ایران‌دل | IranDel
IranDel
🔴 رویکرد آنکارا به منابع انرژی دریای کاسپین (مازندران):
جاه‌طلبی گازی تُرکیه در قالبِ پروژۀ «توران»
✍️ یادداشتی اقتباسی از تارنمای انرژی‌پرس
جمهوری تُرکیه که در حال حاضر موقعیت خود را در عرصه بین‌المللی تقویت می‌کند، به دنبال ایجاد جهانی چند قطبی و رهبری جهان به اصطلاح تُرک (تُرک‌زبان) است. در راستای "پروژۀ توران"، آنکارا اکنون توجه خود را بر منطقۀ جنوب‌شرقی فضای پس از شوروی متمرکز کرده است.
اهدافِ دیپلماتیکِ تُرکیه شامل گسترشِ "ابتکاراتِ ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک تُرک" از طریق تشکیل ساختارهای نظامی، سیاسی و اقتصادی یکپارچه، به ویژه "ارتشِ توران و بازار مشترکِ تُرک‌ها" است. در پیشبرد این اهداف، تُرکیه در حال کار بر روی طیف گسترده‌ای از ابتکارات، از جمله همکاری با کشورهای عضو و ناظر سازمان به اصطلاح تُرک در پروژه‌های تجاری و اقتصادی، انرژی، حمل و نقل و ارتباطات، پروژه‌های نظامی و نظامی-فنی است.
دولت‌های به اصطلاح تُرک و هاب گازی
توسعۀ سازمان دولت‌های به اصطلاحِ تُرک ( OTS) و جمهوری تُرکیه در هستۀ آن، از این اصل پیروی می‌کند که زمانی توسط حیدر علی‌اف، رئیس جمهور سابق جمهوری باکو در رابطه با اتحادِ استراتژیک کشورش با تُرکیه بیان شده بود: «یک ملت – دو دولت». اخیراً این مشارکت به سطح بالایی از همکاری متقابل در زمینه‌های مختلف کلیدی (تجارت، انرژی، مسیرهای ترانزیتی، همکاری‌های نظامی و پروژه‌های بشردوستانه) ارتقاء یافته است.
موفقیت نظامی ائتلافِ ترکیه و جمهوری باکو در جنگ دوم قره‌باغ کوهستانی در سال‌های ۲۰۲۰ - ۲۰۲۳ میلادی انگیزه‌ای قوی برای نفوذ ترکیه در فضای ادعایی توران ایجاد و به عنوان یک کاتالیزور برای تشکیل OTS بود.
طبیعتاً هر اتحادِ سیاسی بادوام باید بر پایه‌ای محکم و دارای سازوکار مؤثری برای یکپارچگی اقتصادی باشد. برای این منظور ترکیه که از نظر منابعِ معدنی استراتژیک مانند نفت، گاز، اورانیوم، طلا و غیره کمبود دارد، از موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود در محل اتصال سه قاره (آسیا، آفریقا و اروپا) استفاده بهینه می‌کند. تُرکیه راه‌های حمل‌ونقلی را محقق کرده که جمهوری باکو را قادر می‌سازد، نفت و گاز خود را به کشورهای اروپایی صادر و روسیه را دور بزند. در نتیجه، آنکارا از نیمه دوم دهه ۲۰۰۰ میلادی اهمیت جدیدی در نظام روابط اقتصادی جهانی پیدا و شروع به ایفای نقش خود کرد. آغاز جنگ اوکراین و اعمالِ مجموعۀ کاملی از تحریم‌های ضدِّ روسی توسط غرب به رهبری ایالات متحده، اهمیت ترکیه به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای بازار اروپا را بیش از پیش افزایش داده است.
در همین راستا و از پاییز ۲۰۲۲ میلادی، ترکیه محور کلان‌پروژه «هاب گاز» روسیه بوده است. اما تاکنون مذاکرات برای اجرای این پروژه همچنان ادامه دارد و تعدادی از مسائلِ حقوقی و مالی همچنان در دست بررسی است. در همین حال، آنکارا شرایط جذاب‌تری به‌ویژه عرضه گاز با قیمت‌های پایین‌تر، حقِّ مشارکت به عنوان شریک در فروشِ گاز به بازارهای جهانی و مشارکت صادرکنندگان جدید از کشورهای به اصطلاح تُرک (به ویژه جمهوری باکو، قزاقستان و تُرکمنستان) در هاب گاز ترکیه از مسکو درخواست کرده است.
ترکیه در حال توسعۀ موفقیت‌آمیز روابط انرژی با جمهوری باکو است و یک سیستم کامل از زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل (خطوط لوله گاز و نفت) را به عنوان بخشی از "کریدور قفقاز جنوبی و ترانس آناتولی" ایجاد کرده است. علاوه بر این، همکاری روسیه و جمهوری باکو، همکاری دوجانبه بین ترکیه و جمهوری باکو در پروژۀ هاب گاز را حذف نمی‌کنند بلکه مکمل آن است. با این حال، در مورد دسترسی ترکیه به سواحل شرقی دریای کاسپین (مازندران) برای انتقالِ گازِ ترکمنستان و قزاقستان و در آینده ازبکستان، پرسش‌های بسیاری باقی مانده است.
اهمیتِ راهبردِ ترکمنستان
از میان کشورهای به اصطلاحِ ترک CIS، ترکمنستان با بیش از ۲۰ تریلیون متر مکعب یا تقریباً ۱۰ درصد ذخایر جهانی، پیشتاز ذخایر گاز ثابت شده است. وقتی این رقم به ذخایر قطعی جمهوری باکو (۲.۸ تریلیون مترمکعب یا ۱.۸ درصد ذخایر جهانی)، قزاقستان (۲.۷ تریلیون متر مکعب یا ۱.۷ ذخایر جهانی) و ازبکستان (۱.۸ تریلیون متر مکعب یا ۰.۸۹ درصد از ذخایر جهانی) اضافه شود، منابع این کشورها در مجموع ۱۴.۴ درصد از ذخایر گاز جهان را تشکیل می‌دهند. رقابتِ بین‌المللی برای دسترسی به منابع گازی ترکمنستان و دیگر کشورهای به اصطلاح تُرک، یک مزیت استراتژیک به ترکیه می‌بخشد.
دسترسی ترکیه به بزرگترین میدان گازی جمهوری باکو - شاه‌دنیز - این امکان را به آنکارا می‌دهد که سود مالی قابل توجهی از ترانزیت و نفوذ سیاسی خود بر اتحادیه اروپا به دست آورد، البته در صورت دسترسی به میدان گالکینیش ترکمنستان، سود بیشتری نیز کسب خواهد کرد. علاوه بر این، نقش ترکیه به عنوان تأمین کننده ترانزیتی گاز آسیای میانه به اروپا، به تقویت اجرای پروژه «توران» کمک می‌کند.
در این میان، میدان گالکینیش یکی از مهمترین میدان‌های گازی ترکمنستان و جهان است. در نتیجه کشف این میدان گازی و تعدادی میدان گازی بزرگ دیگر، ترکمنستان را به چهارمین دارنده ذخایر گاز طبیعی در جهان تبدیل کرد.
در حال حاضر ترکمنستان بیشتر گاز خود را به چین صادر می‌کند. عشق‌آباد البته به تنوع بخشیدن به صادرات خود و عرضۀ گاز به بازار اروپا تلاش می‌کند. در نتیجه بحران روسیه و اوکراین و تحریم‌ها علیه روسیه، سهم صادرات گاز روسیه به اروپا به شدت کاهش یافته است. با توجه به نیازهای انرژی این بازار بالقوه، به وضوح تقاضا برای صادرات گاز ترکمنستان به اتحادیه اروپا وجود دارد و عشق آباد، آنکارا و بروکسل همگی به عرضه آن ابراز تمایل کرده‌اند. ترکیه همچنین در تلاش است تا روابط مؤثرتر و متقابلاً سودمندتر بین ترکمنستان و جمهوری باکو را توسعه دهد، زیرا هر دو کشور به بازار اروپا علاقه‌مند هستند، اما هیچ‌یک نمی‌توانند گاز خود را بدون کمک خارجی به اروپا عرضه کنند و هر دو کشور به موقعیت جغرافیایی ترکیه وابسته هستند. دلیل مهم دیگر ترکیه برای نزدیکی جمهوری باکو و ترکمنستان، "پروژۀ توران" است، یعنی ادغام "ملت‌های به اصطلاح تُرک" بر اساس پروژه‌های اقتصادی سودمند متقابل به رهبری ترکیه.
تا پایان جنگ دوم قره‌باغ، عشق آباد در رابطه با سیاست توران ترکیه موضعی بی‌طرف داشت و در پروژه‌های ادغام آن شرکت نکرد. از سال ۲۰۲۱ میلادی ترکمنستان به همراه مجارستان و بخش "تُرک‌نشین قبرس" عضو ناظر در OTS شدند. در ژانویه ۲۰۲۱ میلادی، جمهوری باکو و ترکمنستان در مورد توسعۀ مشترک میدان گازی «دوستلوق» به توافق رسیدند و بدین ترتیب موضوعِ صادرات گاز ترکمنستان به غرب اهمیت جدیدی داد. به باور کارشناسان، توسعۀ میدان دوستلوق که ذخایر آن ۶۰ میلیون تُن نفت و ۱۰۰ میلیارد متر مکعب گاز برآورد می‌شود، بازگشت به بحث احداث خط لولۀ گاز در امتداد بستر دریای کاسپین (مازندران) را توجیه می‌کند.
در اواسط دسامبر ۲۰۲۲ میلادی، سردار بردی محمدوف، رئیس‌جمهور ترکمنستان، با رجب اردوغان و الهام علی‌اف، در ترکمن‌باشی دیدار و تعدادی توافقنامه از جمله یادداشت تفاهم بین سازمانی در مورد توسعه همکاری انرژی امضا کردند. این سه کشور همچنین کارگروه همکاری در زمینه صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق جمهوری باکو، گرجستان و ترکیه را تشکیل دادند. البته اردوغان قبل از پرواز به ترکمن‌باشی گفته بود که هدف او امکان ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق دریای کاسپین (مازندران) به ترکیه و سپس به اروپا است.
بدون تردید باکو به افزایش اهمیت جمهوری باکو به عنوان شریک ترانزیتی منطقه دریای کاسپین و همچنین اجرای "پروژۀ تورانِ ترکیه" علاقه دارد، اما از سوی دیگر اختلافات مرزی دریایی بین جمهوری باکو و ترکمنستان است و از همین روی، تقسیم مالکیت و مسئولیت میدان گازی فراساحلی هنوز به طور کامل حل نشده است.
اما دو سال بعد ترکمنستان رویکرد خود را تغییر و علاقه بیشتری به برنامه‌های تُرکیه نشان داد. در فوریه ۲۰۲۴ میلادی، قربانقلی بردی محمدوف، رئیس‌جمهور سابق و رئیسِ شورای مصلحت خلق ترکمنستان، در یک سفر رسمی به ترکیه برای شرکت در مجمع دیپلماتیک آناتولی، با اردوغان گفتگو کرد. رؤسای جمهور دو کشور پس از توافق بر سر موضوعات مختلف، بیانیه‌ای مبنی بر همکاری ترکمنستان و ترکیه در زمینه منابع هیدروکربوری امضا کردند. قربانقلی بردی محمداف گفت: تقویت روابط راهبردی با ترکیه یکی از اولویت‌های سیاست خارجی ترکمنستان است. اردوغان نیز در پاسخ گفت که تقویت تلاش‌ها برای افزایش تجارت دوجانبه تا سطح ۵ میلیارد دلار در سال ضروری است.
قربانقلی بردی محمدوف پس از امضای این قرارداد گفت که گاز ترکمنستان می‌تواند از دو مسیر احتمالی از طریق دریای کاسپین (مازندران) و جمهوری باکو یا از طریق زیرساخت خط لوله ایران به ترکیه و اروپا ارسال شود. وی خاطرنشان کرد که میدان گالکینیش ترکمنستان حاوی ۲۷ تریلیون متر مکعب گاز است.
اما و اگرهای ترانس‌کاسپین
با توجه به وسعت میدان گالکینیش، برخی از کارشناسان بر این باور هستند که ساخت یک خط لوله گاز زیر دریای کاسپین (خط لوله گاز ترانس‌کاسپین) برای انتقال گاز ترکمنستان به جمهوری باکو و از آنجا از طریق ترکیه به اروپا به نفع عشق‌آباد خواهد بود. همچنین، یک خط لوله ۳۰۰ کیلومتری از طریق دریای کاسپین می‌تواند ترکمنستان را به کریدور گاز جنوبی (SGC) متصل کند که از طریق آن جمهوری باکو، گاز خود را به ترکیه و سپس اروپا صادر می‌کند. در صورت تحقق، این پروژه به طور قابل توجهی رقابت پذیری SGC و پتانسیلِ هاب گازی برنامه‌ریزی شده در تراکیه شرقی (ترکیه) را افزایش می‌دهد. کارگروه‌های دو کشور همچنین در حال بررسی گزینۀ فروش گاز ترکمنستان به ترکیه و انتقال آن از طریق ایران هستند. عشق‌آباد به منظور تنوع بخشیدن به فروش خود، علاوه بر تأمین انرژی اروپا، برنامه‌های خود را برای خط لولۀ گاز به جنوب آسیا نیز تقویت می‌کند. در حال حاضر، چین واردکنندۀ اصلی گاز ترکمنستان است و پس از آن روسیه و ازبکستان قرار دارند.
در سال‌های اخیر شاهد نزدیکی آنکارا و عشق‌آباد هستیم و موضوع ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق جمهوری باکو و ترکیه به اروپا در این روند بسیار مهم می‌شود. آنکارا جاه‌طلبی دارد که نه تنها به یک کشور ترانزیتی، بلکه به مرکزی برای تعیین قیمت گاز تبدیل شود. بر این اساس، ترکیه در حال بررسی نقش آتی خود به عنوان صادر کنندۀ گاز نه تنها از روسیه و جمهوری باکو، بلکه از دریای مدیترانه و آسیای مرکزی است. این امر به آن فرصت و حق می‌دهد که نه تنها به مرکزی برای عرضۀ گاز به بازارهای جهانی تبدیل شود، بلکه با ایجاد یک بورس گاز و در نتیجه کمک به شکل دادن به قیمت‌ها تبدیل می‌شود. از همین روی، بنابراین شرکت خط لوله ترکیه BOTAŞ به یک شرکت تجاری جهانی مانند گازپروم روسیه تبدیل خواهد شد.
همانطور که مشاهده شد تُرکیه درصددِ اجرای یک پروژه بزرگ ژئواکونومیک است و آن ساخت خط لولۀ گاز ترانس‌کاسپین برای دسترسی طولانی‌مدت به گاز ترکمنستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی است. با این حال، این ابتکار ترکیه احتمالاً با مخالفت دو کشور کلیدی دریای کاسپین، روسیه و ایران به عنوان دارای بزرگترین ذخایر گاز در جهان مواجه شود.
💢