МИЛТИҚ ТЕПКИСИНИ КИМ БОСАДИ
“Straus House” муассиси одамларга туяқуш олиб бераман деб, одамлардан алдаб олган пулини тимсоҳ сотиб олиш учун сарфлабди. Аммо на тимсоҳдан ва на туяқушдан дарак бор. Туяқуш кўрдингми? Йўқ!
Аҳмадбой эса, қамоқдан чиқарсангиз ишлаб одамлардан ўмарган пулимни қайтараман, деди. 12 миллион доллар пулни мол боқиб, сўйиб, сотиб топаман, деди пирамидачи бой ота. Биз ишондик, аммо судя ишонмади.
Тошкентдаги Имом ат-Термизий масжиди имом-хатиби пешин намози пайти намозхонлардан бирини барчанинг олдида "ваҳобийларнинг намояндаси", дея изза қилди.
Ваҳобий, ҳизб ва ханафий мусулмонларнинг интернетдаги ўзбек сегменти эса икки мингта худо бор деган комедиант блогерни виртуал сазойи қилди.
Комедиант ҳам бир юмалаб калимаи шаҳодат келтириши билан унга лаънат ўқиб тош билан бошини ëриб ўлдирмоқчи бўлган оломон қалби мехр билан лиммо-лим тўлди.
Мушт бўлиб туғилган қўл дуога очилди. Ғазабли кўзлардан севинч кўз ëшлари тўкилди.
Бу оломон мошоллоҳ дея ўз фикридан қайтиб тавба қилган комедиантниг қўлини ўпиб табаррук қилишди.
Ўзбек комедиантнинг тазарруси бундан 500 йил олдин яшаган италян астроном олими Галилео Галилей тазаррусини эслатди.
15 асрда Италиядаги радикал диндорлар ер ўз ўқи атрофида айланмайди дея фатво чиқаришган эди.
Ер ўз ўқи атрофида айланади деган фикрни илгари сурган олим Галилео Галилей радикал диндорлар сазойисидан қўрқиб ўз фикридан намойишкорона қайтган эди.
Айтишларича, тавба қилиб бўлган Галилей секингина “Ер барибир айланяпти” деган.
1600 йилнинг 17 февралида Рим шаҳри марказида физик олим Жордано Бруно, католик диндорлар фатвосига кўра, тириклай ëқиб юборилган эди.
Физик олим Жордано Бруно ернинг ўз ўқи атрофида ва қуëш атрофида айланишини айтгани учун радикал диндорлар ғзабига нишон бўлган эди.
Орадан йиллар ўтиб католик черкови Брунониинг ëқилиши хато бўлганини тан олди.
Чунки католик черкови истайдими ë йўқми ер ўз ўқи атрофида айланмоқда.
Бруно ëқиб ўлдирилганидан 100 йил сўнра Балх шаҳрида улуғ шоир Бобораҳим Машраб осиб ўлдирилди.
Ажаб мажнун эрурман, дашт ила саҳроға сиғмамдур,
Дилим дарёйи нурдур, мавж уруб дунёға сиғмамдур.
Шариат ҳам, тариқат ҳам, ҳақиқат мендадур мавжуд,
Чу султони азалдурманки, арши аълоға сиғмамдур.
Гаҳ ўрус, гоҳи черкас, гоҳи мўмин, гоҳи тарсоман,
Не кавнайни миёни лоу иллоллоға сиғмамдур.
Мудом мискин эрурман чун ғуломинг – Машрабингдурман,
Мени бечора бу дунё билан уқбоға сиғмамдур.
Бобораҳим Машраб диний уламолар назарида нотўғри ақида соҳиби эди. Шу боис ўлдирилди.
1417 йилда эса яна бир улуғ шоир Насимий ҳозирги Суриянинг Ҳалаб шаҳрида териси шилиниб ўлдирилган ва жасади тахтага қоқилиб бозор майдонида томоша учун қўйилган эди.
Яна ўша айб.
Нотўғри ибодат қилди, деган фатво. Айтишларича, у териси шилинаëтган пайтда мана бу шеърни ўқиган экан:
Менман ломакон ганжи — маконга сиғмасман
Юксак бу руҳим — жисм ила жонга сиғмасман
Инсондаги бор ваҳму хаёл менда эса,
Босмас ваҳима, ақли аёнга сиғмасман
Менга сиғар икки жахон мен жахонга сиғмасман.
Узоқ ва янги тарихда кимки марифат машаласини ëқиб улус шуурини ëритмоқчи бўлса у аксар ҳолда бу жаҳонга сиғмаган.
Ўзбекистонда илк театрни саҳналаштирган жадид бобомиз Маҳмудхўжа Беҳбудий 1919 йилда Амир Олимхон диний уламолар фатвоси асосида кофир дея қатл этилгани янги тарихниг қора кунларидан бири эди.
Нега Бруно гулҳанда ëқилди, Насимийнинг териси шилинди, Машраб осилди? Улар, ҳозирги тилда айтадиган бўлсак, тоқатсизлик қурбони бўлишди.
Тоқатсизлик бугун ҳам бардавом.
Масалан, Тошкентдаги Имом ат-Термизий масжиди имом-хатиби ҳам оëқларини кериб номоз ўқиëтган биродарнинг ибодат тарзига тоқатсиз бўлди.
Агар имомга қўйиб берилса, бу “ваҳобий”ниг терисиини шилиб олишга ҳам хозир.
Дунë тарихи аслида тоқатсизлик тарихидир. Шиалар шиа бўлгани, ҳиндилар маймун ва сигирга сиғингани, яҳудийлар таврот ўқигани учун ўлирилди, мол-мулки торож бўлди.
Қўшиқчи Жаҳонгир Отажонов фа-фа-фа деб челленж қилгани учун юзминглаб ватандош уни бурдалаб ташлаш учун оëққа қалқди.
Нима ўзи тоқатсизлик?
Инглиз тилидаги Intolerance калимаси бизни тушунчамиз ва дунëқарашимизга тўғри келмайдиган барча нарсани рад қилиш демакдир.
Ҳолливуд киночиси Дэвид Уорк Гриффит 1915 йилда суратга олган Intolerance фильми бир бириниг дунëқарашидан нафратланган тўдалар тўқнашуви ҳақида ҳикоя қилади.
Айнан шу фильмда тоқатсизлик дунëни остин устун қиладиган ëвузлик экани аëн бўлади.
Ëшлигимимизда деярли барчамиз қора чийи баҳмалдан шарвар шим, бумази куйлак ва пахталик гуппи киярдик. Оëғимизда эса шина заводида чиқарилган елим калиш.
Қўшнимиз Сора опанинг эрка ўғли Равшан эса зангори рангли клёш шим, учи бигиздай қора лок туфли ва темир тугмали хино ранг фекон куйлак киярди.
Бизнинг сочларимиз машинкада тақиқ қилиб олинган эди. Равшаннинг таралган сочлари елкасини қоплаган эди.
Биз бит босган яғир пахталик гуппимиздан фахрланиб Равшандан очиқчасига нафратланардик.
Унинг бит босган пахталик гуппи киймагани бизнинг назаримизда улуғ гуноҳ эди.
Кўплашиб Равшанни тутиб урдик. Фикон куйлагини йиртдик. Кимдир қайчи олиб келиб унинг узун сочалрини кесиб ташлади.
Биз ўзимизга ўхшаш жулдирвоқи бўлмагани учун Равшанни жазоладик.
Сийдик иси ўтириб қолган чийи баҳмал иштонимизни кўтариб ғалаба нашидасини сургандик ўшанда.
Янглишмсаам 1974 йил эди.
Ҳозирги тушунча билан айтсак, биз Равшаннинг ташқи кўринишига тоқатасиз бўлдик.
Бу тоқатсизлик нафратга айланган ва пировардида қўшннинг ўғли сазойи қилинган эди.
Жордано Брунони гулҳанда ëққан католик диндорлари каби тоқатсиз эдик.
Йиллар ўтиб католик черкови ҳам ўз айбини тан олди.
Мен ҳам Равшанни калтаклашда иштирок этганимни хато деб ҳисоблайман.
Ҳолбуки, мен ҳам ичимда Равшан каби клёш шим ва фекон куйлак кийишни чандон истардрим. Титилиб кетган калиш ва бит босган пахталик нимчамдан нафратланар эдим.
Аммо тўда инстинктига содиқ бўлиш учун ичимдаги истакларни бостиришга мажбур бўлгандим.
Тўдага яхши кўриниш учун биринчи бўлиб Равшаннинг бошига тош билан ургандим. Йиллар ўтиб Сора опаниг ўғлидан кечирим сўрайман.
Равшанбек, кечир мени, оғайни. Сен ҳақ мен эса ноҳақ эдим.
Аммо ўша пайтдаги жамоат фикри ҳам тоқатсизликни парваришлар эди.
Муштум ва Крокодил журналларида Равшанга ўхшаш стилягалар давлат душмани сифатида тавқи лаънат қилинар эди.
Институтнинг биринчи курсига кирганимда ректор жаноблари мен кийган Америка жинси шимини кўриб, “Бугун жинси шим киясан, эртага эса ватанни сотасан, еч буни сатин шим кий,” дея маломат қилган эди.
Тўғри, дресс код деган чекловнинг ҳам яшашга ҳаққи бор.
Масалан, симфоник оркестр концертига шортик иштонда борсангиз киритмасликка ҳаққи бор.
Шу маънода Тошкентдаги Имом ат-Термизий масжиди имом-хатиби ҳам асосан ҳанафийлар ибодат қиладиган масжидга ваҳобийларни киритмасликка ҳаққи бор
Ўрисларда “В чужой монастырь со своим уставом не суйся” деган гап бор. “Бегона монастирга ўз тузугинг билан бурун суқма” деб таржима қилсак бўлади.
Бундан 100 йил олдин Россиядаги ўнлаб монастирларнинг ҳар бирини ўз қонун қоидаси. Рохибларнинг ибодат қилиш тузуги бўлган.
Битта монастифр қавми икки бармоқ билан чўқинса яна биеи уч бармоқ билан топинган.
Монастир етакчисининг қайси супурги билан муқаддас сувни қайси азиз авлиë номидан сепиши ҳам турлича бўлган.
Мабодо кимдир қўшни монастирдан келиб ўз тутумини қилмоқчи бўлса бунга йўл қўйилмаган.
Тоқатсизлик ҳақида гаплашаëтгандик. Ҳатто имом-хатибга бироз ҳақ ҳам бердик.
Аммо Ўзбекистон диний давлат эмас. Конституцияга кўра Ўзбекистонда ягона яхлит мафкура йўқ.
Мамлакат турли институтлар уйғунлигида яшаайди. Виждон эркинлиги эса ҳар бир одамнимг истаган динига топиниши ва айни пайтда ҳеч бир динга ишонмасликни ҳам кaфолатлаши лозим.
Фалончи ваҳобийча номоз ўқийди деб, маломат қилиш қанчалик нотўғри бўлса пистиëнчи 2000та худо бор деса ëки умуман борлигини инкор қилса уни сазойи қилиш ҳам - нотўғри.
Яқинда бир одам билан гаплашсам Ўзбекистонда ҳамма йўлдон озган ҳамма риëкор. Биттасини қолмай отиб ташлаш керак дейди. Ҳаммани отиш керак бўлса тепкини ким босади?
Умуман нафрат кин тафриқу дашнимдан қутулиб бир биоровниг дунëқарашига тоқатли яшасак бўлмайдими?
ОЛОМОНГА
Машраб осилганда қаёқда эдинг?
Лорка отилганда қаёқда эдинг?
Суриштирганмидинг Қодирийни ё,
Қалқон бўлганмидинг келганда бало?
Ҳукмлар ўқилур сенинг номингдан,
Тарихлар тўқилур сенинг номингдан.
Нимасан? Қандайин сеҳрли кучсан?
Нечун томошага бунчалар ўчсан?
Қаршингда ҳасратли ўйга толаман,
Қачон халқ бўласан эй, сен – оломон?!
(А. Орипов. 1980)
Бу шеър ëзилганига ҳам 40 йил бўлди. 40 йилда бор йигит камолга етади, дейишади. Аммо нега унда бу сатрлар яна долзарб?