Ibn Xaldun: zamonaviy tarix ilmini kashf qilgan inson
HorizonReygandan Sukerberggacha: fikrlari hamon dolzarblikni yo’qotmagan XIV asr arab tarixchisi.
Ronald Reygan bir gal undan iqtibos keltirgan edi. Mark Sukerberg uning asarini o’zi tanlagan kitoblar ro’yxatida keltirgan. Britan tarixchisi Arnold Toynbi bu kitob haqida
“shubhasiz, bu turdagi kitoblarning barcha zamon-u makonlarda yozilgan eng buyugi”
deydi. Bu kabi e’tiroflar Shimoliy Afrikalik XIV-asr tarixchisi uchun noodatiy, oshirib yuborilgandek ko’rinadi, lekin Ibn Xaldun shunga arziydigan, noyob talantli inson edi. Uning “Muqaddima” sining o’zi bir katta kitob hajmidagi jahon tarixi ilmiga muqaddimadir. Arab yozuvchilari o’rtasida bunday tarix kitoblarini yozish keng tarqalgan bo’lsa-da, Ibn Xaldungacha hech kim sivilizatsiyalar nega rivojlanishi va nega qulashini batafsil izohlaydigan nazariya yaratmagan edi. U tarixdagi aniq, materialistik omillarga diqqat qaratadi va o’zidan oldingi asarlarning notabiiy hikoyalari va cho’pchaklariga skeptik (shubha bilan) qaraydi. Taqvodor musulmon bo’lganiga qaramasdan, u hodisalarga mutlaqo ilohiy iroda o’laroq qaray olmagan: inson faktori doimo o’z so’zini aytgan. Robert Irvinning yangi “Ibn Xaldun: Dahoning tarjimai-holi” kitobi ham Ibn Xaldun asariga muqaddima, ham Ibn Xaldun asarlarini o’rganish ilmida original yondashuv namunasi hamdir. Times Literary Supplementning O’rta Sharq bo’yicha muharriri, Arab kechalari (1001 kecha) va Alhamro haqidagi taniqli kitoblar muallifi Robert Irvin Prospect bosh muharriri Samir Rahim bilan suhbatlashdi. Ular Irvinning London janubidagi uyida uchrashishdi va Ibn Xaldun bizga bugungi jamiyatning faoliyati uchun nima bera olishi haqida suhbatlashishdi.
Samir Rahim: Ibn Xaldun nimasi bilan Mark Sukerberg va boshqa mashhur shaxslarni qiziqtira olgan?
Robert Irvin: Bu Ibn Xaldun fikrlashidagi zamonaviylikning aldamchi ko’rinishidan. Sotsiolog, antropolog va madaniyatshunoslar o’ylaydi: “Aha, men daho bir ajdodni topdim”. Ular uning sotsiologiya yoki etnografiyaning otasi bo’lganligini tan olishadi. Lekin boshqa faktorlar ham bor, uning karyerasi haqiqatan ajoyib bo’lgan: u zindonda yotib chiqqan, badaviylar bilan jang qilgan, dunyo fotihi Temur bilan uchrashgan. U Granadaga borgan, Yovuz Pedro huzurida bo’lgan. Undan tashqari, Muqaddimaning hajmi ulkan: bu tarix yaratishning prinsiplarini o’rganishdan boshqa narsa emas. U sulolalarning davriy ko’tarilish va tushishi haqida yozadi. Ibn Xaldun fikricha, Asobiyya (o’ziga xos ijtimoiy bog’lovchi kuch yoki korpus ruhiyati) ga aloqador ko’chmanchi bosmanchilar to’lqini shaharni bosib oladi. Lekin ular o’rnashib, o’troq turmush tarziga o’tishi bilanoq, zaif va g’ayratsizga aylanadilar va ularni boshqa odamlar guruhi zabt etishiga moyil bo’lib qoladilar. Bu Muqaddimaning asosiy g’oyasi, lekin boshqa narsalar ham ko’p: Berber adabiyoti va musiqasi, pedagogika, iqtisod va okultizm muhokamalari, masalan.
SR: Bu kitob uning ko’p qismlik tarixga oid kitobiga muqaddima, lekin nega bugungi kunda uni hech kim o’qimaydi?
RI: Bu boradagi umumiy konsensus shu-ki, uning turgan-bitgani azob. U bir-biridan ajoyib dinamik tamoyillarni ishlab chiqadi, so’ngra asosan an’anaviy tarixga mos keladigan qismini rivojlantiradi.Ayniqsa berberlar va o’sha davrdagi Shimoliy Afrikaning haddan tashqari murakkab tarixiga oid bir original narsa bor: U haqiqatdan ham mamluklarning sultondan tortib barcha muhim figuralarini bilar edi. Lekin, umuman olganda, bu juda zerikarli.
SR: U Muqaddimani tarixni yozib bo’lgach yozganmi, yoki keyinmi?
RI: Ularni bir vaqtning o’zida yozgan deyiladi, lekin men bir narsani o’ylab qoldim: balki avval tarixni yozgandirda, keyin o’ylab qolgan – shoshma, buningn hammasining asosiy ma’nosi nima? Va keyin Muqaddimani yozadi. Vaqti bo’lganmikin tarixni yozib bo’lgach, o’ylab olishga?
SR: Ibn Xaldun qadimgi arab qo’lyozmalari va ulardagi mubolag’alar, oshirib yuborishlarga umuman toqat qilmagan ekan-a?
RI: U darvozalari yo’q va barcha aholisi halok bo’lgan Brass shahri haqida yozgan Mas’udiyga qarshi chiqqan (X asr tarixchisi, “Muruj-us sohib” kitobi muallifi). Ibn Xaldun bu hikoyani umuman qiziqarli deb bilmaydi. Mas’udiy aqlli odam edi, u ham Ibn Xaldun kabi Brass shahri mavjudligiga ishonmagan, lekin kitobiga kiritadi, chunki ajoyib va qiziqarli hikoya deb o’ylaydi. Ibn Xaldun esa juda jiddiy va bunday masalalarda qattiq turadigan kishi bo’lgan.
SR: Bunga ishonsa bo’ladi. U juda qiziquvchan inson edi. U bir narsani yaxshilab o’rganib, so’ngra “Menda bu haqida bir fikr bor” deydi.
RI: Arab an’anasi bo’yicha fikr yuritgan boshqa nazariyotchilar ham bor: Farobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd. Lekin ular nazariyadan nazariya yaratishga moyil, Ibn Xaldun esa asosan to’gridan-to’g’ri kuzatish orqali nazariya yaratadi.
SR: U ideal davlat haqidagi Aflotun va Farobiy g’oyalariga ham qo’shilmaydi.
RI: Mutlaqo. Shahar to’g’ri kelmaydi: Ibn Xaldun ideali og’ir va qattiq badaviy hayotidir. U Islomning oltin asri deganda G’arb nazarda tutgan Abbosiylarning nazm, sharobxo’rlik, raqqosalar bilan to’lgan davrini nazarda tutmaydi. Balki Payg‘ambar (s.a.v.) va to‘rt xalifa davrini oltin asr deydi. Tarixning mana shu odamlari sodda, hashamatga qiziqmaydigan, oddiy kiyimlar kiygan va qimmat taomlar bilan taomlanmagan davriga katta sog‘inch bilan qaraydi.
SR: U shaharlarda yashagan, u amaldor bo’lgan, u ma’muriyat rahbari bo’lgan. Shahar hayotiga va saroyga nisbatan nafratini o’zi bildirganmi?
RI: Uning Shimoliy Afrikadagi ma’murlik davri yaxshi kechmagan. U Marrakesh yoki Tunis haqida yaxshi gaplar aytmagan – o’sha davrda u yerlarda Qora O’lim avj olgan edi. U Granadadagi hayotini ham yoqtirgan deb o’ylamayman. Rasmiy missiyalar, soliqlarni yig’ish yoki qo’shinga yangi yigitlarni jalb qilish ishlari bilan sahroda juda ko’p vaqt sarflagan. Lekin Qohiraga borgach, bu shaharni juda yaxshi ko’rib qoladi. Uning Qohiraga madhiyasi Muqaddimaning eng ajoyib qismlaridandir, shu sabab u shaharlarga to’liq salbiy munosabatda emas. Balki, u Misr haqida yozayotgani uchun sulton va boshqa homiylarini o’zidan uzoqlatishni istamagandir.
SR: Temurni ham shu uchun maqtar ekanda? U bilan ko’rishib, bir oy davomida suhbat qiladi.
RI: Temur shunchaki kishini ta’sirlantiradi; umuman o’qimagan kishi, lekin juda o’tkir. U tarixchilar bilan suhbatlashishni yoqtirar edi. Ibn Xaldunning kitobining g’oyasi uchun esa Temur ideal ravishda mos edi. U mana shu kuchli asabiyya va ko’chmanchilik quvvatiga ega ulkan Chig’atoy turklari elining rahbari edi. Bu xuddi olimning yangi tajriba sichqonchasini uchratishidek gap edi, va Ibn Xaldun bundan foydalandi, kuzatuvlarini qayd qildi.
SR: Mana shu Asabiyya atamasi haqida. Hozirgacha ayrim musulmon davralarida shu so’zdan foydalaniladi (Tvitterda bir kishi shunday deganini ko’rgandim: britan musulmonlariga ko’proq asabiyya kerak). Nima o’zi u, jamoa ruhiyati, guruhga mansublik hissimi?
RI: Asabiyya bu o’ziga xos ijtimoiy bog’liqlik. Nemis sayyoh-yozuvchisi Vilfred Teziger sahroda bu qanday rivojlanishini tasvirlaydi, chunki yashab qolish uchun odamlar bir-biriga qattiq bog’lanib qoladi. Bu shunchaki jamoaviylik kayfiyati emas, bu yana hayotbaxsh quvvat, g’alabaga intilish…va bunga din ham qo’shiladi va siz yengilmas jangchiga aylanasiz.
SR: Bu xuddi kuchli erkaklar birlashmasiga o’xshaydi – sahrodagi baquvvat yigitlar jamoasi.
RI: Muqaddimada ayollarga o’rin yo’q. Faqat bir o’rinda Ibn Xaldun bexos ayoli Aleksandriya yaqinida cho’kib ketganini aytib o’tganidan, kamida bitta ayoli bo’lganini bilib olamiz. U juda jiddiy odam edi: janglarda qatnashgan, sahro bo’ylab sayohat qilgan, zindonda o’tirgan, xavfli tavakkallar qilar edi. Uning akasi o’ldirilgan, eng yaqin do’sti Ibn Xatib qatl etilgan. U paytlarda amaldor bo’lish juda xavfli edi.
SR: Va u aytadiki, shaharga ko’chib kelishingiz bilan, siz Asobiyyani yo’qotasiz, chunki o’zingiz bilan bo’lib, egoist bo’lib qolasiz. Usmoniylar bu nazariyadan o’z imperiyalarining parchalanishi sabablarini muhokama qilganda foydalanganlar, shunday emasmi?
RI: Usmoniylar bunga juda jiddiy qarashgan. Sulton Salim Yovuz va Sulton Sulaymon Qonuniydan so’ng ular Ummaviylar va Abbosiylar taqdiri boshlariga tushishidan xavfsirashgan. Ular Ibn Xaldundan najot izlaydilar va bu parchalanish zanjirini uzishga urinadilar. Fransuzlar bu g‘oyadan kolonial davrda foydalanadilar, chunki u ochiqchasiga arablarni yerga urar va berberlarni ulug’lar edi, bu esa fransuzlarning “Bo’lib tashlab, hukmronlik qil” loyihasiga ayni monand edi. Britaniyada esa Toynbi doim intellektual ajdodlarni izlaydi va Ibn Xaldunga duch keladi – ura! Lekin uning uchun Ibn Xaldun bu savodsiz va urushqoq arablar ichida yagona nur. Bu Toynbi tomonidan yo’l qo’yilgan qip-qizil johillik, albatta.
SR: Arab so’zi ham kitobda turli xil narsalarni bildirar ekan.
RI: U ba’zida arab deganda etnik guruhni nazarda tutsa, ba’zan ko’chmanchi qaroqchilarni nazarda tutadi.
SR: Lekin o’zining yamaniy kelib chiqishidan faxrlanar edi.
RI: Qiziq tomoni shundaki, ismidan ham ma’lum-ki, u Ispaniyada Islomni qabul qilgan kishining nabirasi bo’lgan bo’lishi mumkin.
SR: U o’zining ratsional fikrlashi bilan mashhur bo’lsada, okkultizmga ham qiziqishi katta edi.
RI: Okkult hodisalari oddiy kundalik holat edi u paytlarda. Ibn Xaldun kimningdir qo’yga ishora qilganini, uning esa qorni yorilib ketganini ko’radi. U kelajakni oldindan ayta olishga qiziqar edi-yu, lekin sulolaning parchalanishini oldindan aytish siyosiy jihatdan xavfli edi.
SR: Qanday qilib, aytaylik, u o’zining mamlakatlar rivojlanishi va tanazzuli sabablari nazariyasini astrologiya bilan birlashtira oldi?
RI: Bu yerda ikki xil sabab bor: sulolalar ijtimoiy-iqtisodiy omillar natijasida hamda Allohning la'nati sabab qulaydi.
SR: O’zingizning okkultizmga qiziqishingiz Ibn Xaldunni o’qishingizga qanchalik ta’sir o’tkazdi?
RI: (Kulib) Aybimni tan olish vaqti keldi shekilli. Qaysidir ma’noda men o’zimni tap tortmasdan Ibn Xaldunning o’rniga qo’ydim.
SR: U bilan qanchalik o’xshash ekansiz?
RI: Ibn Xaldun o’ta kuchli, o’zgacha shaxs. Men o’zimni u bilan yaqin ko’rmayman. Men hatto undan biroz cho’chiyman.
SR: Uning Laffer egri chizig’ini oldindan bashorat qilgani va soliqlar masalasida Ronald Reygan undan iqtibos keltirishi haqida. Uning bu iqtisod borasidagi fikrlari yangilikmidi, yoki u ham kimdandir olganmi?
RI: Ibn Xaldunning iqtisod nuqtai-nazaridan ba’zi juda yomon qaydlarini o’qiganman. Asosan, juda an’anaviy musulmoncha yondashuv kuzatiladi: mis tangalarni zarb qilish noto’g’ri, bu kumush va oltin tangalar qadrini tushirib yuboradi, deydi. Davlat monopoliyalari bo’lmasligi kerak. Savdo-sotiq bo’lishi kerak deydi, lekin bunga juda shubha bilan qaraydi. U bizda tijoratchilar bo’lmasligini, savdo qilishga majbur bo’lmasligimizni istaydi. U ich-ichidan buni yomon ko’rar edi. Iqtisod bilan shug’ullangan joyida u juda moralga berilib ketadi.
SR: Uning musulmonligi izlanishlariga qanchalik ta’sir o’tkazadi?
RI: U haqiqiy tipik Molikiy-sunniy musulmon, hech qachon dinga qarshi gapirmaydi. U diniy ilmlar, fiqh va aqoidda benazir edi. U shialar va so’fiylarga shubha bilan qaraydi.
SR: Islomga aloqasi yo’q g’oyalarni ishlab chiqishiga bu yordam berganmi?
RI: Tarixga nazar solishda Molikiylik fiqhi qoidalari unga yordam beradi: qaysi dalil yaxshi, qaysi dalil yomon ekanini shunga qarab belgilaydi. Lekin uning tarixning siklik (halqa) ekanligi nazariyasi mutlaqo original. Aynan shu sabab Ibn Xaldumga qiziqa boshlaganman: meni tarix qonuniyatlari qiziqtirar edi. Men uni Makiavelli, Monteskye va Viko bilan solishtirganman.
SR: So’nggi savol. XIV asrda Shimoliy Afrikada yashaganingizda, hozirgidan ko’ra o’zingizni yaxshiroq his qilar edingizmi?
RI: Yo’q, u juda qo’rqinchli davr-ku (kuladi). Qora O’lim? Qabilalar jangi? Temurning bosqini? Ibn Xaldun buni oltin asr demagan, u davrni “juda rasvo vaqt” deb hisoblar edi.
30 Aprel, 2018-yil
Odilxon tarjimasi.