Франция ҳақида

Францияда сўнгги ҳафтада бўлиб ўтган воқеалар ва уларнинг атрофидаги можаролар ҳақида фикр билдиришим бироз қийин, чунки бу мен учун шахсий характерга ҳам эга. Охирги 5 йилда Францияда ўнлаб терактлар содир этилиб, улардан энг йирик ва даҳшатлилари - 2015 йил ноябрида Батаклан театрида (131 қурбон), 2016 йил 14 июлда Ниццадаги соҳилбўйида, 2018 йил декабрда Страсбургда бўлган вақтида Францияда яшар эдим.

Тўлиқ ишонч билан айтишим мумкинки, бундай терактлардан уларнинг бевосита қурбонларидан кейин энг кўп жабр кўрувчилар - айнан Францияда яшовчи мусулмонлар. Ҳар сафар терактдан кейин динининг бунга алоқаси йўқлигини ва буни содир этган одам қаттиқ адашганини атрофидагиларга тушунтиришга мажбур бўлган ва шу воқеалар туфайли дўстларини, имкониятларини йўқотиб бораётган камчилик. "Менинг исмим Хон" фильмидаги ҳолатга ўхшайди, фақат бу қайта-қайта такрорланаверади.

Энди субъектив фикрларни чеккага суриб қўйиб, ҳозирги воқеаларга чуқурроқ қараб кўрайлик. Постни ёзиб бўлгач, асосий тезисларнинг қисқача мазмунини шу ерга жойлаштиряпман, ҳаммасини ўқишга эринганлар учун:

1. Терактларга олиб келган сабаб - дин ёки этник келиб чиқиш эмас, балки радикаллашув учун шароит яратилган муҳит, янаям аниқроғи - алоҳида ҳудудлар. Франция шаҳарсозлик сиёсати қашшоқлик занжири, жиноятчилик ва радикализм авж олган шундай (шаҳар чеккасидаги) ҳудудларни яратиб қўйган. Бу Франциянинг расмий фуқаролик бўйича миллат ва ассимиляция сиёсати билан парадокс ҳосил қилади.

2. Макроннинг сўзлари - янгилик эмас, мана бу ерда айтилганидек популизм орқали ҳокимиятга келган президентдан ўнг популизмга мойил гапларни кутмаслик тўғри эмас, фақат ёши туфайли "прогрессив етакчи" имижига ишониб қолиш ҳам.

3. Дунё мусулмонларининг Макронга реакцияси - иккиюзламачилик. Бутун бошли уйғур халқини концлагерларга тиқиб қўйган, исломни "хитойлаштирмоқчилигини" бемалол айтаётган Хитойга нисбатан жим туриб, бир популистнинг гапларига бу даражада реакция билдиришни бошқа қандай аташ мумкин?

Энди шулар ҳақида батафсилроқ.

Францияда сўнгги йилларда терактлар кўпайиб қолганининг энг чуқур сабабларидан бири кўпчилик учун кутилмаган жойга - мамлакатнинг ўтган асрдаги шаҳарсозлик сиёсатига бориб тақалади. Деколонизациядан кейин собиқ мустамлакалари аҳолисидан ишчи кучи сифатида фойдаланиш учун чегараларини очиқ қолдирган Франция тез орада уларни арзон уй-жой билан таъминлаш муаммосига дуч келган ва бунга жавобан йирик шаҳарлар чеккаларида (banlieue) кўп қаватли ижтимоий уйлар қурилган.

Постни ёзиш жараёнида Беҳзод Ҳошимовнинг шу борадаги фикрларига кўзим тушди - умуман Франциядаги ижтимоий вазият жуда яхши тушунтирилган, тавсия қиламан. Айнан banlieue ҳудудларнинг ролига келсак, шуни унутмаслик лозимки, бундай ҳудудларнинг ҳаммаси ҳам муаммоли эмас, фақатгина кўп қаватли (одатда 10-20 қават), дидсиз қурилган турар-жой бинолари жуда тиғиз жойлашган мавзелар камбағаллик, жиноятчилик ва радикализм ўчоғига айланган.

Йирик шаҳарлар - Париж, Лион, Марсель, Лилль ва Ницца атрофида шундай мавзеларда миллионлаб одамлар камбағалликда яшайди ва уларнинг катта қисмини собиқ мустамлакалардан келганларнинг авлодлари - асосан мусулмонлар ташкил қилади. Бундай жойлар ирония билан "гетто" ҳам деб аталади.

Йирик шаҳарлардан узоқроқда жойлашган ўртача ва кичик шаҳарларда бундай муаммо йўқ – чунки бу ерларда турар жой муаммоси бўлмаган ва геттолар қурилмаган, борлари ҳам олдинроқ олиб ташланган. Терактлар ижрочилари айнан йирик шаҳарлар атрофидаги камбағал мавзелардан чиқаётгани бу омилнинг қанчалик муҳимлигини кўрсатади.

Мусулмон ва асли африкалик аҳолининг алоҳида жойларга жойлаштирилиши Францияда амалда бўлган бошқа бир сиёсат – фуқаролик бўйича миллат ва ассимиляция сиёсати билан кесишганда парадоксал ҳолат келтириб чиқаради. Яъни, Франция қонунчилиги бўйича мамлакат фуқаролигини олган исталган шахс этник ёки диний келиб чиқишидан қатъи назар француз ҳисобланади.

Амалда эса, маиший ҳаётда учрайдиган латент ирқчилик инобатга олинмаса ҳам, французлашган мигрантлар ва айниқса уларнинг авлодлари йирик шаҳарлардан ташқаридаги тиғиз жойлашган кўп қаватли уйлардан иборат депрессив мавзеларида яшаши маданий ассимиляция тугул оқ французлардан жисмоний/географик ажралишга сабаб бўлган.

Ҳукумат бу шаҳарлик сиёсатидан айнан шуни мақсад қилмагани табиий, бироқ шундай ҳудудлар пайдо бўлишига шароит яратган, муаммо борлиги аниқлангач ҳам геттоларни ўзгартиришга етарлича ҳаракат қилинмаган. Юқорида таъкидланганидек, ўрта ва кичик шаҳарлар бундан мустасно.

Иккинчи масала – Макроннинг сўзларига келсак, популистлар жуда кўп ҳолларда ксенофобияга юзланиши янги нарса эмаслигини унутмаслик лозим. Макрон ҳам популистми? Албатта. Трамп ва Жонсон каби ўнг/консерватив ёки Конте сингари сўл популистлардан фарқли равишда Макрон ҳар иккала қанот сайловчиларини жалб қилиш учун марказ популизмидан фойдаланган, яъни ҳам ўнг, ҳам сўл сайловчиларга ваъдалар бериб ҳокимиятга келган.

Президентлик сайлови иккинчи тури олдидан француз дўстларим Макрон ва Ле Пендан бирини танлаш икки ёмондан камроқ ёмонини танлашга тенглигини айтиб юргани ёдимда. Ле Пен ўз йўналишида очиқчасига позициясини билдирган бўлса, Макрон исталган тарафдан айтилган муаммони “ечиб берамиз” деб тарафдорлар тўплаган ва сайловдан кейин бирорта ваъда ҳам бажарилмаслиги мумкин эди.

Сайловдан кейин олиб борилган антииммиграция сиёсати, жумладан ассимиляцияга мажбурлашга чақириқлар гўё Ле Пен ғалаба қозонганидек таассурот ҳам уйғотиши ҳеч гап эмас. Аслида эса Макрон ва Ле Пен икки популист бўлиб, бир фикрни бошқа-бошқа сўзлар билан ифодаловчи сиёсатчилар. Ле Пен тўғридан-тўғри айтгани учун ҳаммага маълум, Макрон сўз ўйинларидан фойдалангани учун ҳозирги гаплари кўпчиликни ҳайрон қолдирди.

Учинчи масала - дунё мусулмонларининг Макронга бундай қаттиқ реакциясини кўрган одам Хитой уйғурларни қийнашни ва маданий/диний йўқ қилишни бас қилган ёки мусулмон дунёсининг бошқа муаммоси қолмаган шекилли деб ўйлайди. Ёки Хитойга мумкинми?

Масжидлар ва ибодатхоналарни йўқотиб юбораётган, муқаддас диний китобларни ўз интерпретацияда чоп эттираётган, бутун бошли Шарқий Туркистон минтақасини улкан концлагерга айлантирган Хитой ҳукуматига нисбатан нега бунчалик важоҳат билан муносабат билдирилмайди?

Бу икки вазиятнинг жиддийлик даражасидаги фарқни тушуниш учун иккала мамлакат бир-бирига қанчалик ўхшамаслигига эътибор қаратиш лозим. Францияда гапирган одам президент бўлса ҳам у 1,5 йилдан кейинги сайловда мағлубиятга учраб ҳокимиятдан кетиши эҳтимоли юқори ва анъанавий сиёсий ҳаракатлар – на голлистлар, на социалистлар Макроннинг йўлидан юрмайди.

Хитойда эса – биринчидан, Си Цзинпинь умрининг охиригача мамлакат бошқарувида иштирок эта олишини таъминлаб қўйган, иккинчидан – Шинжондаги ҳолат қуруқ гап эмас, амалга ошаётган ва ҳали давом этадиган жараён.

Мусулмонлар, Туркия ва Малайзия каби давлатлар раҳбарларидан тортиб оддий одамларгача Макроннинг сўзларига минг хилда реакция билдиришга кетган шижоатларини амалда қийналаётган диндошлари енгилини осон қилишга сарфласа, натижа яхшироқ бўлармиди. Ёки қимматга тушганда бирдамлик унутиладими?