Гісторыя дзяржаўных сімвалаў Беларусі - "Пагоні" і БЧБ-сцяга

19 верасня 1991 года, "Пагоня" і бел-чырвона-белы сцяг сталі дзяржаўнай сімволікай. Расказваем, як была рэалізавана гэтая ідэя, якія вылучаліся альтэрнатыўныя варыянты і якія фактары сталі вырашальнымі для перамогі (сярод іх - выступленне высокапастаўленага чыноўніка і просьба ветэрану).

Якія былі перадумовы для змены сімволікі?

Яшчэ за месяц з невялікiм да гэтай падзеі было немагчыма ўявіць, што «Пагоня» і БЧБ-сцяг стануць дзяржаўнымі. 20 жніўня Беларусь разам з іншымі рэспублікамі павінна была падпісаць новую Саюзную дамову. Але здарыўся путч: вышэйшае кіраўніцтва Савецкага Саюза паспрабавала сарваць падпісанне і павяртаць час назад. Затым адбыўся правал ГКЧП, адстаўка прэзідэнта Міхаіла Гарбачова з пасады генсака (прэзідэнтам ён перастане быць толькі ў снежні), забарона (у Беларусі прыпыненне) дзейнасці кампартыі, абвяшчэнне незалежнасці Украіны, а затым і нашай краіны: 25 жніўня дэкларацыя аб суверэнітэце БССР атрымала статус канстытуцыйнага закону.

Апошняе рашэнне было прынятае на сесіі Вярхоўнага Савета. На 16 верасня была запланавана наступная "сустрэча" парламентарыяў. За 20 дзён дэпутаты БНФ распрацавалі да яе 31 законапраект: аб грамадзянстве, стварэнні ўласнага войска, памежнай службы, мытні, ваеннай пракуратуры, аб прызнанні прыватнай уласнасці на зямлю і аб дэнансацыі Саюзнай дамовы 1922 года і іншыя. Усе гэтыя пункты (акрамя прыватнай уласнасці на зямлю) былі рэалізаваны пазней.

Першымі жа пунктамі ў павестку дня апазіцыя прапаноўвала вынесці пытанні аб назве краіны, сцягу, гербе. Яна прапаноўвала зацвердзіць у якасці дзяржаўных сімвалаў герб "Пагоня", які стаў дзяржаўным у Вялікім Княстве Літоўскім у другой палове 14 стагоддзя, і вытворны ад яго бел-чырвона-белы сцяг, прыдуманы ў 1917 годзе. Таксама БНФ хацеў вярнуць сталіцы яе ранейшую назву - Менск.

Што адбылося за дзень да рашаючага галасавання?

18 верасня, за дзень да галасавання па нацыянальнай сімволіцы, адбыліся дзве важныя падзеі. Парламент абраў свайго кіраўніка. На пасаду прэтэндавалі чатыры чалавекі, у другі тур выйшлі прэм'ер-міністр Вячаслаў Кебіч і і. а. спікера Станіслаў Шушкевіч, які атрымаў гэты статус пасля адстаўкі папярэдняга старшыні Вярхоўнага Савета камуніста Мікалая Дземянцея. Перад вырашальным галасаваннем Кебіч зняў сваю кандыдатуру, захаваўшы пасаду прэм'ера і рэальную ўладу ў краіне.

Намінальным кіраўніком дзяржавы стаў Шушкевіч, які з'яўляўся прыхільнікам нацыянальнай сімволікі. Гэта павінна было дапамагчы пры галасаванні. Праўда, шок пасьля жнівеньскіх падзеяў у камуністаў ужо прайшоў. Гэта паказала галасаванне па назве сталіцы. Здавалася б, перайменаванне Мінска ў Менск адбылося толькі ў 1939-м, сталічны гарсавет ужо прагаласаваў за вяртанне старой назвы. Але «за» ў парламенце прагаласавалі толькі 142 чалавекі (патрабавалася 173).

«Страх, які кіраваў камуністамі на сэсіі 24-25 жніўня і які дазволіў нам зламаць іх псіхалагічна і абвясціць незалежнасць - гэты страх сышоў, і Вярхоўны Савет імкліва вяртаецца ў стан, калі прапановы - 50-60)», - пісаў у кнізе «Дзевяноста першы» дэпутат Сяргей Навумчык.

Але каб змяніць дзяржаўную сімволіку, неабходна было ўнесці змены ў Канстытуцыю. А значыць, патрабавалася падтрымка дзвюх трацін дэпутатаў. Гаворка ішла аб 231 голасе "за"

Як дзейнічала апазіцыя?

Як пісаў Навумчык, на намэнклятурных дэпутатаў “ужо нельга было ціснуць – трэба было пераконваць. І - прасіць. Даже ўгаворваць. Бо прымаць „Пагоню“ і бел-чырвона-белы сцяг трэба было іхнімі галасамі, галасамі апанентаў. Нашых голасаў дзеля гэтага не ставала. Прасіць, пераконваць, але рабіць гэта максымальна лагодна, каб набраць належную колькасьць галасоў. Мы разумелі: вырашаць не аргументы, не гістарычныя факты, не палітычная логіка, а псіхалагічны настрой».

БНФ адмовіўся ад рэзкіх выступаў, дэпутаты Валянцін Голубеў (зараз доктар гістарычных навук), Алег Трусаў (у будучыні шматгадовы лідэр Таварыства беларускай мовы, вядомага па абрэвіятуры ТБМ) і сам Пазьняк выступалі спакойна.

Па просьбе апазіцыі група айчынных мастакоў распрацавала эталоны герба і сцяга, а таксама арганізавала ў фае перад залай паседжанняў (парламент працаваў у будынку Савета міністраў на плошчы Незалежнасці) выставу аб гісторыі нацыянальных сімвалаў, якая зацікавіла дэпутатаў.

БНФ зрабіў яшчэ некалькі ўдалых хадоў. Усе дэпутаты атрымалі рэкамендацыі навуковай рады Інстытута гісторыі і самога прэзідыума Акадэміі навук, у якіх утрымлівалася падтрымка БЧБ-сцяга і «Пагоні» як будучых дзяржаўных сімвалаў.

Раніцай, накіроўваючыся на працу, дэпутаты ўбачылі бел-чырвона-белы сцяг над будынкам Мінскага гарсавета, які знаходзіўся праз дарогу. Яго дэпутаты дазволілі выкарыстоўваць БЧБ разам са сцягам БССР.

А яшчэ ў падтрымку новай сімволікі перад парламентарыямі выступіў Георгій Таразевіч. Можна называць яго пасады - напрыклад, раней ён з'яўляўся старшынёй Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР і з'яўляўся другім чалавекам у рэспубліцы. Але можна патлумачыць і прасцей: Таразевіч быў для чыноўнікаў сваім, па эфектыўнасці, яго выступ можна параўнаць з прамовай Міхаіла Мясніковіча, калі той вырашыў бы выказацца за нацыянальную сімволіку.

За новую сімволіку выступалі і іншыя дэпутаты-дэмакраты. Напрыклад, касманаўт Уладзімір Кавалёнак зачытаў тэлеграму ад сям'і Якуба Коласа, якая адназначна выказалася за БЧБ-сцяг і “Пагоню”.

Якая прапанова юрыста выратавала нацыянальную сімволіку?

Нагадаем: каб змяніць дзяржаўную сімволіку, патрабавалася канстытуцыйная большасць - 231 голас. Але ў першым галасаванні за новы сцяг прагаласаваў толькі 201 дэпутат, за герб - 204.

Дарэчы, герб у любым выпадку патрабавалася мяняць. Да гэтага дэпутаты практычна аднагалосна памянялі назву краіны, якая атрымала назву Рэспубліка Беларусь. Але на гербе была старая абрэвіятура БССР, якая не адпавядала рэчаіснасці.

Але вернемся да сімволікі. Выйсце з сітуацыі прапанавала намеснік міністра юстыцыі Валянціна Падгруша, за што ёй пазней падзякаваў Станіслаў Шушкевіч. Чыноўніца згадала, што асноўныя дакументы многіх краін не апісваюць дзяржсімволіку. Таму яна прапанавала выключыць іх апісанне з дзейнай на той момант Канстытуцыі БССР.

На практыцы гэта выглядала так: з Канстытуцыі выключаліся два артыкулы: 168 (пра сцяг) і 169 (пра гімн). Артыкул 167, у якім ішла гаворка пра герб, мусіў гучаць так: «Сімваламі Рэспублікі Беларусь як суверэннай дзяржавы з'яўляецца яе Дзяржаўны сцяг, Дзяржаўны герб і Дзяржаўны гімн, якія ўстанаўліваюцца законам». У такім выпадку сцяг і герб можна будзе зацвердзіць асобным законам, для прыняцця якога патрэбная простая большасць — 173 галасы.

Камісія па заканадаўстве пагадзілася з прапановай Падгрушы. Тады Шушкевіч паставіў на галасаванне пытанне аб унясенні правак у Канстытуцыю. Нагадаем, што тут усё яшчэ патрабавалася канстытуцыйная большасць - 231 голас. Але дзесяці галасоў не хапіла: "за" прагаласаваў 221 дэпутат.

Было незразумела, што рабіць далей. Калі б разгляд пытання перанеслі, невядома, ці ўдалося б набраць неабходныя галасы. У гэты момант сябе праявіў Шушкевіч, які дабіўся ў дэпутатаў перагаласавання. "Я прашу прабачэння, я па адукацыі фізік, трэба некалькі ітэрацый (ітэрацыя - паўтарэнне якога-небудзь дзеяння.), некалькі збліжэнняў, каб знайсці згоду", - заявіў ён.

Як у выніку адбылося галасаванне?

Але ўсё роўна патрабавалася пераканаць дэпутатаў, якія першапачаткова прагаласавалі супраць. Сяргей Навумчык прыводзіць у сваёй кнізе пранізлівы дыялог Пазняка з дэпутатам-ветэранам Міхаілам Жукоўскім, які звычайна выступаў супраць ініцыятыў БНФ.

«Кажу: „Міхаіл Дзмітрыевіч, нацыянальная дзяржава вышэйшая за ўсялякую партыйную ідэалогію. Калі мы не будзем мець яе, не будзем мець яе нацыянальных сімвалаў, то мы не будзем мець нічога. Мы станем нічым. Я вельмі Вас прашу… Адзін раз у жыцця… Прагаласуйце за сцяг, дзеля нашай будучыні. Мы ж — беларусы!» Ён быў ашаломлены. Але гэта быў прыстойны чалавек, і ён сказаў: „Добра. Я прагаласую“. І прагаласаваў».

Разам з Жукоўскім «за» прагаласавала яшчэ дзевяць дэпутатаў, якія сумняваліся. Выніковы вынік - 231 "за". Роўна столькі, колькі неабходна для прыняцця рашэння. Наогул у той дзень у парламенце зарэгістраваліся 263 дэпутаты. 1 чалавек галасаваў супраць, 4 устрымаліся, 27 з тых, хто зарэгістраваўся, вырашылі не галасаваць.

Пасля гэтага дэпутаты без праблем прынялі законы аб дзяржсімволіцы, у якасці якой былі прызнаныя "Пагоня" і бел-чырвона-белы сцяг. Па гэтым пытанні праходзіла імянное галасаванне. Як піша Навумчык, дэпутат Аляксандр Лукашэнка ўстрымаўся.

Праз тры з паловай гады ён - ужо ў якасці прэзідэнта - ініцыяваў рэферэндум, які вярнуў сімволіку БССР, няхай і з невялікімі зменамі.

Крыніца інфармацыі - «Зеркало» 19 верасня 2021