MEYOZ

Kirish:

Mitoz tana hujayralarni bo'linishini amalga oshiradi. U rivojlanish davrida yangi hujayralarni hosil qiladi va hayotingiz davomida eskirgan hujayralarni almashtiradi. Mitozning biologik ahamiyati ona hujayra bilan genetik jihatdan bir xil bo'lgan, qiz hujayralarni hosil qiladi. O'z navbatida, Meyoz ham inson tanasida biologik ahamiyati: gametalar hosil qilish. Meyoz jinsiy hujayralarni ya'ni spermatazoid va tuxum hujayralarni hosil qiladi. 

Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak , odamlarda meyoz bu bo'linish jarayoni bo'lib, u bizda diploid hujayradan, gaploid hujayralarni hosil qiladi. Spermatazoid va tuxum hujayrani hosil qiladi va urug'lantirilgandan so'ng, diploid to'plamni hosil qiladi: yangi genom.

Meyoz ikkita ketma-ket bo‘linishdan iborat. Birinchi –reduksion (meyoz I) bo‘linishda xromosomalar soni ikki marta kamayadi. Ikkinchi 

ekvatsion (meyoz II) bo‘linishda gaploid xromosomali hujayralar hosil bo‘ladi. 

Meyozning bosqichlari

Meyoz I

Meyoz I boshlanmasdan oldin hujayra avval interfazani o'tashi kerak. 

Keling bir tasavur qilib olsak boshlang’ich hujayradagi xromosomalar bir xromatidli ekanligi bilib olsakda, shu ona hujayradagi xromatidni opa xromatida deb olsak. Interfazaning sintez davrida DNK reduplikatsiyasi hisobiga hosil bo’lgan ikkinchi xromatidani esa singil xromatida deb yuritsak kelishdimi. Mitozda bo'lgani kabi, hujayra G1 davrida o'sadi barcha xromosomalarini S davrida nusxa ko'chiradi ya'ni DNK reduplikatsiyasi amalga oshadi va G2 davomida bo'linishga tayyorlanadi.

Profaza I paytida mitozdan farq paydo bo'la boshlaydi. Mitoz kabi, xromosomalar spirallasha boshlaydilar, ammo meyoz I da ular birlashadi. Har bir xromosoma o'zining gomolog xromosomasi bilan ehtiyotkorlik bilan birlashadi, shunda ikkalasi ham butun uzunliklari bo'yicha mos keladi. Bu jarayon konyugatsiya deyiladi. Gomologik xromosomalarning o‘zaro o‘xshash qismlarining chalkashuvi oqibatida xromatidalarning ayrim qismlari almashishlari mumkin. Bu krossingover hodisasi deyiladi. Masalan, quyidagi rasmda A, B va C harflari xromosomaning ma'lum joylarida joylashgan genlarni, har bir genning har xil shakllari yoki allellari uchun katta va kichik harflar bilan ko'rsatilgan. 

Xromosomalar aslida bir-birining ustiga, yuqoridagi rasmda bo'lgani kabi, joylashishi mumkin. Ular yuqoridagi rasmda faqat yonma-yon ko'rsatilgan, shuning uchun genetik material almashinuvini ko'rish osonroq.

Yuqoridagi rasmda konyugatsiya vaqtida gomologik juft xromosomalar 4 tadan xromatiddan iborat ekan, demak juft gomologik xromosomalar xromatidalar tetradasini hosil qiladi.

Profaza I dan so'ng Metafaza I boshlanadi. Gomologik xromosomalar hujayraning markaziga yo'naladi. Bu mitozdan tanish bo'lib tuyulishi mumkin, ammo Metafaza I da farq mavjud. Har bir gomologik xromosomalar o'z sentromeralari bilan birgalikda bo'linish urchug’i (axromatin) ipchalariga ulanadi. Natijada ikkita juft gomologik xromosomalar qarama-qarshi qutblardagi axromatin ipchalar bilan bog'lanadi. Shunday qilib, metafaza I paytida , alohida xromosomalar emas, balki gomologik juft xromosomalar ekvator tekisligi bo’ylab saf tortadilar. 

Anafaza I gomologik xromosomalar bir-biridan ajralib, hujayraning qarama-qarshi qutblariga siljiydi, ammo har bir xromosomaning opa-singil xromatidlari bir-biriga bog'lanib, ajralmaydilar.

Nihoyat endi, telofazada I xromosomalar hujayraning qarama-qarshi qutblariga yetib boradilar. Ayrim organizmlarda yadro membranasi qayta vujudga keladi va xromosomalar despirallashadi, va sitokinez boshlanadi odatda telofaza I bilan bir vaqtda sodir bo'lib, ikkita gaploid qiz hujayralarini hosil qiladi.

Meyozning birinchi va ikkinchi bo‘linishi o‘rtasidagi bosqich interkinez deb ataladi.

Meozis II

Hujayralar DNK laridan nusxa olmasdan, meyoz I-dan meyoz II-ga o'tadi. Meyoz II meyoz I ga qaraganda qisqaroq va sodda jarayon bo'lib, meyoz II gaploid hujayralar xuddi mitoz kabi bo’linishni amalga oshiradi.

Meyoz II bosqichda gaploid hujayralarning gomolog juft xromosomalarning bittadan xromosoma bor, ammo ularning xromosomalari hanuzgacha ikkita opa - singil xromatidlardan iborat. Meyoz II da opa-singil xromatidlari ajraladi, ular ko'paymaydilar, va natijada gaploid hujayralarni hosil qiladi.

Meyoz II bosqichlari xuddi mitoz kabi jarayonlarni o’taydi. Odamlarda meyoz natijasida spermatazoid yoki tuxum hujayralarni hosil qiladi.

Ba'zi hollarda, meyoz to'rtta funktsional gametani ishlab chiqaradi: masalan, spermatogenezda spermatazoid ishlab chiqaradi. Erkaklarda to'rtta spermatazoid hujayralari hosil bo'ladi, ammo, meyoz ovogenez paytida, tuxum hujayrasi ishlab chiqaradi. Ona organizmda faqat bitta funktsional tuxum hujayrasi bo'ladi. Meyoz I oxirida, ikkita qiz hujayradan faqat bittasi tuxum hujayra, ikkinchisi esa yo’naltiruvchi tanacha hujayraga aylanadi . Tuxum hujayra meyoz II dan so'ng yirik bitta tuxum hujayra va yo'naltiruvchi tanacha hosil qiladi. Ikkinchi yo'nlatiruvchi tanacha esa meyoz II dan so'ng ikkita yo'naltiruvchi tanacha hosil qiladi. Jami uchta yo'naltiruvchi tanachalar erib yo'qolib ketadi.

Meyozning biologik ahamiyati.

Meyoz jarayonida 1 ta diploid to‘plamli hujayradan 4 ta gaploid hujayralar hosil bo‘ladi. Meyoz jarayonida sodir bo‘ladigan konyugatsiya, krossingover, gomologik xromosomalarning tasodifiy kombinatsiyalarda tarqalishi tufayli bir-biridan va boshlang‘ich ona hujayradan genetik jihatdan farq qiladi. Meyoz jarayoni asosida kombinativ o‘zgaruvchanlik yotadi. 

SIZ KUCHLISIZ O'QISHDA DAVOM ETING.

HARAKAT QILING

TAYYORLADI: QARSHI DU AKADEMIK LITSEY BIOLOGIYA FANI O'QITUVCHISI:

SALOMOV ANVARBEK

GENERAL_BIOLOGY III ONLINE DARS KANALI UCHUN MAXSUS