Корней Васильев

І

Соңғы рет ауылға келгенінде Корней Васильевтің жасы елу төртте еді. Қалың бұйра шашының бірде-бір талы ағармаған, бірен-саран сақалы ғана бозара бастапты. Беті қызыл өңді, жылтыр, денесі жалпақ.

Ол жиырма жыл бұрын әскерден қайтқанда, біраз ақша жинап әкелген еді. Алдымен кішігірім дүкен сатып алды. Кейін оны сатып, мал ұстауды кәсіп етті. Малды Черкасыдан арзанға алып, Мәскеуге апарып сататын.

Өзінің тастан соққан үйі бар. Онда кәрі анасы мен әйелі және мылқау жиені тұрады. Корней екі рет үйленген. Бірінші әйелі баласы үстінде қайтыс болды. Сосын көрші ауылдағы жесір әйелдің жалғыз қызына үйленген. Ол бір ұл, бір қыз туып берді.

Мәскеуге барған осы сапарында сәтті сауда жасап, үш мыңға жуық ақша тапты. Ендігі ойы тоғай сатып алып, ағаш саудасымен айналысу. Ауылына жақын жердегі бір байдың тоғай сатайын деп жатқанын естиді. Үйіне аман-есен жеткен соң, бұл істі қолға алуды ойлады. Осылайша темір жол стансасынан аулына қарай бұрылатын жерде Кузьма деген жерлесін кездестірді.

Кузьма ауылдан стансаға қарай арбамен жолаушылар таситын. Өзі кедей тұрды. Сосын шығар бай атаулыны жек көрді. Әсіресе Корней сияқты енді байып келе жатқан дәулетті адамды көрсе, іштарлығы қозатын.

– Армысың, Кузьма ағай?! Ауылға дейін ала кетесің бе? – деді Корней.

– Бір сом бер, ала кетейін, – деді Кузьма.

– Жетпіс тиын жетпей ма?

– Қарның тойған соң кедейден отыз тиын үнемдеп қалмақшысың ба?

– Жарайды, кеттік! – деді Корней. Кішкентай шанаға дорбасын салып, өзі арт жағына асықпай жайғасты. Кузьма атына бұйырып:

– Әй, жануар, қозғал! Кеттік! – деді. Біраздан соң олар стансаның кедір-бұдыр соқпағынан тегіс жолға түсті.

– Иә, сөйлей отыр, Кузьма ағай! Ауылда не жаңалық? – деді Корней.

– Жақсы жаңалық жоқ, – деді Кузьма мұрнын тыржитып.

– Аманшылық па? Неге олай дейсіз? Шешем тірі ме? – деді Корней шошып кетіп.

– Иә, кейуана тірі ғой. Жақында шіркеуге барды. Сол жерде көрдім. Аман-есен. Жас қатының да тірі, дені сау. Жұмысшысын жаңартыпты, – деді Кузьма мысқылдап. Оның күлгені Корнейге ұнамады.

– Қандай жұмысшы? Петрді ауыстырған ба?

– Петр ауырып қалып, Каменкадағы Естеней Белыйды алыпты. Өз аулының жігіті деседі.

– Солай де?..

– Солай Корней қарағым, – деді Кузьма. – Осы күні қатындар бар билікті алып алған. Кімді ұнатады, соны жұмысқа алады.

– Боз атың қартаяйын депті, ә! – деді Корней әңгімені басқаға аударып.

– Мен де жас емеспін. Мал да егесіне тартады емес пе? – деді Кузьма.

Жолда дәмхана бар еді. Арба сол жерге тоқтады. Корней үйге кіріп кетті. Кузьма аттарына жем беріп, жүгендерін жөндеумен болды.

– Кузьма ағай, ішке кірсеңізші, – деді Корней есік алдына шығып. – Тамақтанайық.

– Жарайды, – деді Кузьма асықпаған сыңай танытып.

Ішке кірген соң Кузьма араққа тапсырыс берді. Таңертеңнен бері тамақ ішпегесін бе, тез мас боп қалды. Корнейге сыбырлап ауылда не әңгіме боп жатқанын айта бастады. Оның айтуынша бұның әйелі Марфа жұмысшы қып бұрынғы ойнасын алыпты. Қазір екеуі «ойнап-күліп» жүр-мыс.

– Менің нем кетеді, сені аяғанымнан айтып жатырмын, – деді масыққан Кузьма. – Жұрт өсектеп әңгіме етіп жүр. Қай үйге барсаң да, сенің әйеліңді айтады. Мен оларға: «Ғайбат айтпаңдар, ертең күйеуі келеді. Сосын анық-қанығын білеміз» дедім, Корней бауырым.

Корней Кузьманың әңгімесін үнсіз тыңдады. Қалың қасы бірте-бірте түйіліп, жағы қарысып қалғандай тістеніп отырды.

– Тағы арақ әпересің ба? – деді Кузьма.

– Жүрейік, біраз отырып қалдық, – деді Корней. Сөйтті де дашымен есептесіп, далаға шықты.

***

Корней үйіне қараңғы түскенде келді. Есікті Естеней Белый ашты. Корней онымен салқын амандасты. Естенейдің кірпігіне дейін зер салып, күдік туғызатын қимыл іздеді. Көзін тайдырып, ұрлығы білінер деп ойлады. Бірақ малайдың қылығынан ештеңе байқамады. «Өтірікті соққан екенсің ғой, қақбас Кузьма», – деп ойланды іштей. «Кім біледі, мүмкін, шын болуы да ғажап емес қой» деді екінші бірі ойы.

– Бізбен бірге тұрасың ба? – деп сұрады Корней.

– Амал жоқ, осы үйді жұмыс істеген соң, осында түнеймін, – деді Естеней.

– Қонақ бөлмеге от жақтың ба?

– Әрине. Матвеевна сонда, – деді малай.

Корней төрге бөлмеге қарай аяңдады. Күйеуінің даусын естіп, Марфа ауыз үйге шықты. Келген бетте күйеуін құшақтап:

– Енем екеуміз сізді күте-күте сағындық, – деді.

– Иә, менсіз қалай өмір сүріп жатырсыңдар?

– Бұрынғысынша, – деді әйелі. Сөйтті де, белдемесін тартып сүт сұрап жатқан екі жасар қызын көтеріп, асханаға кетті.

Төргі бөлмеге аяқтарын зорға көтеріп, анасы кірді. Корней шешесін құшақтап, амандасты да:

– Әлі, жатпағансыз ба? Аман-есен келдім, – деді де, анасына жол жайын баяндай бастаған. Кенет сыртта Кузьманың күтіп тұрғаны есіне түсті. Оған ақша беруі керек еді. Ауыз бөлменің есігін ашқаны сол, Марфа мен Естенейді көрді. Олар бір-біріне жақын тұрғандай сезілді. Әйелі оған бірдеңе деп жатыр екен. Корнейді көргенде Естеней аулаға атып шықты. Ал Марфа мұржасы будақтап тұрған самаурынға жақындады.

Корней Кузьмаға ақысын төледі де, үйге бірге шәй ішуге шақырды. Шәй үстінде үйдегілерге Мәскеуден әкелген базарлығын таратты. Анасына жүн орамал, Федькаға суреті бар кітап, мылқау жиеніне күртеше және әйеліне шыт мата сыйлады.

Дастарқан басында Корней үндемей отырып қана шәй ішті. Тек мылқау жиенінің қылығына ғана еріксіз күлді. Ол жаңа күртешесін біресе бүктеп қояды, біресе алақанымен сипап жас сәбидей аялайды.

Астан соң Корней ұйықтайтын бөлмесіне беттеді. Марфа ас үйде ыдыс-аяқтарды жуып жатты. Корней орындыққа отырып, Кузьманың айтқанын есіне түсірді. Әйеліне деген ашуы бірте-бірте үдей түсті. Ойын алаңдату үшін қабырғада ілулі тұрған есепшотты алып, есеп-қисап жасап көрді. Бірақ құлағы ас үй жақта. Ондағы дыбыстарды қалт жібермеуге тырысты. Бірнеше рет біреудің үйден шыққанын, кейін ауыз бөлмеге кіргенін байқады. Көзбен көрмегесін көңілі не сенерін, не сенбесін білмей аласұрды.

Бір кезде Марфаның аяқ дыбысын естіді. Бөлмеге қарай келе жатыр. Есік ашылды. Екі беті күлімдеп әйелі көрінді. Иығында қызыл орамалы бар. Қолына бөпесін көтеріп алыпты.

– Жолдан әбден шаршаған боларсың, – деді ол жымиып. Күйеуінің қатулы қабағын көрсе де, байқамаған сыңай танытты. Корней оған бір қарады да, есептейтін ештеңесі болмаса да, есебі шықпай жатқан адам құсап отыра берді.

– Шаршамадың ба? – деді әйелі қызын киіндіріп жатып. Сөйтті де, тез төсек салып, сәбиін аяғына тербеп ұйықтатуға кірісті.

Корнейдің жүрегі тыныштық таппады. «Жұрт күліп жүр» деген Кузьманың сөзі ойына орала берді. «Қап, бәлем, тұра тұр сен...» деді де, жұдырығын түйді. Қинала дем алып, орнынан тұрды. Шотты шегеге ілді де, әйеліне жақын келді. Бұл кезде Марфа жатар алдындағы дұғасын оқып жатыр еді. Корней күтіп тұрды. Әйелі сыбырлап ұзақ дұға оқыды. «Дұғаны бағана бітіріп қоятын еді. Күнәсі болғасын да ұзақ оқып жатыр. Сірә, мені біліп қоймасын деп жалынып жатқан болар» деп ойлады.

Марфа соңғы рет сәжде етіп, жерге басын иді де, ғибадатын аяқтады. Соны күтіп тұрғандай Корней дүрсе қоя беріп:

– Естенейдің келгеніне көп болды ма? – деді.

Марфа сабырлы қалпымен жуан бұрымын ағытып, саусақтарымен тез тарқата бастады. Күйеуіне қарап, көздері күлімдеп:

– Әлгі малай ма? Кім білсін?! Екі-үш апта болған шығар...

– Сен онымен жаттың ба? – деді Корней.

– Мен Естенеймен ба? Есің ауысқан ба? – деді ол. – Оны кім айтып жүр саған?

– Айт шыныңды, солай ма? – деді Корней жұдырығын түйіп.

– Жұрт та не болса соны айта береді екен...

– Қайталап сұраймын. Айт шыныңды

– Ойлап тапқандарын, қара?! Естенейге жабысыпты?.. Жұрттың өсегіне сеніп жүрсің бе?

– Жаңа ауыз бөлмеде не айттың оған?

– Не айтушы едім. Ағаш бөшкелердің белдеу темірлерін сап қой дедім.

– Шыныңды айт! Өлтіремін оңбаған, – деді ол әйелінің бұрымына бүріп ұстап.

Марфаның жаны шығып кете жаздады. Күйеуінің қолына жармасып, әрең дегенде бұрымын босатып алды.

– Саған тиісуге сылтау табылса болды. Не жазығым бар еді? Осы сенен не жақсылық көрдім? Бір тыныш өмірім жоқ. Не істемекшісің?

– Не істейсің дейсің бе? – деді Корней үстіне төне түсіп.

– Шашымды неге жұлдың?.. Не болса соны естіп маған тиісе бересің... Неменеге қадалып қалдың?.. Шынымен сондай ма не...

Ол сөзін айтып үлгерген жоқ. Корней күректей қолымен әйелінің желкесінен бүріп ұстады да, төсектен жұлып түсірді. Басынан теуіп, бүйірінен, кеудесінен ауыр жұдырығымен соққылай берді. Ұрған сайын ашуы өршіді. Марфа ойбайлап қорғанып жатты. Қашып кетпек болып еді, күйеуі маңдайынан ұрып жалп еткізді. Шешесінің даусын естіп, сәбиі шошып оянды. Бақырып жылап, шешесіне жүгірді.

Корней қызының қолынан ұстап, дуалға қарай мысықтың марғауын жұлқығандай лақтырып жіберді. Қыз шар етіп жылады да, біршене секунд дауысы шықпай қалды.

– Оңбаған десе! Өлтірдің ғой баланы, – деп Марфа айқайлады. Еңбектеп қызына қарай ұмтылмақ болып еді, күйеуі арқасынан жұдырықпен ұрып, етпетінен жалп еткізді. Марфаға дем жетпей, тұншығып қалды. Сәби бақырып жылап жатты.

Осы кезде орамалсыз, ақ шашы ұйпа-тұйпа болған кәрі шешесі қалт-құлт етіп бөлмеге әрең жетті. Ол ортаға түсіп, келінін ұлынан арашалады да, жылап жатқан немересіне келді. Оны бауырына басып, жұбатып жатты.

Корней ұйқылы-ояу адамдай не болып, не қойғанын білмей дел-сал болып тұр. Марфа басын әрең көтеріп, ыңырсып, қан-қан болған бет-жүзін көйлегімен сүртіп жатты.

– Оңбаған, жексұрын, – деді ол тістеніп. – Иә, Естенеймен көңіл қостым. Бұрын да көңіл қосқанмын, не істейін деп едің, ал?! Осы ма естігің келгені. Агафия да сенің қызың емес, содан тудым. Ұр, енді өлгенше, айызың қанар ма екен?!

Күйеуі жұдырығын түйіп еді, Марфа тағы ұра ма деп бетін қолымен көлегейледі. Корней ештеңе түсінбеген адам құсап, мұрны бырқылдап, жан-жағына қарай берді.

– Мына қызға не істегеніңе қара! Қолын шығарып жіберіпсің, – деді шешесі немересінің салбырап тұрған қолын көрсетіп. Корней ештеңе демеді, бұрылып үйден шығып кетті.

Дала аяз екен. Ол тепкішектің шетіне отырды да, қорған үстіндегі қарды уыстап аузына тықты. Үйдің ішінде ыңырсыған Марфа мен өксігі әлі басылмаған қызының даусы естіледі.

Корней орнынан тұрды да, үйге кірді. Шамның жарығы әлсіз жанып тұр. Марфа жарасын таңып, ыңырсып отыр екен. Корней үндеместен киіне бастады. Дорбасын алып ішіне заттарын салды да, сыртынан орап қойды.

– Не үшін ұрдың мені? Не үшін? Не істедім саған? – деді Марфа жалынғандай үнмен.

Корней жауап қатпастан дорбасын көтеріп есікке беттеді.

– Безбүйрек, оңбаған! Тұра тұр осыдан, саған сот жоқ деп тұрсың ба? – деді әйелі айқайлап. Корней есікті етігімен теуіп ашты да, сарт етіп жапты. Қатты жапқаны сонша дуалдар дірілдеп кетті.

Қораға кірді де, мылқау жиенін оятып, аттарды ерттеуді тапсырды. Жиені ұйқылы-ояу нағашысына қарап, не істеу керегін түсінбегендей, екі қолымен басын тарай бастады. Нағашысы екінші мәрте айтқанда ғана мән-жайды ұқты. Пимасы мен жыртық тонын киіп, қолына шамын алып далаға шықты.

Корней ауладан шығып, стансаға қарай беттегенде таң бозарып қалған еді. Ол пойыздың кетуіне бес минут қалған кезде ғана стансаға жетті. Асығыс билет алып, жиенімен қоштасты да, вагонға мініп кетті.

Марфаның көзі көгерген, беті іскен, оң жағындағы азу тісі сыныпты. Оған қоса екі қабырғасы сынып және басы жарылған. Бірақ денсаулығы мықты еді. Жарты жылда аттай жазылып, қалпына келді. Денесінде соққының ізі де қалмады. Ал кішкентай қызы өмір бойы мүгедек боп қалды. Оның қол сүйектері екі жерінен сынған екен. Әрі-бері шапқылап, емдетіп көріп еді, оңалмады. Бір қолы сол күйі майысып қалды.

Ал Корнейден хабар жоқ. Сол кеткеннен мол кетті. Ешкім ол жайлы ештеңе естімеді. Ол тірі ме, әлде өліп қалды ма, белгісіз.

ІІ

Он жеті жыл өтті. Қарпа күз уақыты еді. Қараңғы ерте түседі. Андреевский ауылының сиырлары өрістен қайтты. Табыншы жұмысын аяқтап, ауыз ашуға асығып кеткен еді. Табынды қатындар мен балалар айдап жүр.

«Біз келдік» дегендей сиырлар жарыса мөңіреп ауылға жақындап келеді. Табынның алдында жыртық шекпен жамылған, басында ескі қалпағы бар қария келе жатыр. Бүкірейген арқасында көңнен жасалған қабы бар. Шашы мен сақалы әбден ағарған. Қалың қастары ғана қап-қара. Қадамын әрең басып келеді. Әр аттаған сайын еменнің бұтағын сүйеніш етеді.

Табын оған жетіп алған кезде ол қолындағы таяғына сүйеніп тоқтады. Табынды айдап келе жатқан жас келін оған тоқтап:

– Сәлем бердік, ата! – деп амандасты.

– Көп жаса, қызым! – деді қария.

– Түнейтін жеріңіз бар ма?

– Әзірге жоқ.

– Ата, оныншы үйге бармай-ақ қойыңызшы. Одан да біздің үйге жүріңіз. Шеттегі үшінші үй. Енем құдайы қонақты жақсы көреді.

– Үшінші үй дейсің ба? Зиновьевтар ма? – деді қария таңғалып.

– Сіз білетін ба едіңіз?

– Бұрын болғанмын.

– Әй, қошақан, саған не болған? Ақсаңдап, сүмірейіп артта жүрсің, – деді қыз отардың соңында келе жатқан тоқтыға қарап.

Бұл қария Корней болатын. Ал кішкентай қыз сол баяғы он жеті жыл бұрын қолын сындырған Агафия еді. Ол Гай ауылынан төрт шақырым жердегі Андреевка аулына тұрмысқа ұзатылған.

ІІІ

Корней Васильев бір замандағы тәкаппар, дәулетті бай еді. Бүгінде қайыршы қариядай мүшкіл хәлге жеткен. Үстіндегі тозған ескі киімінен басқа дәнемесі жоқ. Дорбасында солдаттық билеті мен екі көйлегі ғана бар. Оның мұндай хәлге қалайша тап болғанын өзі ғана біледі. Оның ойынша барлық бақытсыздыққа залым әйелі кінәлі. Баяғы дәурені есіне түссе ауыр күрсініп, терең демалады. Мүмкіндігінше есіне алғысы келмейді. Есіне түссе он жеті жылдағы бақытсыз хәліне кінәлі санап әйеліне қарғыс айтады.

Ол сол қатынын сабаған түні тоғай сатамын деген байдың ауылына барған. Сөйтсе, тоғай сатылып кетіпті, үлгере алмады. Сосын Мәскеуге оралды. Күйігі басылмай, алаңсыз арақтың соңында кетті. Екі апта тоқтамай ішіп, есін әрең жинады. Бұрынғы кәсібін жалғамақ боп, ірі қара мал әкеліп сатқан. Саудасы сәтсіз боп шықты да, шығынға ұшырады. Мал сатып алуға тағы барды. Екінші сауда да сәтсіз шықты. Бір жылдың ішінде үш мыңынан жиырма бес-ақ сом ақшасы ғана қалыпты. Енді кісіге жалданып күн көрді. Арақты бұрынғысынан да көп ішті.

Бірінші жолы мал бордақылау орталығында бастық боп істеді. Бірақ қайта-қайта іше беріп, көзге түсті де, жұмыстан қуылды. Сосын таныстарын жағалап жүріп, шарап сататын дүкенге орналасты. Онда да ұзақ істемеді. Есептен жаңылысып, абыройсыз қуылды. Ауылына қайтқысы келген. Бірақ жұрттан ұялды, оның үстіне ашу-ызасы бар. «Менсіз күндерін көріп, қадірімді сезсін» деп ойлады.

Ісі күн санап қожырай берді. Арақсыз тұра алмайтын хәлге жетті. Енді ол кісі қолына бастық емес, табыншы боп жалданатын болды. Кейін оны ол жұмысқа да алмай қойды.

Жағдайы нашарлаған сайын әйелін бұрынғыдан бетер жек көре түсті, оған деген ыза кегі басылмады.

Соңғы рет Корней бір танымайтын адамға малшы боп жалданған еді. Бағып жүрген сиыры ауырып қалады. Бұған Корнейдің кінәлі болмаса да, қожайыны ашуланып, оның құнын айлығынан ұстап қалды. Өзін қуып жерді. Осыдан бастап Корней ел аралап, қаңғыбасқа айналды. Сөйтіп біраз уақыт Киевті кезді. Сосын Кавказдағы Жаңа Афонға жылжыды. Жолда бірінші рет денсаулығы сыр берді. Ыстығы көтеріліп, мүлде әлсіреп кетті. Қалтасында бар-жоғы бір сом жетпіс тиын ақшасы қалды. Мұнда таныстары да жоқ. Ауырса арам қататын түрі бар. Ол үйіне оралмақ болды. «Есім барда елімді табайын. Мүмкін осы уақытқа дейін залым қатыным өліп те қалған болар» деп ойлады. «Егер тірі болса, өлерімнің алдында ол жайлы не ойлайтынымды бетіне айтып кетейін. Оңбағанның маған қандай зұлымдық жасағанын білсін», – деді іштей.

Ыстығы оны күн ара мазалады. Бірте-бірте әлсірей берді. Күніне бар-жоғы он-он бес шақырым ғана жер жүрді. Ауылына екі жүз шақырым жер қалғанда ақшасы таусылды. Енді ол шындап қайыр сұрай бастады. Өткен-кеткен жолаушыға жалынып, аяғына жығылып, бір үзім нан сұрайтын хәлге жетті. Бұрынғы тәкаппар мінезі күл болған. Тек ыза-кегі ғана сынбады. «Мені осындай тілемші хәлге жеткізгеніңе қуан», – деді әйелімен ойша сөйлесіп. Сосын ескі әдетінше жұдырығын түймекші болды. Бірақ кәрі тайған, әлсіз саусақтары бұрынғыдай қатты жұмылмады. Күш қалмапты.

Екі жүз шақырым жерді екі апта жүрді. Әбден әлсіреп Андреевский аулына жеткенде бейтаныс қызбен кездескен беті еді. Ол қыз баяғы қолы сынған Агафия болып шықты. Ал Корнейді бұл ауылда ешкім танымады.

ІV

Корней Зиновьевтардың ауласына жетіп, түнеп шығуға рұқсат сұрады. Оны үйге кіргізді.

Ол үй иесімен амандасып, алғыс айтты.

– Замандас, неге тұрып қалдың! Ошаққа қарай жақында, – деді үстелді жинап жатқан кемпір. Агафияның күйеуі жастау жігіт екен. Үстел жанындағы орындықта шамға май құйып, пілтесін жөндеп отыр екен.

– Үсті-басыңның бәрі су болыпты ғой, атай! – деді ол. – Пешке жақындап киіміңізді кептіріңіз!

Корней киімі мен етігін шешіп, пеш жанына шұлғауларын жайып қойды. Үйге қолына құмыра ұстаған Агафия кірді. Ол сиырларды қораға жайғастырып кірген беті еді.

Үй егелері шәй қойып, Корнейді дастарқанға шақырды. Ол пешке арқасын сүйіп, сүйегін қыздырып отырған еді.

Дастархан басында қыздың майысқан қолына көзі түсіп, Корней:

– Қолыңа не болған, қарағым? – деді.

– Кішкентай кезінде әкесі сындырыпты. Тіпті өлтіріп қоя жаздаған деседі, – деді енесі.

– Сондай да безбүйрек әке болады екен-ау. Не үшін ұрған? – деп сұрады Корней.

– Мына көрші Гай ауылында Корней Васильев деген бай болған. Әйеліне ашуланғаны сонша, қызын да ұрып-соғып мүгедек қылып қойыпты, – деді кемпір.

Өзінің атын естігенде Корнейдің қолындағы кесесі түсіп кете жаздады. Шәйі жартылай төгіліп, қолы қалтырап кетті. Біресе, кемпірге, біресе өз қызы Агафияға қарай берді. Сосын ұрлығым білінбесін дегендей, аузына қантты толтырып салып:

– Әйелін не үшін ұрған? – деді.

– Кім білсін, ерлі-зайыптының шаңырағын шайқаған өсек деседі ғой. Әйел жүрген жерде, сыпсың сөздің еріп жүретін әдеті емес пе? Бір жұмысшы малайына қосып, ел іші өсек қылған. Күйеуі соны естіп, сабап тастапты. Әлгі малайы біздің ауылдың жап-жақсы жігіт еді. Ол бейшара да сол үйде жүріп қайтыс болды.

– Қайтыс болды ма не? – деп Корней қайта сұрады.

– Иә, ол марқұмның да қайтқанына көп болды ғой. Он бес жылдай болған шығар. Өзі көксау еді ғой. Біз сол үйдің қызын келін қып алдық. Әкесі безбүйрек болса да, қызы өте мейірімді.

– Әкесінен хабар жоқ па?

– Қайтыс болған шығар. Тірі болса бір хабарын берер еді-ау. Оның да жоғалғанына он бес жылдай уақыт өтіпті. Ай заман-ай десейші...

– Қызым, сен сонда әкеңнің қолыңды сындырғанына өкпелемейсің бе?.. – деп бастады да, Корней тосылып қалды.

– Бөтен емес, әкем ғой. Оны кешірмегенде кімді кешірем. Әдейі жасаған жоқ. Ашу үстінде болған оқиға ғой, – деді қыз көзіне жас алып. Сосын қарияға қарап:

– Ата тоңып келдіңіз ғой, тағы да ыстақ шәй ішіңіз, – деді.

Корнейдің тамағына өксік тығылды. Көзінен жас еріксіз парлап, жылап жіберді.

– Сізге не болды? – деді кемпір.

– Ештеңе, жәй көңілім босап кетті. Ғайса пайғамбардың «таспен ұрғанды аспен ұр» деген тәмсілі есіме түсті. Өзін өмір бақи мүгедек етсе, де әкесіне кек ұстамапты. Соған жыладым, – деді Корней. Сөйтті де, дастарқанға бата қайырып, жантайып, жатуға кірісті.

V

Ертеңіне Корней бәрінен бұрын оянды. Пешке жайып қойған шұлғауларын умаждап көрді. Сосын асықпай тозған етігін киіп, иығына көң қабын іліп алды.

– Шәй ішіп кетпедіңіз бе, ата? – деді қыз.

– Ниетіңнен айналдым, қызым. Тәңір жарылқасын! Жол мұраты жету деген. Мен ертерек қамдана берейін.

– Ең болмаса кеше пісірген шелпекті дорбаңызға салып берейін. Жолда жейсіз, – деді қыз. Сөйтті де, нан мен қантты молынан салып берді. Корней қоштасып шығып кетті.

– Қайтарда соғып кет, аман болайық! – деді кемпір де қоштасып.

Далада түк көрінбес қара күздің тұманы еді. Корнейге бұл мекен жақсы таныс. Әрбір сай мен қырды, әрбір бұта мен тоғайды алақанындай анық білетін. Бірақ он жеті жыл ішінде талай тоғай шабылып, орнына жаңасы пайда болған.

Гай ауылы да сол баяғы қалпы. Тек ауыл шетінен жаңа үйлер пайда болыпты. Бұрынғы ағаш үйлердің орнын кірпіш үйлер басқан. Өзінің биік қаңылтырмен жапқан үйі сол күйі тұр екен. Біраз тозығы жетіпті. Шатырдың сырланбағанына көп болған сияқты. Бұрышындағы кірпіштері сынған, тепкішек тозып қисайған.

Аулаға кіргенде құлынды бие, кәрі буырыл ат және дөнежінді көрді. Кәрі буырыл Корнейдің кетерінен бір жыл бұрын жәрмеңкеден алып келген биесінен аумайды екен.

«Демек бұл ат сол кезде әкелген биенің ішінде болған ғой», – деп ойлады. «Сауыры, кең кеудесі, сабалақ аяқтары, тура соның тап өзі».

Аттарды жемдеп жүрген бір баланы көзі шалды. «Бұл немерем болды ғой, Федяның ұлы. Қасы мен көзіне дейін тура соның өзі», – деп ойлады Корней.

Бала бейтаныс қариямен амандасты да, аттардың соңынан ілесті. Баланың артынан иті жүгіріп бара жатты. Бұрынғы Волчогынан аумаған қап-қара.

«Шынымен Волчоктың өзі ма екен!», – деп ойлады Корней. «Онда оның жасы жиырмада болар еді... Мүмкін күшігі шығар. Басқа ұмытса да, ит егесін тануы керек еді ғой».

Ол есік алдына келіп, баспалдаққа зорға шықты. Ауыз бөлменің есігін ашқаны сол еді...

– Неменеге кіріп келе жатсың. Алдымен рұқсат сұрамайсың ба? – деген әйелдің даусы саңқ етті. Ол дауысты бірден таныды. Көзін көлегейлеп қарап еді, бетін әжім басқан бір кемпір көрінді. Корней сол баяғы жас сұлу Марфаны көрем деп, жүрегі алып ұшып тұрған еді. Өзінің ыза-кегін, жек көрініш сезімін бетіне айтамын деп оқталған да еді. Бірақ кәрі кемпір шығады деп ойламапты.

– Садақа сұрайтын болсаң есік қақпайсың ба? – деді кемпір.

– Садақа сұрап келген жоқпын, – деді Корней.

– Онда неменеге келдің? Не керек? – деді де кемпір бұған қадала қарады. Кенет жын көргендей аузы аңқиып, тұрып қалды. Оның мұны танығаны жүзінен көрініп тұр.

– Сен секілді қаңғып жүргендер аз дейсің бе? Үйден шық! – деді.

Корней дуалға арқасын сүйеп отырды. Сосын кемпірге тесіліп қарады. Сосын қаншама жыл ішінде қорғасындай сақтап келген ашу-ызаның жоқ боп кеткеніне таңғалды. Бір жұмсақтық бойын алып бара жатты.

– Марфа, өлетін уақыт болды, – деді әлсіз ғана.

– Баршы, қайтшы Құдай үшін, – деді Марфа зілсіз ашуланып.

– Басқа ештеңе айтпайсың ба?

– Айтатын дәнеңе жоқ, – деді ол. – Құдай үшін келген ізіңмен кері қайтшы. Сен сияқты қаңғып жүрген диуана көп.

– Оған ұрыспай-ақ қойсаң болмай ма? – деп есіктен белінде балтасы бар қараторы бір жігіт кіріп келді. Қырық жыл бұрын Корней де тура осындай еді. Тек сәл арықтау болатын, бірақ дәл осындай жылтыраған қара көзді еді.

Бұл келген баяғы Фелька. Он жеті жыл бұрын суреті бар кітапша сыйлаған.

– Қайыршыға жылы сөйлемейсің бе? – деп анасына ренжіп жатты. Онымен бірге белінде балтасы бар баяғы мылқау жиені кірді. Оның да сақалы бозарып, бетін әжім басыпты. Олар таңғы асын ішіп орманға аттанып бара жатқан беті еді.

– Қазір ақсақал, – деді де Федька мылқауға нан салғышты көрсетті. Қарияға нан бер деп ымдап түсіндірді. Өзі далаға шығып кетті, ал мылқау қайта оралды.

Корней басы салбырап, арқасын қабырғаға сүйеп бір орнында әлі отыр. Ол өзін мықты санайтын. Сөйтсе әлсіз екен. Еңіреп жылап жібере жаздап өзін зорға тежеп тұр. Марфаға деген өкпе, реніші де жоғалған. Он жеті жыл бойы мұны демеп, жігерін қайрап келген әйеліне деген ашуы еді. Соны есінен бір сәтке шығармай, оған айтатын ызалы сөздерін жаттап жүрген еді. Енді соның жұрнағы да жоқ. Ашу-кегінің бәрі көз жасқа айналып кеткендей. Қатпар-қатпар әжім басқан жүзінен тарамдап ағып жатыр. Тіпті бүкіл денесі көз жасына толып кеткендей. Қанша сүртсе де, өзін күшпен тежесе де тоқтамай ағып жатыр. Тамағына тығылған өскігі бақырып жылағанда ғана басылардай...

Мылқау иісі аңқыған қара нанның үлкен бір бөлігін әкеліп Корнейге ұсынды. Ол нанды алды да, алғыс айтты. Мылқау үйдің есігіне беттеді де, екі қолымен бетін сипап, түкірген сияқты қимыл жасады. Мұнысымен жеңгесін құптамағанын белгісі еді. Бір кезде мылқау жиені диуанаға қарап, бірдеңе есіне түскендей аузы ашылып, тұрып қалды. Корней бұдан әрі шыдамады. Көз-жасын шапанының етегімен сүртіп, мылқаудан теріс айналды да сыртқа беттеді. Ол өз бойынан ерекше бір мойынсұнуды байқады. Марфаның, Федьканың, тіпті мылқау жиенінің алдында өзінің бейшара хәлін сезді. Және осы сезім жан дүниесін қуантты. Кеудесін жарып жібергендей болды. Өкініштен гөрі қуанышы басым.

Марфа есіктің алдына шығып, қарияның қарасы көзден таса болғанша артынан ұзақ қарап тұрды. Оның да кірпігі суланыпты. Терең дем алып, күрсіне берді. Корнейдің сұлбасы көз жанарынан үзілгенде барып тігін машинасының жанына кеп, көрпе тігуін жалғастырды. Бірақ жұмысы өнбеді. Оншақты рет саусағына ине тығып алды. Біресе жібі үзілді. Матаны да кем қырқып қойды. Қайта-қайта күйеуі есіне түсті. Корнейді мұндай бейшара хәлде көрем деп ойламапты. Ол күйеуін бұрын қатты жақсы көретін. Бірақ өлімші етіп сабаған соң оған деген сезімі суып, реніш пен өкпеге ауысқан. «Осылай қарсы алғаным да дұрыс болды. Енді басқа не істеу керек еді? Ол өзінің Корней екенін, үйіне оралғанын айтқан да жоқ қой» деп өзін жұбатты.

VІ

Корней Андреевкаға кеш қарая зорға жетті. Зиновьевтардың үйіне қайта барып, қонуға рұқсат сұрады.

– Не болды ата, әрі қарай бармадыңыз ба? – деді Агафия алдынан шығып.

– Бармадым. Әбден шаршадым. Кері қайтамын-ау. Қондырасыңдар ма?

– Әрине, сол да сөз болып па? – деді қыз жымиып.

Корней түнімен дөңбекшіп жата алмады. Жүрегі қысылып, дем жетпей әрең тыныс алды. Таңға жақын зорға ұйықтады. Оянған кезде үйдегілердің бәрі өз шаруасымен кеткен екен. Үйде Агафия қалыпты. Ол ошақтан жаңа піскен шелпекті алып жатыр еді.

– Ақылдым, – деді Корней жәй дауыспен. – Жақын келші.

– Қазір ата, – деді ол нанды жайғастырып жатып. – Су ішесіз бе? Әлде шәй әкелейін бе?

Корней жауап бермеді. Теріс қарап жатқан күйі бұрылмастан сөйлей берді.

– Агаша, қалқам. Менің Иеме қайтар сәтім келді. Жан тапсырайын деп жатырмын. Құдай үшін мен қарабетті кешір, – деді.

– Маған ешқандай жамандық жасаған жоқсыз ғой. Күнәңіз болса Құдай кешсін...

– Сосын қарағым, сен үйіңе барып анаңа айт! Қайыршы шал деп айт... кешегі қайыршы шал...

Корнейдің тамағына өксік толып, сөйлей алмай жылап жіберді.

– Сіз біздің үйге барып па едіңіз?

– Иә бардым. Оған айт... кешегі қайыршы шал... қайыршы шал де... – деді де, Корней тағы толқып кетті. Көз жасымен жастықты жуды. Сосын бар күшін жинап, сөзін аяғына дейін айтқысы келді:

– Онымен қоштасуға келіп едім, – деді де, қалтасынан бірдеңе алмақ болып іздей бастады.

– Айтамын ата, айтамын. Не іздеп жатсыз? – деді Агафия.

Қария жауап берместен, бар күшін жинап, арық қолымен қойнынан бір қағазды алып, оған берді.

– Міне, кім сұрайды соған бер! Менің әскер билетім. Құдайға шүкір, сынақтың бәрі бітті, – деді де, терең дем алды. Қастарын көтеріп, көзі төбеге тесілді де үндемей қалды. Сосын:

– Балауыз шам әкел! – деді ерні жыбырлап.

Агафия бірден түсінді. Жартылай жанған балауыз шамды тұтатып қолына ұстатты. Қария шамға саусақтарымен жабыса кетті.

Агафия әскери билетті алып, сандыққа салып қояйын деп келесі бөлмеге кетті де, қайта оралды. Балауыз шам құлап бара жатыр екен. Қарияның жанары сөніп, демі тоқтапты. Агафия іштей дұғасын айтып, шамды үрлеп өшірді де, таза сүлгімен оның бетін жапты.

***

Марфа да түнімен ұйықтай алмады. Таң атқанша Корнейді ойлады. Күн шыққанда шекпенін киіп, орамалын тағып, кешегі қарияның қайда кеткенін білмек болды. Көп ұзамай ол қарияның Андреевкада екенін білді. Қолына таяқ алып, Андреевкаға қарай аяңдады. Үйінен ұзаған сайын жүрегіне бірте-бірте махаббат толды. Бұрынғы өкпе-реніші жойылды. «Жаман да болса, Құдай қосқан байым ғой. Үйіме әкеліп, жуындырып, бір-бірімізге ренішімізді айтып, бақұлдасайық. Ең болмаса өз үйінде ұлының алдында дүниеден өтсін» деп ойлады.

Зиновьевтердің ауласына жақындаған кезде, үйдің жанында топырлап тұрған адамды байқады. Біреуі сыртта, енді бірі кіреберісте топырлап тұр. Жұрттың бәрі жиырма жыл бұрын осы төңіректе айбыны асқан, дәулеті тасқан Корней Васильевтің қайыршылықта жүріп қызының үйінде дүниеден өткенін білді. Үйдің іші де толған адам екен. Қатындар бір-бірімен сыбырласып, күрсініп, аһілеп-уһілеп отыр.

Марфа үйге кірген кезде жұрт екіге бөлініп оған жол берді. Ол жуылып-шайынып бөзге оранған мәйітті байқады. Оның жанында діндар Филипп Забур аяттарын әндетіп оқып отыр екен.

«Не кешіргеніңді, не кешеріңді, не жыларыңды, не жыламасыңды білмейді екенсің. Қайран қырсық Корнейім-ай, қатал жүзіңе қарап, бізді не кешіргеніңді, не әлі ашулы екенініңді түсіне алмай өтетін шығамыз» деп ойлады Марфа.