Будда

Баяғы заманда Гималай тауының етегінде Саки деген халық өмір сүріпті. Оның Судходана деген патшасы бар екен. Патша көпке дейін бала сүймейді. Кәрілік алқымдап, үміті үзелер шақта Тәңірсі оның маңдайына бір ұл жазыпты. Патшаның қуанышына шек болмайды. Перзентінің есімін Сейдхарта деп қояды.

Патша ұлына арнап әсем бақ салады. Сәбиін сонда өсіреді. Қартайғанда көрген қызығы болғасын ба, бөбегіне қайғы-қасіреттің табын көрсетпеймін деп өзіне серт береді. Барлық нөкерін жинап:

– Менің баламның көңіліне қаяу, көзіне мұң салатын бірде бір затты көрсетпеңдер! – деп қатаң бұйырады. Нөкерлері:

– Ләббай тақсыр! Дегеніңіз болсын! Біз бақшаны мәңгі жас, мәңгі жасыл етіп ұстаймыз, – деп уәде береді.

Айтқандай-ақ, бақшада бір жапырақ сарғайса, жұлып тастайтын болды. Гүл солып үлгермеді. Бір ағаш қураса, түбінен қопарып, орнына жас шыбық екті. Күтуші әйелдің ажарына әжім түссе, заматта бақшадан қуылды. Күзетші нөкердің қасы мен шашына ақ қырау қонса, ол да сол мезетте жұмысынан айрылды. Бақшадағы хайуандар да сол тәртіппен өмір сүрді. Оларға ырылдасып, тістесіп, тебісіп, өмір сүруге, алысып, жұлысуға қатаң тыйым қойылды. Тісі мүжілген, тұяғы кетілген жануарлар жайлы мекенмен тез қоштасты.

Сейдхарта армансыз өмір кешті. Не жеймін, не киемін демеді. Айналасы толған жас сұлу, мәңгі жасыл бау-бақша. Күнде күнде думан, күнде тоймен өмірі өтіп жатты. Ержеткен соң әкесі оған Базугар деген аруды құда түсіп әперді. Осылайша патша өз ұлының барлық қалау, тілегін бір сәтте орындап тастағысы келді. Бірақ «Адамның ойлағанынан, Алланың дегені мықты» демекші, бір күні мынадай оқиға болады.

Бала сауық-сайран өмірден жалығып, тысқа шыққысы келеді. Бір мезет даланы да көргісі келіп, аңсары ауады. Іздегенге сұраған деген, сол күні есік ашық қалып кетеді. Сейдхарта Шанна деген көшіріне ат жеккізіп, білдірмей қалаға қарай аяңдайды. Жолда адам суретті бір кейіпсіз нәрсені көрді. Бұл көргені беті албырап, ерні кезеріп, дем алысы бұзылып, ыңқылдап, күрсілдеп қораға сүйеніп отырған дімкәс еді. Сейдхарта таңғалып:

– Мына адамға не болған? – деп сұрады.

– Бұл науқас қой. Өміріңде ауру адам көрмеп пе едің? – деді жұрт.

– Ауру деген не?

– Мына байғұстың түріне үңілсейші. Ауру деген осы. Денеңе дерт келсе, тәнің бұзылып осылай мехнат тартасың.

– Мехнат деген не?

– Әй, сен өзі аспаннан түстің бе? Әлде бүгін тудың ба? Мехнат деген кісі баласының басына түсетін азап.

– Неге менің мекенімде мұндай науқас жоқ.

– Біз оны қайдан білейік. Пенде боп туылған соң қайғы қасірет ілесіп жүреді.

– Бұл дерт маған да келе ме? – деп сұрады. Жұрт, әлде, естімеді де, жауап бермеді. Сейдхарта да қайырып сұрамады. Жөңкіле жөнелді.

Кенет қайыр сұраған шалды көрді. Белі бүкірейген, аузы опырайған, беті бейнеусіз құрысқан, жыртиған көзінен жас аққан, буыны қалтылдап, денесі можа-можа болған кейуана еді.

– Сен де науқассың ба? – деді Сейдхарта.

– Жоқ, мен қариямен, – деді.

– Қария деген не?

– Қария деген кәрілік.

– Не себепті мұндайға душар болдың?

– Душар болғаны несі? Бұл Құдайдың жазған тағдыры ғой. Барша тіршілік туған соң, қартайып, тозады.

– Сонда адамның бәрі қартая ма?

– Әй, шырағым, сен өміріңде қарт адам көрмеп пе едің? Әлбетте, бәрі қартаяды.

– Мен де қартаям ба? – деді Сейдхарта.

– Ее, қарағым, менің жасыма жетсең, сен де қарттықпен дос боласың, – деді кейуана.

Сейдхартаның еңсесі түсіп кетті. Сапарын көңілсіз жалғай берді. Бір кезде мұның алдынан қаралы топ шықты. Олар жылап-сықтап келе жатыр еді. Сейдхарта:

– Қайдан келесіңдер? – деп сұрады.

– Біз мазарға барамыз. Аяулы ағамызға қаза жетіп, пәниден бақиға көшті. Соны жер қойнына тапсырамыз, – деді.

– Қаза деген не?

– Қаза деп өлімді айтады. Дәм-тұзы таусылса өлмес пенде болмайды.

– Сонда қалай? Мына өмірдің таусылар шағы бола ма? Мен де өлем бе?

– Әрине, сайтан болмасаң, сен де өлесің.

Сейдхарта жақын келіп, мүрдені көрді. Көзі ақшиған, жақтары тістескен, денесі сірескен бір адам жатыр.

– Бұл адам көрге жападан жалғыз кете ме? Әдемі киімі, әшекей бұйымы жоқ па? – деді Сейдхарта.

– Өзің қызық адам екенсің. Шаранамен тудың ба, бөз оранып өтесің. О дүниеге әшекей тұрмақ, бір сабақ ине жіп те әкете алмайсың. Заңы солай, – деді қаралы жұрт.

Сейдхарта сапарын тоқтатып, үйіне оралды. Бақшаның ішінде бір оңаша жерге барып, ойланып жатты:

«Адам біткен ауырады, қартаяды, өледі. Ендеше несіне өмір сүріп жүр? Бір сәт те дерт жетіп, ауырсаң, күн сайын әлі кетіп, қартайсаң, болжаусыз сағатта өліп қалатынын біліп отырсаң, не қуаныш, не жұбаныш? Бұны біле тұра, қызық қуып, бейқам өмір сүруге бола ма? Өмірдің мәні не сонда? Мен мұны іздейін» деген ойға бекиді.

Сейдхарта сарайына түн ауғанда ғана кірді. Әйелі ұйықтап жатыр екен. Үнсіз қоштасып, тықырын білдірмей жүріп кетті. Көп жер жүрді, көп елді көрді. Киімі жапыраққа айналды. Темір етігі теңгедей, темір таяғы тебендей болды. Өмірдің сұрағын іздеп бармаған жері, баспаған тауы қалмады. Брахмандардың (бұдқа табынушылар) данышпанына да барды. Олар:

– Барша адам өледі, өлген соң жаны хайуанға көшеді. Нәпсіден тазару үшін денені әр түрлі азапқа салу керек, – деді.

Бірақ олардың түсінігі Сейдхартаға ұнамады. Бұлардан кетіп қалың бір орманды паналады. Алты жыл сонда тұрды. Әр күні оразамен, ауыр мехнатпен өтті. Ақырында бұ жолды да ұнатпады. Денені азапқа салам деп, буынынан әл кетті. Құр азаппен ештеңе таппаған соң, терең ойлануға көшті. Таңнан кешке дейін ойлана беріп, тағы алты жыл жүрді.

Оның әулие деген атағы шығып, ел ішіне таралып кетті. Жанына шәкірт жиналып, оны ұстаз тұтты. Жұрт күнде оның есігінің алдына отырып, жарылқау тілейтін. Сейдхарта өз нәпсісінің масаттана бастағанын сезді. Бір түнде елге білдірмей, айдалаға қашып кетті.

Бір ағаштың түбінде демылдап отыр еді. Кенет ойды ой қуалап, анық жолды тапқандай болды. Ол айқын жол мынау еді: Дене рухтың уақытша мекені. Кезегі келсе, күйремек. Рух денеде тұрғанда бейнетке де, өлімге де кіріптар. Сол денеде рухпен бірге нәпсі де өмір кешеді. Нәпсі сауық-сайранды қалайды. Қанағатсыз тілекпен, өлімнің үрейімен жанға бейнет туғызады. Рух шегінгенде, нәпсі жеңіп, оны илей түседі. Бұдан құтылудың бір ғана жолы бар: нәпсінің арман-қалауын сындыру.

Ол үшін адам төрт түрлі іске әдеттенуі тиіс:

1). Жүректі оятып, рухты ағарту керек;

2). Кекшілдіктен құтылу;

3) Шүбаланудан, жаман тілектен құтылу;

4) Барлық тіршілікке рақыммен, махаббатпен қарау.

Рухтың ағарып, тазаруы құмарлықты жоғалтумен ғана емес, бойындағы махаббатты бостандыққа шығарғанда ғана болады. Нәпсіні махаббатқа жеңгізген адам надандық шынжырын үзіп, өлімнің үрейінен құтылады.

Сейдхарта бұл іліміне тағы 10 ережені қосты.

1. Өмірді өлтірме, қор қылма, сыйла.

2. Ұрлама, тонама. Жұртқа пайдаңды тигіз.

3. Арамдықтан сақтан, құмарлықтан аулақ бол.

4. Өтірік айтпа, шынды айтуға қорықпа. Бірақ махаббатпен айт.

5. Ойыңнан өсек шығарма, біреудің айтқан өсегін қайта айтпа.

6. Ант ішпе.

7. Бос сөзге уақыт бөлме, істі сөйле, әйтпесе үндеме.

8. Мақтан қума, күндеме, жақыныңның жақсылығына қуан.

9. Жүрегіңді ашудан тазарт, дұшпаныңды жек көрме. Күллі жан иесіне махаббат көзіңмен қара.

10. Күмәннан құтыл, хақиқатқа ұмтыл.

Сейдхартаның бұл сөздерін шәкірттері жаттап алып, ауылдан ауылға таратты. Оны Будда деп атай бастады. Брахмандар Будданы ел бұзғыш санап, қудалаумен болды. Бірақ оның ілімі халыққа қолайлы келді. Ізбасары күннен күнге көбейді.

Будда 60 жыл бір ауылдан екінші ауылда аралап жүріп, надандықпен күресті. Бір күні ажал сағат соқты. Сол уақытта жасы 80-де еді. Харане Абад деген өзеннің жағасында жантайып, шәкірттеріне өсиет айтты:

«Шырақтарым, өлмес пенде жоқ. Бәріміздің дәм-тұзымыз санаулы. Дүниеде ақиқаттан басқа мәңгілік ештеме жоқ. Нәпсінің тұзағына түспеңдер! Естеріңде болсын: тән ойран болмақ, бұзылмайтын мәңгілік – жалғыз хақиқат. Хақиқатқа ұмтылсаңдар ғана жүректерің тыныштық табады» деді. Бұл Будданың ақырғы сөзі еді. Сонан соң көзін жұмып, мәңгілік сапарға аттанды.