Ерлігі Еліне Арналған Эссе Қобыланды Батыр
Ерлігі Еліне Арналған Эссе Қобыланды Батыр
Получите деньги за публикацию своих разработок в библиотеке «Инфоурок»
и получить бесплатное свидетельство о размещении материала на сайте infourok.ru
Инфоурок
›
Литературное чтение
› Другие методич. материалы › Реферат Тақырыбы "Тоқтарбайұлы Қобыланды"
Реферат Тақырыбы "Тоқтарбайұлы Қобыланды"
Московский институт профессиональной переподготовки и повышения квалификации педагогов
Найдите материал к любому уроку,
указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:
Выберите категорию:
Все категории Алгебра Английский язык Астрономия Биология Внеурочная деятельность Всеобщая история География Геометрия Директору, завучу Доп. образование Дошкольное образование Естествознание ИЗО, МХК Иностранные языки Информатика История России Классному руководителю Коррекционное обучение Литература Литературное чтение Логопедия, Дефектология Математика Музыка Начальные классы Немецкий язык ОБЖ Обществознание Окружающий мир Природоведение Религиоведение Родная литература Родной язык Русский язык Социальному педагогу Технология Украинский язык Физика Физическая культура Философия Французский язык Химия Черчение Школьному психологу Экология Другое
Выберите класс:
Все классы Дошкольники 1 класс 2 класс 3 класс 4 класс 5 класс 6 класс 7 класс 8 класс 9 класс 10 класс 11 класс
Выберите учебник:
Все учебники
Выберите тему:
Все темы
также Вы можете выбрать тип материала:
Все материалы
Статьи
Научные работы
Видеоуроки
Презентации
Конспекты
Тесты
Рабочие программы
Другие методич. материалы
Шакирбаева Динара Балтабековна
Написать
643
13.02.2020
Литературное чтение
Другие методич. материалы
Авторизуйтесь , чтобы задавать вопросы.
Знаете, что говорят коллеги из Вашего учебного заведения о КУРСАХ «Инфоурок»?
Обучение и проверка знаний требований охраны труда
820 р.
О нас
Пользователи
сайта
Часто задаваемые вопросы
Обратная связь
Сведения об организации
Партнерская программа
Для всех учителей из 37 347 образовательных учреждений по всей стране
Дистанционные курсы для педагогов
- 299 курсов профессиональной переподготовки от 1 470 руб. ;
- 469 курсов повышения квалификации от 370 руб.
Престижные документы для аттестации
Обращаем Ваше внимание, что в соответствии с Федеральным законом N 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации» в организациях, осуществляющих образовательную деятельность, организовывается обучение и воспитание обучающихся с ОВЗ как совместно с другими обучающимися, так и в отдельных классах или группах.
Только сейчас Вы можете пройти дистанционное обучение прямо на сайте "Инфоурок" со скидкой 40% по курсу повышения квалификации "Организация работы с обучающимися с ограниченными возможностями здоровья (ОВЗ) в соответствии с ФГОС" (72 часа). По окончании курса Вы получите печатное удостоверение о повышении квалификации установленного образца (доставка удостоверения бесплатна).
Тоқтарбайұлы Қобыланды ( XV ғ.) – аты аңызға айналған халық батыры. Шыққан тегі – Қыпшақ , оның ішінде Қара Қыпшақ . Халық жадында сақталған әңгімелерде , халық шежірелерінде оны көбіне « Қара Қыпшақ Қобыланды » деп атайды .
Шежіре деректеріне қарағанда , Қара Қыпшақ Қобыланды Жошы ханның Шайбан деген баласының тұқымы Әбілхайыр ханның тұсында (XV ғасыр ) өмір сүрген , соның белгілі қолбасшыларының бірі болған адам . Қазақ хандығының бөлінуіне де осы Қобыланды батыр себеп болған делінеді . Бұл жөнінде Шәкәрім шежіресінде : « Біздің осындағы арғындардың атасы Дайырқожа Әбілхайыр ханның сүйікті қазысы екен . Билікті әділ айтқандықтан « Ақжол » атаныпты . Және Қара ҚЫпшақ Қобыланды да ханның сүйікті адамы екен . Екеуі іштей жауласып жүргенде , бір күні Қобыланды Дайырқожаны далада өлтіріп кетіпті . Мұны әз - Жәнібек хан біліп , Қобыландыны шариғат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты . Әбілхайыр берейін десе , көп қыпшақ бұзылатын болған соң , бере алмай , үш кісінің құнын ал деген соң , бұған Жәнібек өкпелеп , бөлініп кетеді » деген дерек беріледі . Бұл оқиғаның тарихи шындық екенін Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың өлген баласының денесін айналып , қайғырып , қан жұтып жүріп айтқан : « Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді , құлыным ? Сексен асып таянғанда тоқсанға . Тұра алмастай үзілді ме жұлыным » деп басталатын толғауы да дәлелдей түседі .
Өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалаған ауыз әдебиеті – халықтың өз еншісі. Көшпелі қоғамдағы дала перзенттері ауызша қалыптастырған асыл мұраның бүгінге дейін жалғасқан көркем үлгісі, фольклор жәдігерлерінің ең бай саласы, міне, қазіргі ұрпақ игілігіне айналған эпостық басылымдар. Бұлардың ішінде «Алпамыс», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қамбар батыр», «Қыз Жібек», «Қобыланды батыр», т.б. эпикалық жырлардың шоқтығы биік. Ақындар, жыраулар, жыршылар жырлаған сол эпостық жырлардың бірі – 26 нұсқадан тұратын «Қобыланды батыр». Рас, заман ағымына лайық жаңарған ұрпақ зердесінде ер Қобыландының тарихта болғандығына шүбә келтірушіліктің бар екендігі де жасырын емес. Мүмкін, ол Алламен қауышқан бір рухтың жер бетінде сүйегі жерленген моласының жоғалғанынан болар... Десек те, осындай кезде жас ұрпақ түсінігіндегі жалған күдікке тосқауыл қоятын тұңғыш төл энциклопедиямызға сүйенсек, онда «Қарақыпшақ Қобыланды – (шамамен XV ғ) өмір сүрген батыр, тарихи қайраткер. Көшпелі өзбек мемлекетінің негізін қалаушы Әбілқайыр ханның бас батыры. Қазақ шежіресінде Қобыландыны Қарақыпшақтан тарайтын Тоқтарбайдан туғызады. Қобыландыдан Беркімбай, Беркімбайдан бес таңбалы Қыпшақ ұрпақтары өрбиді... Ел аузындағы деректерге қарағанда, оның бейіті Қобда өзенінің бойында. Сондай-ақ батырдың көне ескерткіштері, екі күмбезінің бірі – Батыс Қазақстан облысындағы Елек– Защита теміржолының бойында болса, екіншісі – Орталық Қазақстандағы Сарысу өзенінің бойында. Алғашқысы – И.А.Кастаньенің жазбаларында айтылған. Қазір үйінді зерттелмеген. Соңғысы – Ш.Уәлихановтың жазғандарынан белгілі. Басқа дерек жоқ» деп жазылған. Алайда әрқалай уақыт тезінде құнды мұрасынан көз жазбаған халықтың кемелділігі мен көрегендігі арқасында ХХІ ғасыр ұрпақтарын қазақ ауыз әдебиетіндегі «Қобыланды батыр» жырының басты тұлғасының қайта «тірілуі» сүйіндіріп отыр. ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ТҰЛҒАСЫ ҚАЛАЙ АНЫҚТАЛДЫ?
– «Қобыланды батыр» жырының 9 мың жолдық нұсқасын халық ақыны Н.Байғанин жырлаған, – деп әңгімелейді Ақтөбе облысы құрылыс департаментінің директоры Бердияр Пірімбетов. – Мұрын жырау, ақын Н.Байғанин жырлаған нұсқаларында Ақтөбе облысының Қобда ауданындағы Жиренқопа елді мекеніндегі жер-су атаулары кеңінен аталады. Кесене Қобда ауданы Жиренқопа ауылында бұрыннан болған, оны ХХ ғасырдың басында, Кеңес өкіметі тұсында құлатқан және жергілікті халық ол жерде кім жатқанын білген. Жырда айтылатын оқиғалармен байланысты жер-су атаулары туралы аңыз-әңгімелер де шежіреші қарттардың айтуына сәйкес келеді. Герасимовтің шәкірті профессор Н.Шаяхметовтің басшылығымен құрамында академик С.Балмұханов қатысқан жұмысшы тобы 1960-1970 жылдары Қобда ауданы Жиренқопа елді мекенінен жергілікті қарттардың көрсетуі бойынша, Қобыланды батырдың сүйектерін қазып алып, Алматы қаласына әкетеді. Сол кезде бұзылған кесене қалдықтары болғандығын және ол жерден өте ірі адамның сүйектерін қазып алғандығын профессор Н.Шаяхметов пен академик С.Балмұханов өз естеліктерінде келтіреді. Кейін жұмыстар тоқтатылып, ұзақ жылдар жалғасын таппады. Сүйектер Алматыдағы Орталық мұражайдың антропология лабораториясында сақталады. Қазақстан тәуелсіздік алуымен бұл мәселелер оң шешім таба бастады. Ақтөбе жеріне мемлекет қайраткерлері Ә.Кекілбаев, И.Тасмағамбетов келіп, Жиренқопада болған сапарларында Қобыланды батыр тұлғасын анықтау, мәңгі есте қалдыру бағытындағы жұмыстардың басталуына түрткі болды. Осыдан кейін облыстық тарихи-өлкетану мұражайы қызметкерлері Қобда ауданы Жиренқопа ауылында болып, жергілікті халықпен кездесіп, халық аузындағы әңгімелерді жазып алып, жер-су атауларына байланысты зерттеу жүргізді. Қобыланды батыр тұлғасын анықтау мақсатында мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 2004-2005 жылдары Қобда ауданы Жиренқопа елді мекеніндегі Қобыланды батыр мазарының қалдығына археологиялық-антропологиялық, тарихи-этнографиялық ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарланып, Ә.Марғұлан атындағы археология институтының, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұражайы антропология лабораториясының ғалымдары аталған жұмыстарды жүргізді. Археологиялық қазба жұмыстарына жетекшілік еткен Ә.Марғұлан атындағы археология институты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты Ж.Смаилов бастаған ғалымдардың ғылыми есебінде ХІV-ІV ғғ үлгідегі кірпіштерден қаланған кесене болғандығы дәлелденді. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұражайы антропология лабораториясының антрополог-ғалымдары академик О.Ысмағұлов, тарих ғылымдарының кандидаты А.Ысмағұлова сақтаған сүйек қалдықтарына ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның батырға тән екендігі тұжырымдалды. Кейін Қобыланды батыр сүйегіне антропологиялық зерттеу толық аяқталып, батырдың бас сүйегі негізінде Мәскеудегі Герасимов лабораториясында антропологиялық кескіні жасалып, оның «Еуразия тарихы мен мәдениеті аясындағы Арал-Каспий аймағы» атты Халықаралық конференцияда тұсаукесері жасалып, ғалымдар мен мамандар Қобыланды батыр бейнесін көріп, тамашалады. Кейбір дерек көздерінде Қобда ауданы Батыс Қазақстан облысымен шектесетін болғандықтан, Қобыланды батыр жерленген мола аталған облыс аумағында деп көрсетілуі мүмкін. 2004-2006 жылдар аралығында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы «Еуразия тарихы мен мәдениеті аясындағы Арал-Каспий аймағы» атты Халықаралық конференцияда, Батыс Қазақстан тарихи-өлкетану мұражайы өткізген «Батыс Қазақстандағы мұражай ісі: тарихы және қазіргі заман талабы» атты аймақтық конференцияда Ақтөбе облысында «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында атқарылған жұмыстар туралы қарсы пікірлер немесе дәлелдемелер айтылмады. Қобда ауданында қыпшақ рулары бүгінге дейін мекен етеді. Ұрпақ міндеті ата-баба рухын қастерлеу, өткенді кейінгіге мұра етіп жеткізу десек, кейінгі ұрпаққа батырлықты, қайсар рухты өнеге етіп қалдырған ер Қобыландының сүйегі, өзінің әуелгі жамбасы тиген жері – Жиренқопаға қайта жерленіп, ас берілді. Басына құлпытас орнатылып, бұрынғы мазар орны қоршалып, Қобыландының қайрақ тасы әкелінді. Қазірде кесене тұрғызу мақсатында 2007 жылы облыс әкімі Е.Сағындықовтың бастамасымен облыстық бюджеттен 200 млн теңге қаржы бөлінді. Жобалық-сметалық құжаттары дайындалды, маусым айында құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу үшін бас мердігер анықталынып, тамыз айында кесене құрылысы аяқталынады деп жоспарлануда.
Бек Ыбыраев, «Қобыланды батыр» кесенесі жобасының авторы, Шығыс елдерінің халықаралық Сәулетшілер академиясының академигі, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген сәулетші: – Мен сіздің «халық нағыз батырдың бейнесін көргісі келеді, ендеше, неге оған мазар емес, мүсін қоймасқа» деген және «Қобыланды батыр» кесенесінің сапасы қандай болмақ?» деген сауалдарыңызға жауап берейін. Расында, қазақстандық және мәскеулік антрополог-ғалымдардың сүйекті зерттеу жұмыстары ұқсас әрі нәтижесінде батыр кескіні ақылды, сүйкімді болып шыққан. Бізде суретшілер мен мүсіншілер батырлар бейнесін сұсты етіп жасайды ғой. Ол ондай емес. Ең бірінші, адамның бет-бейнесін салуға болмайды. Қазір суретшілер ханның да, бидің де суретін салып қойған. Алғаш адамның бейнесін салған сақтар. Кейін ғұндар, түріктер т.б адамның бетін салмаған. Бұл жағдай мұсылмандыққа байланысты емес. Ол – баяғыдан келе жатқан үрдіс. Ең көп дегенде таңбасын, тасын, құлпытасын қоямыз. Содан кейін осының ішінде аруақ бар деп, құранымызды оқимыз. Ғалымдардың мәйіттің бас сүйегін қалпына келтіріп бергеніне рақмет, ал бейнеден мүсін жасау – сайтаншылық. Олай істеуге болмайды. Бұл – бізге тарихтан сабақ. Шын мәнінде батырлардың күші де болмаған, тек құты болған. Батырлар ізіне сарбаз еріткенде, олар жауды құтымен жеңген. Еш нәрседен қорықпайды, аруақты, сезімтал, міне, осындай адам батыр болған. Әрине, мазар салғанда, біз оны жақсы етіп салғымыз келеді. Бірақ қазіргі кірпіштің бұрынғының кірпішіне сапасы жетпейді ғой. Су өтпесе, кірпіш тұрады. Егер онда үлкен аруақ жатса, ол мола көп заман өтсе де, қираса да жоғалмайды. Бір уақыттарда бір ақшалы адам шығады да, қайтадан мазарды көтеріп қояды. Кеңес дәуірі кезінде де екі-үш адам қосылып, аруақты адамның басын көтере алды. Ал ол молада жай адам жатқан болса, еш уақытта олай болмас еді. Әрбір зираттың өміршеңдігі – онда жатқан адамға байланысты. Менің ойым – осы. Талас Омарбеков, тарих ғылымдарының докторы, профессор: – Қобыланды батырдың тарихта болғаны шежіреде мойындалған. Жиренқопа елді мекенінен қазып алынған сүйектерге жасалған археологиялық-антропологиялық, тарихи-этнографиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындысы да оның өмір сүрген кезеңімен сәйкес келеді. Сондықтан оған еш күдік келтірудің реті жоқ.
Қобыланды батыр жайында екінші бір дерек көзі – қазақ халқының қаһармандық жырларының бірі – «Қобыланды батыр» жыры. Бұл мазмұны жағынан да , басқа батырлық жырларға қарағанда шоқтығы биік тұрған халықтық шығарма , ерлік эпопиясы . Бұл жырдың оқиғаларына қарағанда , Қобыландының ерлік жолы қазақ елінің сол кездегі сыртқы жауы – қызылбастар ( парсылар ) мен олардың шапқыншылық жасаған ханы Қазанға қарсы күресінен басталады . Оның бұдан кейінгі шайқасқан батырларының атына қарап , олардың атақты Едіге батырдың тұқымдары екенін аңғаруға болады . Қобыланды батырдың Орақ батырмен дос болып , Алшағырмен жауығуы – Қазақ хандығының өзара іштей екіге бөлінген Ноғай ордасының бірін қолдап , екіншісімен соғысып жатқан тарихи кезеңін алға тартады .
Мұның бәрі Қара Қыпшақ Қобыланды батырдың аңыздық негізде қиялдан туған кейіпкер емес , өмірде болған , ерлік істерімен еліне танылып , құрметіне бөленген хас батырларының бірі болғанын дәлелдейді .
Қазақ әйел i қай заманда да қоғам дамуында үлкен рөл алып келд i . Әйел тақырыбы - әлеуметт i к мән i бар , ауқымды мәселе . Ұшан - тең i з тәрбиен i көктеп өскен қазақ қызы - жиырма жасында б i р елд i ң данасы болғаны белг i л i. Тарихымызда ағасының найзасын сұрап , жауға шапқан арулар бар . Құртқа , Гүлбаршын , Ақжүн i с , Ұлпан т . б .
Қазақ әдебиет i нен әйел образынсыз жазылған шығарманы табу қиын . Қазақ эпостық жырларында қазақ қызының рухы өте би i к суреттелген үлг i лер i бар . Қазан төңкер i с i не дей i нг i қазақ әдебиет i нде нағыз ұлттық болмысқа тән қыздар бейнес i сомдалған .
Бұл туралы М . Ғабдуллин : « Халық әйелдер жөн i ндег i әд i летт i, турашыл , көзқарасын ауыз әдебиет i не енг i згенде , ақылшы , б i лг i р , дана әйелдерд i ерлермен қатар қойып жыр етед i. Олардың жағымды образын жасайды » дейд i « Қазақ халқының ауыз әдебиет i» деген к i табында .
Бүг i нг i қазақ әдебиет i н i ң оқылу жүйес i не жоғарыдағы аты аталған арулармен қатар « Қобыланды батыр » жырындағы Қарлыға қыздың бейнес i н жағымды образ рет i нде қарастырғанын көр i п , кей ретте көң i л i м i зде қаяу қалатыны бар .
Жалпы , нақты нег i з - социалист i к реализмд i к тұрғыдан қаралып , бек i т i лген соң болар , Қарлыға бейнес i не мандыған талдау жасалынбағаны айқын көр i нед i. Гуманист i к көзқараспен байыптасақ , Қарлыға бейнес i ешқандай жағымды образ емес , тап - таза жауызға тән қылықпен суреттелед i. Жырда Қобыланды батырға :
деп, Көбiктiнiң жанды жерiн меңзейдi. Ал, жалғыз iнiсi Быршымбайды өлтiруi жырда былай айтылады:
Жырды талдаушылар мен түсiндiрушiлердiң көбi Қарлыға бейнесiн Қобыландыға деген махаббаты үшiн жоғары қойып көрсетедi. Бiздiңше, мұнда ешқандай махаббат жоқ. Айдаладағы бiр жаудың жiгiтiне бола - әкесiн, бауырын, елiн, жұртын сатып жiберген адамда махаббат болуы мүмкiн емес. Және өз елiнiң құндылығын қастерлей бiлмеген қыздың өзгенiң да бағасын бiлмейтiнi заңдылық.
Эпоста Қарлыға - қаһарман. Бiрақ мұның көздегенi - тек Қобыландыға тұрмысқа шығу ғана. «Қобыланды батыр» жырында мифологиялық сарын аз. Реалистiк тұрғыда қамтылған. Дегенмен, жырда айтылған ұзақ ғасырдан бергi iшкi мазмұны, сипаты, орындалу түрi өзгерiске түсiп отырғанымен, Қарлыға бейнесi сол бастапқы версиясындағыдай суреттеледi.
Тек, Радловтың қырым татарларынан жазып алған «Копланты» атты аңыз әңгiмеде ғана Қарлыға аты аталмайды. Кейбiр эпостық шығарманың түрлi варианты бар болатындай «Қобыланды батыр» дастаны да түрлiше айтылады. Түркi тектес әр халықтың табиғатына сай, болмысына орай икемделiп, әр версиясында жанрлық қалпы өзгерiп, ертегi, аңыз, әпсана түрiнде берiлген.
Бiр қызығы, жырды әр жырау өз ыңғайына қарай жырлағанмен негiзгi мазмұны алғашқы версияның желiсi бойынша жасалған және жыр ауыздан-ауызға көшкенде бояуы қанығуы, күңгiрттенуi, жеткiзушiнiң өз пiкiрiн енгiзуi, тыңдаушылардың ойы - жырдағы сюжеттердiң көп өзгеруiне әкелiп соққанымен, Қарлыға бейнесi ешқандай өзгерiске түспеген. Халық, бәлкiм, осы арқылы өскелең ұрпақты опасыздықтан безiндiргiсi келген болар.
Бiздiң сол меңзеген астарды байқай алмауымыз мүмкiн. Қарлыға қызды суреттеудегi, iс-әрекетiн бейнелеудегi аллитерацияға құрылған жырдың бiрден градациямен белең алатыны да тегiн емес-тi. Қарлығаны бейнелеудегi өрнектердiң айқындығын танытатын фигуралардың орны да ерекше. Бұл образдың динамикалық қуатын арттыра түсу үшiн қолданылады.
Жат қызының қастандық әрекетiн Қобыландыны сүйгенi үшiн ғана эмоционалдық жағынан әрлендiрiп, бүкiл эпостық жырларда кездесетiн бейнелi сөз үлгiлерi арқылы жуып- шайған болады. 1890 жылы «Туркестанские ведомости» газетiнде Туземец деген зертттеушiнiң «Женщина на киргизской былине Копланды» деген мақаласы жарияланып, мұндағы әйелдер образына автор өз пайымдауы бойынша талдау жасайды.
Мұнда да, кейiнгi жырды зерттеген ғалымдар Қарлыға образын жағымсыз бейне тұрғысынан алады. Мұның себебi, Құртқа мен Қарлығаның арасындағы конфликт болмауынан, Қарлыға өз елiнiң қос тұлғасы - әкесi мен iнiсiн өлтiруi үлкен айып саналмайтыны - халықтың Қобыландының мерейi үстем болғанын, батырлығын дәрiптей түсу ниетiнен туған нәрсе. Жырда Қобыландының өзi де:
Жырда мұнымен қоса Қарлығаның Қобыландыға найза салмақ болғаны, өлтiрмек болғаны да айтылады.
Эсхилдiң бiзге жеткен драмаларының бiрiнде - Медея атты әйел бейнесi бар. Медея - өзге жұрттың жiгiтi үшiн отанын, ел-жұртын түгел сатып жiбередi. Әлем әдебиетiнде Медеяның образын ешкiм жағымды бейне етiп көрсетпейдi. Опасыз етiп қарастырған. Ал, «Қобыланды батыр» жырындағы Қарлығаның мұнан несi артық?
Дастанда Құртқа образы - данагөй, өзiнiң, Қобыландының жайы ғана емес, ел-жұрттың қамын толғайтын аяулы жан. Қарлыға хисса барысында ерлiк iс жасайды. Бiрақ оның түпкi мәнi басқа. Қарлыға көзсiз нәпсiнiң құлы ғана. Жалпы, қазақ тарихы мен қазақ ауыз әдебиетi қазақ анасының, қазақ қызының, қазақ әйелiнiң көз жасынан құралғанын ескерсек және қара ниеттiлiктi қазақ халқы өз қыздарынан алып қашып, жау қызының қолымен жасатуында да мән бар.
Батырлар жырындағы Қарлыға образы - жағымсыз тип. Ал, Кеңес дәуiрiндегi айтылған керi пiкiрлердiң салдарынан әдебиетте күнi бүгiнге дейiн Қарашаш ару бейнесi жақсы аталмайды. I. Жансүгiров «Күйшi» поэмасында оны өте намысқой етiп суреттейдi. Ақсүйек, тектi тұқымның тәрбиесiн көрген қыз мiнезi солай қалыптасса, Iлияс оны қалай бұрмалайды? Және ол қоспасыз аргументтi айтады. Хандық, өр мiнездi қыз социалистiк реализмге жат көрiндi.
«Абылайдың ордасына атпен келген адам жоқ!» дейтiн Қарашаш ешқандай да таптық озбыр бейне емес. Бар болғаны қанмен, сүтпен келген намысын қорғады. Ал, намыс аяққа басылғанда iзгiлiк қалмайды. Махаббатты жазса антитезаны пайдаланылып, қолдан Қодар жасай қоятын кеңестiк кей әдебиет зерттеушiлер мен жасаушыларға бұл жақсы сылтау болған едi.
Десе де... Көбiктi батырдың ажалы өз перзентiнен келiп, өлерiндегi ақырғы сөзiне тағы бiр құлақ түрiңiзшi: «қыз он беске келгенде, атып таста...»
Абылайханға айғыр мінгізген мендік менталитеттің мешеулігі неде?
Өткен ғасырдың басында “ Қара қыпшақ Қобыланды ” жыры жеке кітап болып басылып шығады . Осы кітапқа ( сөз 1914 жылы Қазан қаласында “ Үміт ” баспасынан жарық көрген кітап туралы болған сияқты ) Алаштың асқар азаматы Әлихан Бөкейханов сын жазады . Ол Абайдың “ Өлең сөздің патшасы , сөз сарасы ” деп басталатын өлеңінің басқа бір шумағын эпиграф етіп ала отырып , жырға төтесінен , тұтқиылдан қосылған деп көрген жолдарды “ сары ала сөз ” атап , ылғап , екшеп , олардың тұрған орнын , тармақ тарауына дейін анықтап , кейін “ кітапты қайта басқанда Қобыланды батырдың өзінің суретін де , атының суретін де жырдағы жазуға дәл қылып , жырдағы осы бөтен сөздерді тазартып басу керек ” деген ізгі ниетін білдіріп , ақырында кітаптың мұқабасынынң сыртына салынған суретке дейін сынайды .
“ Қобыланды кітабының сыртында батырдың суреті басылған , - дейді Ә . Бөкейханов . – Бұл сүгірет Европа жолында кітаптағы жазудан алынған болады … Өзі Тайбурыл , өзі қазан ат сымдай созылатын кітаптың басындағы суретте тіпті көрінбейді . Кітаптағы ат орыстың “ тяжеловоз ” дейтін жүк аты ; шабандығы өгіздің сәл - ақ алдында ; жал - құйрығы құшақ айғыр . Жырдағы шын Тайбурыл – азбан . Кітапта суреті салынған бозайғырдың бірде - бір мүшесі , жылқылығынан басқа , Тайбурылға ұқсамайды . Суретке қараңыз , осы боз айғыр қалайша сымдай созылмақ ?” ( Бөкейханов Ә . Шығармалар . Алматы : Қазақстан , 1994,-310-312 беттер ).
Осы жолдарды оқығаннан кейін еріксіз ойланып қаламыз . Егер , Әлихан Бөкейханов біздің тәуелсіздік жылдарымызда тұрғызған тұғырдағы “ Тайбурылдарымызды ” көрсе не дер еді ? Бәлкім , “ қой мінезді құлындарым - ау , ұятқа қалмай мыналарыңды құлатыңдар ”, - дер ме еді үзілді - кесілді .
Олай бола қалған күнде , біз де ұялмай - қызармай дау айтатынымыз кәдік . Өйткені , біздің өреміздің жеткен жері осы , өнердің шыңына шырқап шығып алған , ат құлағында ойнамаған біз сонау жүз жыл бұрынғы кәрі шалдың сөзіне құлақ ассақ , өркениетті ғасырға шегеріп тастамаймыз ба ? Заманына сай адамы . Сондықтан , ұялмаймыз . Ұялмайтындығымыз , ұлттық рухани , мәдени танымнан мүлдемге қара үзіп қалғанымыз миымызға мың айтсаңыз да кіріп шықпайды . Ондай сынсымақты қабылдай алатын бейсауат қабілет жоқ . Бізді намыссыз , жігерсіз , жырынсыз деп буынсыз жерге пышақ салатын шығар . Салса сала берсін, бізде де намыс, бізде де рух бар. Өлгеніміз рас. Енді-енді бойымызға, тәнімізге жан бітіп келе жатқаны және рас. Жоғалтқанымызды іздеп шарқ ұрып, жұмыр жерді шыр айналып шапқылап, жарғақ құлағымыз жастыққа тимей жүр, бағзы замандағы бабаларымыздың терлігі елі-жері үшін қан майдан, сұрапыл шайқаста ерісе, біздің пішпегіміз солардың рухын іздеумен еруде.
Ат сабылтып Санкт-Петербург бардық, ежелгі Өтүкен қойнауынан Күлтегіннің көктасын көтеріп келдік. Міне, атышулы аталарымызға бір-бір ескерткіш қойдық… тағысын тағылар.
Оқыдық, тоқыдық. Бірақ, тоқығанмен түйсінбесе ол да пайдаға аспай жататын жағы тағы бар. Тап осы түйсікті тасалау үшін шамның түбіне қарай ығысып, мифке, аңызға бет бұрып, натурализмді насыбай ғып ата сап, реализмді ірітіп, жаңа өнер формасын (модерн) соқпағын сомдаймыз. Олжас Сүлейменовке сенсек, ерен жүйрік елшіге сенбегенде кімге сенеміз. “Суретшілер өз кәсібін қорғай отырып, бейнеге баға беру өлшемі ретінде фотографияға ұқсамау керек дегенді тұжырым етіп алды. Затты ғана емес, оны өзіңнің “іштей көруіңмен” бейнелеу керек деді олар. (Біреудің ішінде ит өліп жатса да, біреу қайдан біледі – Б. Б.)
Жақында Париждегі Пикассо мұражайында болдым. Сонда топ-топ туристер рамаға салынған алуан түрлі бояулы суреттерге көз салмастан, керенау, енжар түрде өте шығып жатқанын көрдім. Ағал-жағал бояулы кемтар суреттер әлі де бағалы болып келеді” (Сырлы сұхбат // Ана тілі, қарашаның 28-і, № 48, 2002).
Солай болса да, модерндердің шалығы бізде де басымдау секілді. “Жер-жерде қалқайтып қара тұрғыза салатын болды. Қойылған ескерткіштердің көпшілігі жоғарғы кәсіби талапқа жауап бере алмайтыны ащы шындық… Бүкіл қазақтың символы болып табылатын Абылайхан ескерткішінен әрі қолбасшы, әрі батыр, қаһарман тұлғаның қаһарлы мысын сезіне алмаймыз” (Ескерткішке реформа керек.// Қазақ әдебиеті. № 43, 25.10. 2002). Сезінбек тұрмақ, ішің бұлқан-талқан болып, ескерткішке мүсіркеп қараймыз. Шынтуайтында біздің ескерткіштеріміз, жарықтық, Абылай көрді деп айтуға ауыз бармайтын түс секілді қожырап тұр.
Қазақта “албасты кірпікке қарай басады” деген нақыл сөз бар. Өрсіз сұлбалары жаныңды жасытудай-ақ жасытады. Мұны сыншыларымыздың өзі де ақтай отырып мойындайды. “Алматының бас алаңы… көк тіреген сынтастың ұшар басында бір кездегі қаһарлы, ал қазір жуасыған мифтік қанатты барыстың үстінде хас батыр қасқайып тұр” (Астын сызған – Б. Б.) (Шота Уәлиханов: “Айы оңынан туған адаммын” (сұхбат) // Қазақ әдебиеті. № 44. 01.11. 2002). Иә, бір кездегі қаһарлы, ал қазір жуасыған! Жуасыған барысқа қасқайып кім мінбейді? Неге жуасуымыз керек? - дейді ішкі түйсігіміз.
Біз осылай ойлаған сайын, көкейімізге Елбасының мына бір сөзі орала береді.
“ Еуропацентристердің және олардың сойылын соққан кеңестік насихат пен ғылымның көшпелілер тарихын саналы түрде кемсітуі, көшпелілерді бейғам, жалқау, ынта-жігерсіз, жартылай жабайы тірлік құрушы халық етіп көрсетуі қазақтың ұлттық сана-сезімін күйретіп-құртатын рөл атқарды” (Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1999, -40 бет)
Осы рөл ескерткіш-мүсіндерімізден қылаң беріп тұрғандай. Абылайханға айғыр мінгізіп қойып, ұялмаймыз. Бөкейханов болса, “батырдың астындағы айғыр емес, азбан” деп назаланады-ау.
Иә, ұялмаймыз. Ұялмайтындығымыз, біз енді Бөкейхановша ойлай алмаймыз. Өйткені, біз үшін “ер қанаты -ат” емес, ұшақ не болмаса машина. Сондықтан да біз атқа, жылқыға, қала берді ханыңа техника көзімен қараймыз. Сонда бізде қайдағы ұлттық рухани ішкі түйсік болады. Біздің түйсік те модернизацияланған. Керіссең, Абылай ханға айғыр міңгіздің не, ат міңгіздің не, бәрібір емес пе, әйтеуір, астында жылқы бейнелі бірдеңе тұрса болды ғой дегенге де келеміз. Сол Әлихан Бөкейханов айтқандай “Еуропа жолында” болуымыз әбден мүмкін. Мұндай екі ұдай пікірде қалуымыздың бір ұшы мысқалдай болса да бойында дәстүрлік түйсіктің түйірі қаныңда қалу-қалмауына келіп тіреледі.
Жүйрік аттың сауырын сипап, умасын уқалап, жылқының кермек иісін алақанына сіңіріп, ащы терін татпаған, оқыранып кеп шапқан айғырдың тегеуірініне тамыр-тамырынан исініп тылсым қуат тұтанбаған кісінің ат пен айғырды ажыратуы айтып-айтпай қиын болар. Одан “ер мұрынды, ат ерінді” келетін қазақы түйсікті талап ету артық та шығар.
Алайда, ақлы-ойдың түбін түсіретін кемеңгерлеріміздің ұлттық түйсіктен анағұрлым оқшауланып, қол үзді деуге қалай батылың барады.
Сонау Петерборда төртбұрыш үйдің терезесінен сығырайып отырып, Алтай тауындағы қазақтардың етіне түскен жарақаттың тез жазылып, түлейтіндігін “өмір сүргіш (выживание) қабілеттілігінен” іздеп қаңғыратын Л.Н. Гумилевтің көрегендігімен сыбайлас нәрсе (Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу. Пірәдар Ионның мемлекеті туралы аңыз. Алматы: Балауса, 1993, - 427 бет). Сана қанша жүйрік болғанымен, кейде тұрмыстың илеуіне түсіп кеттетінінің бұл айқын көрінісі. Біздің алғырлығымызыдың да шатқаяқтайтын тұсы осы. Неге біз осығұрлым өзімізді өлердей қорғаштап, жанталасып отырмыз. Ендеше, оймен топшыламай, “Жетісу” өңіріне, Астанаға барып қайтайық.
Міне, Алматы облысы, тоғыз жолдың торабы - Үшаралда әйгілі Жоңғар қақпасына жүзін беріп, төрт бұрыш тұғырда өзі де қақшиып қалған, астындағы қайысқан қара айғыры (Қубас ат емес) да қақшиып қалған бір ескерткіш тұр. Дарабоз Қаракерей Қабанбай дейді.
Міне, Нарынқолға барар жолдың бойында Сарыжаз бен Қайнар ауылының аралығындағы бөктердің бүйірінен атқылаған (атқылатып қойған) бұлақ басынан шыққан бассыз батырдың көкжелкесінен төніп, жүрекшенің жетесінде қоңыр айғырының құйрығын сынтасқа тасқып байлап тастаған төрт қырлы тұғырда (ақ түйелі әулие емес) қабағы жалбырап тұрған біреуді көресіз. Райымбек батыр дейді екен.
Міне, Қарасай ауданының Қаскелең кеңшарының мәдениет сарайының қасында төп-төртбұрыш тұғырдағы қара айғырлы адам – Қарасай батыр екен.
Міне, Астанада Кенесары көшесінде астындағы айғыры батпаққа бата жаздап, тәлтіректеп бара жатқан киіз қалпақты, тізгінді дұрыс ұстай білмейтін шал тұр төрт қырлы тік бұрыш тас тұғырда. Оны он жыл аттан түспеген хас батыр Хан Кенең осы дейді.
Міне, Алматыда, Алматы ІІ вокзалының алдында, Абылайхан көшесінің бастауында төп-төрт бұрыш биік граниттің үстінде талыс табан, құлан жал, жуан құйрық, шардақ қарын арқыраған айғыр мінген, жалқы айылды, басына ағылшын цилиндрін басып киген қаңбақшал, қолындағы МАИ-дың таяқшасындай бірдемесімен бірдемені нұсқайды. Ақ тулы атақты Абылайханың мынау дейді...
Құдай-ау, бұл қазақтың хандары мен батырлары айғыр біткенді тақымдап мініп алғанда, үйірді кім бағады, биеге кім шабады? Болмаса, жылқы мінезді емес, қой мінезді қазақтың өзі ме? Айғыр дейміз-ау, дәлірегі, айғыр оқшас жылқы. Жылқы болғанда алды арғымақ, арты айғырға ұқсас, мүсін-будан, мүсін-метис. Қабдешше сөйлесек, “желгенде ішек-қарныңды аузыңа түсіретін қарабайыр, дончактар”. Жанарыңыз не айғыр, не оған мінген адам емес, керісінше, айғырдың екі бұтының арасына сыймай тұрған екі еніне түседі. Еріксіз езу тартасыз. Күлкі. Кекесін күлкі. Мүсін мінсіз болғанда мұнысы көрінбес еді. Ә. Бөкейханов “Тайбурыл айғыр емес, азбан” деп безектейді, құлақ аспаймыз.
Қойылғаны осы, енді қойылмағы қандай? Күні бүгінге дейін қақсаған қара орманнның сөзіне құлақ астық па екен!
Қобыланды батыр тұлғасы қалай анықталды
Номер материала:
ДБ-997340
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Реферат Тақырыбы "Тоқтарбайұлы Қобыланды "
қобыланды қалай батыр болды? эссе - Школьные Знания.com
Қобыланды батыр туралы мәлімет 5 сынып жазу
Тоқтарбайұлы Қобыланды батыр (XV) - kz »Рефераттар
Қобыланды батыр жыры. Ерлігі еліне арналған .(Шағын эссе ) Эссе ... - YouTube
Домашние Контрольные Работы 8 Класс
Физкультура Спорт Здоровье Будущее России Реферат
Небольшое Сочинение Как Я Помогаю Маме
Террористические Организации Мира Реферат
Отчет По Практике Лингвистика