай сувязі з катэгорыяй трывання. Фразеалагізмы незакончанага трывання маюць формы цяперашняга, прошлага і будучага складанага часу, а фразеалагізмы закончанага трывання - толькі формы прошлага і будучага простага часу.
Фразеалагізмы, здольныя ўтвараць суадносныя трывальныя пары, могуць ужывацца ва ўсіх уласцівых ім часавых формах.
Многія фразеалагізмы рэалізуюцца ў тэкстах у цяперашнім часе, напрыклад: А некаторыя так ірвуцца, так локцямі штурхаюцца, адзін другога грызуць, кусаюць, ліжуць, плююць, апырскваюць духамі і абліваюць гразёю… [2, с. 369]; А Зіна заліваецца слязамі [2, с. 380]; Тады далі магчымасць паказаць сябе. Дак ты ж пакажы! [2, с. 96]; Слёзы пусціла, сырасць разводзіш [2, с.128]; Я вам параіў бы за зубамі язык патрымаць [2, с. 180]; А ты лыбішся, зубы скаліш і, як заўсёды… [2, с. 235]; І каб нават у гэтым не здаваць сваіх пазіцый, давайце вып'ем за бацькоў, якія ўзгадавалі нам такіх прыгожых, такіх харошых дзяцей [2, с. 243]; Табе рабіць няма чаго, суседка, дык ты лясы точыш [2, с. 265]; Яе лёгка параніць, але і чужы боль яна к сэрцу прымае [3, с. 30]; Зматваеце вудачкі? Уцякаеце? [3, с. 56]; Трэба круціць, вярцець мазгамі, павышаць прадукцыйнасць працы, а не трымаць за полы лішняга чалавека [3, с. 58]; Я ў яго пытаюся: гэта чэсна - траціць чужыя грошы, народныя грошы пускаць на вецер? [3, с. 78]; Спалохаўшыся, б'е адбой [3, с. 99]; Мужыкі і цяпер аж за жываты бяруцца [3, с. 144]; Нечага круціць хвастом [3, с. 203]; А ты тут, балаболка, языком чэшаш [3, с. 220] і інш.
Дзеяслоўныя фразеалагізмы, якія маюць магчымасць утвараць трывальныя пары, рэалізуюцца таксама і ў будучым часе, напрыклад: Ну, вядома, калі ты не возьмешся за розум [2, с. 96]; Ты глядзі, Моцкін, зломіш сабе шыю [2, с. 103]; Бывала, прыедзеце, загадаеце - і я са скуры вылезу, а ўсе ўказанні выканаю [2, с. 209]; Як першага хавала, а ён [сын] у мяне другім быў, дык думала і сама лягу ў магілу [3, с. 87], Нікога па галоўцы не пагладзім [2, с. 116] і інш.
Некаторыя дзеяслоўныя фразеалагізмы рэалізуюцца ў прошлым часе, напрыклад: Ну, Сцёпа, ты цяпер пайшоў угору [2, с. 129]; Чаму галаву павесіў? [2, с. 168]; Ты як у ваду глядзеў [2, с. 256]; А вы чаго вушы развесілі? [3, с. 37]; Падзічэлі! Ад рук адбіліся. Няма на іх цвёрдай рукі! Вот! Зямлю не любяць - тут корань зла! [3, с. 59]; Я ж усё сяло на ногі падняла [3, с. 66]; Хоць і дурачок, а вакол пальца абвёў і купца, і генерала, і цара, і нават самога пана [3, с. 34]; І я даў слова [3, с. 161] і інш.
Як мы маглі заўважыць, дзеяслоўныя фразеалагізмы найбольш часта рэалізуюцца ў форме цяперашняга часу, што абумоўлена часам, калі адбываецца дзеянне п'ес. Зразумела, што падзеі, якія будуць адлюстроўвацца на сцэне, нельга паказваць у прошлым часе, яны адбываюцца толькі цяпер, на цякучы момант жыцця.
Няпарныя фразеалагізмы незакончанага трывання часцей за ўсё рэалізуюцца ў творах А. Макаёнка ў цяперашнім часе, напрыклад: Да якога часу праз цябе я мушу глытаць жаб? [2, с. 333]; Нейкі сам не свой. Месца сабе не знаходзіць [2, с. 343]; А ты чаго зубы скаліш? [2, с. 346]; Нешта ён языком лапці падплятае [2, с. 347]; [Антаніна Цімафееўна]: А дзе ж ён? [Ганна]: Сабакам сена косіць. [Антаніна Цімафееўна]: Сабакам? [Ганна]: Можа, і кошкам, хто яго ведае [2, с. 93]; Жніво ў разгары, а ты сярод дня бурбалкі пускаеш? [2, с. 111]; Што языком мелеш? [2, с. 143]; Толькі ж і самім трэба варушыцца, а не сядзець склаўшы рукі [2, с.162]; Становішча ў нас не такое, каб патураць аматарам біць лынды [2, с. 187]; [Сенька-заіка]: …Сонца яшчэ не ўзышло, а ён ўжо на нагах… [Трэці калгаснік]: …ледзь трымаецца [2, с. 180].
Таксама няпарныя фразеалагізмы незакончанага трывання ўжываюцца ў прошлым часе, але іх значна менш: Ты хочаш, каб хвост трубой трымаў, калі ферма з адных бычкоў… [2, с. 186]; Плакала, ой як плакала, свету белага не бачыла скрозь слёзы [3, с. 87-88].
Неаднолькава рэалізуецца катэгорыя часу і сярод аднатрывальных фразеалагізмаў закончанага трывання. Некаторыя з такіх фразеалагізмаў ужываюцца ў тэкстах у форме прошлага часу, напрыклад: Панямелі са страху. Языкі праглынулі [3, с. 350]; Як цябе ўбачыла, дык язык праглынула [2, с. 183]; Ты што? З глузду з'ехала?! - Не, даражэнькі мой! Уз'ехала на глузд! [2, с. 267]. Але сустракаюцца няпарныя дзеяслоўныя фразеалагізмы закончанага трывання, якія рэалізуюцца ў форме будучага часу: Ох, скруціш ты сабе шыю [2, с. 300]; І ніхто пальцам не паварушыць, каб абмежаваць завоз амерыканскіх тавараў [2, с. 38]; Табе трэба ехаць к Буйкевічу, разабрацца там і…Толькі не наламі дроў [2, с. 262-263]; Скруціць мне галаву Калібераў [2, с. 119].
Катэгорыя асобы паказвае на вытворцу дзеяння і з'яўляецца, паводле В. У. Вінаградава, “фундаментам выказнікавасці” [1, с. 123]. Яна ўласцівая ўсім дзеяслоўным фразеалагізмам, здольным рэалізавацца ў цяперашнім і будучым часе. Большасць такіх фразеалагізмаў можа ўжывацца ва ўсіх трох асобах адзіночнага і множнага ліку.
Дзеяслоўныя фразеалагізмы са стрыжнёвым кампанентам дзеясловам рэалізуюцца даволі рэдка ў форме 1-й асобы: Як цябе ўбачыла, дык язык праглынула [2, с. 183]; Бывала, прыедзеце, загадаеце - і я са скуры вылезу, а ўсе ўказанні выканаю [2, с. 209]; І розуму не дабяру [3, с. 27]; Я ж усё сяло на ногі падняла [3, с. 66]; Як першага хавала, а ён у мяне другім быў, дык думала і сама лягу ў магілу [3, с. 87]; Ты хочаш, каб хвост трубой трымаў, калі ферма з адных бычкоў… [2, с.186]; Нікога па галоўцы не пагладзім [2, с. 116]; Плакала, ой як плакала, свету белага не бачыла скрозь слёзы [3, с. 87-88]; І я даў слова [3, с. 161].
Форма 2-й асобы дзеяслоўных фразеалагізмаў сустракаецца значна часцей: Ох, скруціш ты сабе шыю [2, с. 300]; А ты чаго зубы скаліш? [2, с. 346]; А паслалі сюды, ніжэй, старшынёй райвыканкома, каб ты тут паказаў сябе [2, с. 96]; Ты глядзі, Моцкін, зломіш сабе шыю [2, с. 103]; Жніво ў разгары, а ты сярод дня бурбалкі пускаеш? [2, с. 111]; Слёзы пусціла, сырасць разводзіш [2, с. 128]; Ну, Сцёпа, ты цяпер пайшоў угору [2, с. 129]; Што языком мелеш? [2, с. 143]; Чаму галаву павесіў? [2, с. 168]; Ты як у ваду глядзеў [2, с. 256]; Ты што? З глузду з'ехала?! - Не, даражэнькі мой! Уз'ехала на глузд! [2, с. 267]; А ты лыбішся, зубы скаліш і, як заўсёды… [2, с. 235]; Табе рабіць няма чаго, суседка, дык ты лясы точыш [2, с. 265]; А вы чаго вушы развесілі? [3, с. 37]; Не ламай галавы, старшыня [3, с. 38]; Зматваеце вудачкі? Уцякаеце? [3, с. 56]; А ты тут, балаболка, языком чэшаш [3, с. 220]; Ну, вядома, калі ты не возьмешся за розум [2, с. 96]; З такім кашу не зварыш [2, с. 101]; Хоць і дурачок, а вакол пальца абвёў і купца, і генерала, і цара, і нават самога пана [3, с. 74].
У форме 2-й асобы рэалізуецца не толькі абвесны, але і загадны лад дзеяслоўных фразеалагізмаў: Выходзіць - мяняй, Лявон, быка на індыка… [2, с. 274]; Ты, баба, прыкусі язык [2, с. 351]; Цяпер толькі не зявай, толькі не зявай. Не лаві варон - і ты будзеш зноў у Мінску [2, с. 129]; Ну, ты, цыц! Не разводзь сырасць… [2, с. 152]; Табе трэба ехаць к Буйкевічу, разабрацца там і…Толькі не наламі дроў [2, с. 262-263]; Прыкусі язык! [3, с. 77]; Матай на вус [3, с. 138]; Ну ты мяне не абувай у лапці [3, с. 164]; Вы яму задайце перцу [2, с. 171].
Даволі распаўсюджанай з'яўляецца і рэалізацыя формы 3-й асобы дзеяслоўных фразеалагізмаў: Нешта ён языком лапці падплятае [2, с. 347]; Панямелі са страху. Языкі праглынулі [2, с. 350]; Скруціць мне галаву Калібераў [2, с. 119]; Спалохаўшыся, б'е адбой [3, с. 99]; А некаторыя так ірвуцца, так локцямі штурхаюцца, адзін другога грызуць, кусаюць, ліжуць, плююць, апырскваюць духамі і абліваюць гразёю… [2, с. 369]; А Зіна заліваецца слязамі [2, с. 380]; І ніхто пальцам не паварушыць, каб абмежаваць завоз амерыканскіх тавараў [2, с. 38]; [Антаніна Цімафееўна]: А дзе ж ён? [Ганна]: Сабакам сена косіць. [Антаніна Цімафееўна]: Сабакам? [Ганна]: Можа, і кошкам, хто яго ведае [2, с. 93]; Нейкі сам не свой. Месца сабе не знаходзіць [2, с. 343]; [Сенька-заіка]: …Сонца яшчэ не ўзышло, а ён ўжо на нагах… [Трэці калгаснік]: …ледзь трымаецца [2, с
Месца і роля фразеалагізмаў у мове драматычных твораў А. Макаёнка дипломная работа. Иностранные языки и языкознание.
Независимость Эссе
Реферат: Сущность, главные предпосылки и цели интеграционных процессов в мировом хозяйстве
Мини Эссе Добро Побеждает Зло
Реферат По Физкультуре На Тему Гимнастика Техника
Курсова Робота Зразок Оформлення 2022 Украина
Эссе Я Гражданин России
История Антропологических Учений Реферат Философия
Дружба В Романе Дубровский Сочинение
Дипломная работа по теме Разработка методики монтажа и эксплуатации вычислителя тепла
Реферат: Экономическая характеристика Западно-Сибирского района
Антикоррупционная Политика Курсовая Работа
Написать Реферат На Тему Баскетбол
Практические Работы Номер 8
Краткое Сочинение По Произведению Капитанская Дочка
Курсовая Работа На Тему Государство Как Политическая, Структурная И Территориальная Организация Общества
Реферат по теме Тематичні парки
Курсовая работа по теме Теорема о среднем значении дифференцируемых функции и их приложения
Основные Положения Саморегуляции Паразитарных Систем Реферат
Сочинение Мой Любимый Фильм Кратко
Курсовая работа по теме Особенности социально-педагогической работы по предупреждению насилия в семье
Система права - Государство и право шпаргалка
Особливості договору факторингу - Государство и право курсовая работа
Модель местного самоуправления в России - Государство и право реферат