Azərbaycan Türkcəsində Sağır Ŋ səsi

Yazımızda, sözlüyümüzdə, ifadələrimizdə dilimizin ruslaşmasından başqa Sovet Rusyası bir cinayət daha da qıldı, söhbət Sağır Ŋ səsindən gedir. Bu ŋ ilə yazılan bir səsdir və tariximizin dövlərinə görə müxtəlif biçimlərdə yazılırdı:

— Göytürklər bu səs üçün 𐰭 (Yenisəy biçimində ‏𐰮 və 𐰬) damğasını işlədirdi.

— Avropalılar Türk sözləri, adları üçün öz kitablarında bunu NG birləşməsi ilə yazırdı.

— Əbcadla (ərəb xətti ilə) ŋəf, sağır kəf, kəf-î nûni  adlanan hərf ڭ kimi yazılırdı, amma ərəbcədə və farscada işlənməzdi, yalnız türkcədə. Bu hərfi əbcədə türklər əlavə edib, və tarix boyu qullanıb, hətta Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində də işlənilib.

QEYD: ڭ [ŋ] hərfini farsın ﻧﮓ [ng] birləşməsi ilə qarşılaşdırmamaq gərəkir, çünki bu birləşmə ancaq fars mənşəli sözlərdə işlənilir: rəng, ləng, zəng və s. Lakin İranda yaşayan türklər daha çox ڭ unudur və ﻧﮓ yazmağa başlayır.

— 1922-ci ildən 1938 ilə kimi Azərbaycan Türkcəsində bu səs Ŋ ŋ hərfi ilə yazılırdı, lakin əbcaddan latın yazısına keçdikdən sonra bu səsə çox nadir hallarda qarşılaşmaq olar. 1938-ci ildə Sovet dilçiləri tərəfindən bu hərf yığışdırıldı, növbəti ildən isə Azərbaycan Türkcəsi rus (kirill) yazısında çevirildi.

İndi, ŋ səsi az qala bütün Türk dillərində işlənilir, ona görə sağır Ŋ işlətməyən türk dillərini saysaq daha rahat olar:

— Çağdaş Azərbaycan dili.

— Türkiyə Türkcəsi. Atatürk'ün dil devrimi və Türk dilini latın yazısına köçürtmə nəticəsində Osmanlı türkcəsinin kəf-î nûni'si ləğv olundu.

— Qaqavuzca. Qaqavuzca ilk mətn 1895-ci ildə rus rahibi tərəfindən yazılmışdır, və sağır Ŋ işlənməmişdir.

— Çuvaşca. ilk mətn 1871-ci ildə rus rahibi tərəfindən yazılmışdır, və sağır Ŋ işlənməmişdir.

Amma axı niyə bizim dilimizdəki Ŋ hərfini yığışdırdılar? Sovet dövründə Azərbaycan dilinin iki dəfə standartlaşması oldu: biri 1922-1923 illərdə, ikincisi isə 1937-1939 illərdə. Birincisinin nəticəsində bu hərfin işlənməsi vacib olmur və azalır, ikincisinin nəticəndə isə təmiz yığışdırılır. Bu səs ancaq ləhcələrdə qalır, amma dilin böyük təsirinə görə indi bu səsin harda qullanmasını az adam bilir. Ləhcələrdə işlənən örnəklər: -ıŋ4 (ڭ) şəkilçisi (kimiŋ? nəyiŋ?): səniŋ, atamıŋ, onuŋ, Türküŋ və s. Bəzi sözlərdə də qeyd etmək olar: aŋ, yeŋilmək, dəŋiz, yalŋız, daŋ, taŋrı və s. Bu səs ən çox qərb bölgələrin ləhcələrində işlənilir: «sənə», «mənə» yerinə «saŋa» və «maŋa», şirin ləhcəli «qadaŋalım» kimi sözlərdə. Ayrıca bu səs Güneyli Azərbaycan Türklərinin bəzi tayfalarında işlənilir (Qaşqay, Şahsevən və s.). Əlavə olaraq, bunun dilçilik sahəsində qaydaları ayıran öz rolu və faydası var:

Tutağım ki, bir evdəsiniz, evinizin 3 qapısı var: biri sizin otağınızdakı, biri qardaşınızın otağındakı, biri də ümumi qapı, qapıların üçü də açıqdır. Qardaşınıza "qapıMı ört" desəniz, əlbəttə, o anlayar və sizin otağınızın qapınızı örtər. Amma, "qapıNı ört" desəniz nə edər? Ədəbi Azərbaycan dilində bunun üçün bir cavab yoxdur – hansı qapı qardaşınızın yoxsa ümumi qapı mı? Cavab ləhcələrimizdə tapılır:

Ayrım-Qarapapaq şivəsində bu misal belə həll olunur:

• (mənim) qapıMı ört
• (sənin, sən öz) qapıŊı ört
• (heç kimin, ümumi) qapıYı ört

Ayrım-Qarapapaq şivəsi dışarında Qərb ləhcəsində (Gəncəbasar Türkcəsi) isə vəziyyət belədir:

• (mənim) qapıMı ört
• (sənin, sən öz) qapıŊı ört
• (heç kimin, ümumi) qapıNı ört

Hər şey öz yerində rahat durur və bunun praktiki faydası var, Şərq şivələrimizdə də bu misalın həlli var:

• (mənim) qapıMı ört
• (sənin, sən öz) qapıVı ört
• (heç kimin, ümumi) qapıNı ört

Burada artıq Ŋ səsi V ilə əvəz olunur, qeyd edim ki, Şərq ləhcəsinin alt ləhcələrində və şivələrində Ŋ ya V yerinə W ya da ' (boşluq) da işlənilə bilər.

Gördüyünüz kimi, ədəbi dilin bu barədə ciddi bir nöqsanı var, bu nöqsanı süni yolla Sovet "dilçiləri" yaratdı. Heç bir dildə də görünməyib ki, ədəbi norma ləhcə önündə nöqsanlı görünsün, əksinə başqa dillərin dilçiləri ləhcələrdən bütün üstünlükləri (sərfəli yerlərini) götürür, ədəbi dilə qoşur və nöqsanları yığışdırır, bizdə isə tərsinə oldu.

Azərbaycan ləhcələri sözlüklərində bu səs qeyd edilir və ŋ kimi yazılır (misal üçün, «Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti» 1999 kitabında). Məncə bu hərf əsasən ləhcələrdə işlənməyinə görə ədəbi dildən yığışdırıldı.

Bu gün, ədəbi Azərbaycan dilində köhnə Türk sözlərini yazmaq üçün NQ birləşməsi işlənilir: Tenqri, Tonq Yabqu, Alpər Tunqa və s. Bu çox saçmadır (heç olmasa NG yazsaydılar dərd yarı olardı), çünki bu yolla bunu heç kim etmir, ya NG yazarlar, ya da sadəcə N. Yığışdırdınız? Noldu bə onda eləcə N ilə yazın da, nəyə yenidən təkər kəşf etmək istəyirsiniz və N yanına Q qoyursunuz? Q hərfi yazıda başqa türklər ilə yazı yaxınlığı üçün seçilib. Başqaları /kara/ desə biz /gara/ deyəndə eyni "qara" sözü yazaq deyə, amma köhnə sözlərimizi yeni yol ilə yazmaq üçün deyil bu.

Yekunda biz görürük ki, ŋ hərfi bizim ədəbiyyatımızda , həm ərəb əlifbasıyla, həm də latın əlifbasıyla həmişə yazılırdı, bir çox ləhcələrdə deyilirdi və hələ də deyilir, üstəlik də praktiki cəhətdən, anlamın dəqiqliyində, ŋ hərfi işlənməsinin böyük məntiqi və rahatlığı var. Bu hərf işğaldan sonra kommunist girdirmə "dilçilər" tərəfindən yığışdırıldığı üçün, və uzunmüddətli yazı ədəbiyyat ənənəmiz (kitabi Dədə-Qorquddan AXC rəsmi elanlarının yazılarınacan) qırıldığı üçün, mən bu hərfin ləğv eləməsi qəbul edə bilmirəm.