Analizda farq bormi?

“UzASBO” dasturiy majmuasining E-Hisobotlar-Debitorlik va kreditorlik qarzlar to'g'risidagi ma'lumot qismiga kirib tuziladigan debitorlik va kreditorlik qarzlari toʻgʻrisida maʼlumot moliyaviy hisobotining qanchalik toʻgʻri tuzilganligini tekshirish maqsadida undagi Pechat tugmasiga Analiz qismi qoʻshilgan.

Bunda I, II guruh va ba'zi IV guruh xarajat kodlari boʻyicha maʼlumotlar chiqadi. Ya'ni ish haqi hisoblanishi, hisobvaraq-faktura kiritilishi orqali biryo'la haqiqiy xarajatga boradigan xarajat kodlari bo'yicha ma'lumotlar chiqadi, asosiy vosita, tovar-moddiy zaxiralar kabi avval kirim qilinib, ma'lum davrdan so'ng chiqim qilinadigan yoki eskirish hisoblanishi orqali haqiqiy xarajatga olib boriladigan xarajat kodlari bo'yicha ma'lumorlar chiqmaydi.

 Analiz tugmasini bosish orqali olinadigan Excel faylda quyidagi maʼlumotlar chiqadi:

• Zadoljennost na nachalo goda (Kredit-Debet) ustunidagi summalar tashkilotning dasturiy majmuadagi oʻtgan yil uchun tuzilgan debitorlik va kreditorlik qarzlari toʻgʻrisida maʼlumot hisobotidan kelib chiqadi. Shuning uchun oʻtgan yilgi hisobot toʻgʻri tuzilgan boʻlishi kerak, aks holda Analizning Raznitsa ustunida farqlar chiqib qoladi.
• Fakticheskiye rasxodi ustunidagi maʼlumotlar tegishli hisobot davri uchun tuzilgan shaxsiy gʻaznahisobvaraq boʻyicha shakllardagi haqiqiy xarajat summalari yigʻindisidan kelib chiqadi, shu sababli haqiqiy xarajat subschetlari (231, 241, 251, 261, 271) boʻyicha aylanma boʻlgan boʻlsa, shu subschetlar biriktirilgan shaxsiy gʻaznahisobvaragʻining shakllarini ham hosil qilish kerak.
• Kassoviye rasxodi ustunidagi maʼlumotlar ham tegishli hisobot davri uchun tuzilgan shaxsiy gʻaznahisobvaraq boʻyicha shakllardagi kassa xarajati summalarining yigʻindisidan kelib chiqadi, shu sababli kassa xarajati subschetlari (110, 111, 112, 113, 114, 232) boʻyicha aylanma boʻlgan boʻlsa, shu subschetlar biriktirilgan shaxsiy gʻaznahisobvaragʻining shakllarini ham hosil qilish kerak.
• Zadoljennost na kones kvartala (Kredit-Debet) ustunidagi summalar tashkilotning dasturiy majmuadagi joriy hisobot davri uchun tuzilgan debitorlik va kreditorlik qarzlari toʻgʻrisida maʼlumot hisobotidan kelib chiqadi. Zadoljennost na nachalo goda (Kredit-Debet) va Zadoljennost na kones kvartala (Kredit-Debet) ustunlarida har bir xarajat kodi boʻyicha hisobotdagi kreditor qarzdorlik summasidan debitor qarzdorlik summasi ayirilgan holda koʻrinadi, shuning uchun kreditor qarzdorlik summasidan debitor qarzdorlik summasi katta boʻlsa yoki faqat debitor qarzdorlik mavjud boʻlsa, summalar “-” ishora bilan koʻrinadi.
• Raznitsa ustunidagi summalar esa quyidagi formula asosida chiqadi: “Zadoljennost na nachalo goda (Kredit-Debet)” + “Fakticheskiye rasxodi” - “Kassoviye rasxodы” - “Zadoljennost na kones kvartala (Kredit-Debet)”. Raznitsa ustunida summalar chiqishi moliyaviy hisobotni tuzishda maʼlum bir xatoliklarga yoʻl qoʻyilganligini anglatadi. Agar chiqayotgan summa 0 dan kichik boʻlsa, kreditor qarzdorlik summasi koʻpaytirib yuborilgan yoki debitor qarzdorlik kam koʻrsatilgan boʻladi. Agar chiqayotgan summa 0 dan katta boʻlsa, kreditor qarzdorlik summasi kamaytirib yuborilgan yoki debitor qarzdorlik koʻp koʻrsatilgan boʻladi. Yaxlitlanish hisobiga yuzaga kelishi mumkin boʻlgan holatlar hisobga olinib, shuningdek, Moliya vazirligining koʻrsatmasiga asosan bu ustunda 400 soʻmgacha (0,4 ming soʻm) boʻlgan summalar boʻyicha maʼlumotlar koʻrinmaydi.

Analizning Raznitsa ustunida farq chiqishiga olib keladigan quyidagi sabablar koʻp uchraydi:

1.   Balans hisobotining Yil boshiga (Na nachalo goda) va Yil (chorak) oxiriga (Na kones goda (kvartala)) ustunlarining 150-151 qatorlarida, yaʼni 120-milliy valyutadagi naqd pul mablagʻlari, 121-xorijiy valyutadagi naqd pul mablagʻlari subschetlarida qoldiq boʻlishi. Bu tegishli xarajat kodi boʻyicha kassa xarajatlari amalga oshirilib, lekin buning natijasida debitorlik va kreditorlik subschetlarida oʻzgarish boʻlmaganligi uchun ham Raznitsa ustunida farq yuzaga chiqishiga olib keladi. 

2.   090-tovar (ish, xizmat)larga xarajatlar subscheti bilan bogʻliq buxgalteriya provodkalar berilishi. Byudjet tashkiloti tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish faoliyati bilan shugʻullanganda sarf-xarajatlarni tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxiga olib borish uchun 090 subschetdan foydalaniladi. Mazkur subschetda xarajat kodi tanlanmaydi va shu sababli berilgan buxgalteriya provodkalari haqiqiy xarajatga bormaydi va Analizda farq yuzaga keladi.

3.   Bir kontragent bilan bir nechta xarajat kodidan shartnoma qilinishi. Gohida 4292100 va 4292200 kabi xarajat kodlarida bitta tashkilot bilan shartnoma qilinadi, yana baʼzi tashkilotlarda esa kommunal toʻlovga tegishli xarajat kodlari boʻlgan 4221000, 4222000, 4223000, 4224000, 4225000 kabilarning bir nechtasi bilan bir tashkilot bilan shartnoma qilinish hollari kuzatiladi. Bir kontragent bilan bir nechta xarajat kodidan shartnoma qilinsada, 150-159 subschetlardagi hisob-kitoblarda ular birlashib ketadi. Bu holatda mavjud debitor yoki kreditor qarzdorlikni ham bitta xarajat kodida koʻrsatish zarur boʻladi va natijada Analizda farq chiqib qoladi. Bu holatda Analizdagi farqni yoʻqotish uchun 150-159 subschetlarni boʻlib olish yoki haqiqiy xarajatni bir xarajat kodidan boshqasiga olib oʻtmaslik kerak. Agar shu kontragent bilan tuzilgan shartnomalarning xarajat kodlari boʻyicha Analizdagi farqlar qoʻshib yuborilganda natija 0 ga teng boʻlsa, aslida bu normal holat hisoblanadi.

4.   4292100 xarajat kodidan pochta va markalar ham olinib, ular TMZ qoldigʻida qolishi yoki mavjud qoldiqlar chiqim qilinishi. Agar ushbu holatda yuzaga keladigan farq summasi, tegishli pochta va markalarning yil boshi va yil (chorak) oxiridagi qoldiqlarining ayirmasiga teng boʻlsa, Analizda chiqayotgan farq normal holat hisoblanadi.

5.   Byudjetdan tashqari mablagʻlar hisobidan oʻtkazilgan oʻtgan yilgi toʻlovlarning yoki debitor qarzdorliklarning joriy yilda qaytarilishi. Byudjet tizimi byudjetlari daromadlarining kassa ijrosi toʻgʻrisidagi yoʻriqnomaning (roʻyxat raqami 2771, 2016-yil 30-mart) 41-bandiga asosan bunday holatda, qaytarilgan toʻlov summasi byudjet tashkilotining joriy yildagi byudjetdan tashqari jamgʻarmasi tushumi manbasi sifatida aks ettiriladi, byudjet tashkilotining oʻtgan moliya yilidagi kassa xarajatlari esa tiklanmaydi. Misol uchun 4293000 kodidan 2015-yilda 159-112 buxgalteriya provodkasi berilib, toʻlov amalga oshirildi. 2016-yilda esa mazkur summa 112-159 buxgalteriya provodkasi berilgan holda kirim qilindi. Lekin bu buxgalteriya provodkasi natijasida 4293000 kodidagi kassa kamaymagani va 159 subchetda esa qoldiq qolmaganligi sababli Analizda farq chiqadi.

6.   Gʻaznachilikda aslida kassa xarajatlarining tiklanishi (Vozvrat) sifatida qabul qilinishi kerak boʻlgan summalar uchun tushum (Postupleniye)ning tanlanishi. Bunga sabab banklar tomonidan toʻlov maqsadida 09520 toʻlov kodining oʻrniga 09510 toʻlov kodini notoʻgʻri qoʻyib, toʻlovlarning amalga oshirilishi sabab boʻladi. Shu sababli bu kabi vaziyatlarda tegishli summalarga kassa xarajatlarining tiklanishi (Vozvrat) tanlanishi kerakligini soʻrab gʻaznachilik organlariga murojaat qilish kerak boʻladi.

7.   Tuzatish provodkalarda tegishli xarajat kodlari boʻyicha (Analizda chiqadigan xarajat kodlari) haqiqiy xarajat subschetlari (231, 241, 251, 261, 271) bilan bogʻliq provodkalar Debitorlik va Kreditorlikni hisobga oluvchi subschetlardan (150-180 subschetlar) boshqalarini tanlab berilishi. Yoki tegishli xarajat kodlari boʻyicha qarzdorlikni hisobga oluvchi Debitorlik va Kreditorlik subschetlar bilan bogʻliq provodkalar haqiqiy xarajat subschetlaridan boshqa subschetlar bilan yoki xarajat kodi mos kelmaydigan subschetlar bilan berilishi. Misol uchun bunga quyidagi buxgalteriya provodkalarini keltirish mumkin, 231-280 (Subkonto Analizda chiqadigan xarajat kodlaridan birontasi tanlangan boʻlsa), 280-173, 159-283 (159 subschetning Subkontolarida tanlangan kontragent bilan shartnoma Analizda chiqadigan xarajat kodlaridan birontasi orqali tuzilgan boʻlsa) va h. Tegishli xarajat kodlari boʻyicha qarzdorlikni hisobga oluvchi Debitorlik va Kreditorlik subschetlar bilan bogʻliq provodkalar oʻzaro berilganda (misol uchun 173-176, 176-160 kabi) yoki 231-261 kabi buxgalteriya provodkalarida Analizda chiqadigan xarajat kodlari Debet va Kredit tomondagi Subkontolarda bir xil qilib tanlansa, bu Analizga salbiy taʼsir qilmaydi.

8.   Yil boshidagi qoldiqning (Zadoljennost na nachalo goda (Kredit-Debet) ustuni) notoʻgʻri koʻrsatilgan boʻlishi. Bu holatda moliyaviy hisobotni qabul qiluvchi tashkilot bilan maslahatlashish kerak.

9.   Shaxsiy gʻazna hisobvaraqlar boʻyicha tegishli hisobot davri uchun barcha shakllar tuzilmagan (Provesti qilinmagan) boʻlishi. Bu holatda tegishli shakllarning toʻliq hosil qilinganligini E-Hisobotlar-Xarajatlar smetasi ijrosi hisoboti (2-shakl) va Byudjetdan tashqari hisobvaraqlar bo'yicha hisobot qismiga kirib tekshirish kerak.

10. Oldingi hisobot davrlarida bir manba hisobidan yuzaga kelgan haqiqiy xarajatlar boshqa manbaga olib oʻtilgan boʻlib, shuni qaytib oʻz manbasiga olib oʻtish uchun haqiqiy xarajatni koʻpaytirish boʻyicha tuzatish provodkalari berilishi va bunda boshqa manbada koʻrsatilgan haqiqiy xarajatlarning kamaytirilmasligi. Misol uchun 4223000 xarajat kodidagi haqiqiy xarajatlar 2015-yilda byudjet hisobidan rivojlantirish jamgʻarmasiga olib oʻtilishi boʻyicha 261-231 buxgalteriya provodkasi berildi. 2016-yilda ushbu summaga 231-283 buxgalteriya provodkasi berilgan boʻlsa. Bir haqiqiy xarajat ikki marta koʻrsatilgani uchun Analizda farq chiqadi.

11. Daʼvo qilish muddati oʻtgan kreditor qarzdorliklarni daromadga olinishi natijasida hisobdan chiqarilishi. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi toʻgʻrisidagi yoʻriqnomaning (roʻyxat raqami 2169, 2010-yil 22-dekabr) 252 va 253-bandlarida daʼvo muddati oʻtgan debitor va kreditor qarzdorliklarni hisobdan chiqarish tartibi belgilangan. Misol uchun 172-272 kabi.

12. 171-xodimlar bilan ijtimoiy nafaqalar boʻyicha hisob-kitoblar subschetida byudjetdan tashqari Pensiya jamgʻarmasi hisobidan va byudjet mablagʻlari hisobidan (taʼlim muassasalarida oʻqitishning toʻlov-kontrakt shaklidan tushgan tushumlar hisobidan, byudjet tashkilotini rivojlantirish jamgʻarmasi mablagʻlari hisobidan va h.) toʻlanadigan ijtimoiy sugʻurta toʻlovlari boʻyicha hisob-kitoblar yuritiladi. Tashkilotda 171-xodimlar bilan ijtimoiy nafaqalar boʻyicha hisob-kitoblar va 163-byudjetdan tashqari Pensiya jamgʻarmasi bilan hisob-kitoblar subschetlarining manbasiga qarab boʻlib olinmasligi natijasida chalkashliklar yuzaga kelishi va qarzdorlikni xarajat kodlari boʻyicha koʻrsatilishida xatolikka yoʻl qoʻyilishi mumkin. Misol uchun vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasining (4711120 xarajat kodi) summasi ishlovchi pensionerlarga 50 foiz miqdoridagi pensiya toʻlovi (4711430 xarajat kodi) ga qoʻyib yuborilsa, yoki tashkilotda 163 subschet boʻlib olinmasligi natijasida debitor qarzdorlik tomonda Pensiya jamgʻarmasi hisobidan amalga oshiriladigan toʻlovlarning hisoblanishi boʻyicha qatorida summalarning koʻrsatilmasligi natijasida tashkilotning kreditor qarzdorlik tomondagi summalari ham notoʻgʻri koʻrsatilishiga sabab boʻladi va Analizda farq yuzaga keladi.

13. Ba'zilar 4711120 va 171 subchyot qoldig'i o'zaro mos kelishi kerak deb hisoblashadi va debitorlik va kreditorlik qarzlari toʻgʻrisida maʼlumot hisobotini ham shu asosda to'ldirishadi. Natijada analizda 4111100 va 4711120 xarajat kodlarida bir xil summaga farq chiqadi. Aslida hisoblangan vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasidan ushlangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i 160 subchyotda, aliment kabi ushlanmalar esa 176 va 179 subschyotlarda turgan bo'lishi mumkin.

14. Ba'zi tashkilotlar terminal ijarasi uchun analizda chiqadigan xarajat kodlari bo'yicha haqiqiy xarajat kiritishadi. Lekin tijorat banklariga bu xarajat kodidan kassa xarajati amalga oshirilmaydi, ya'ni pulni bank tashkilotga pul tushmasi qirqib oladi. Kassa xarajati bo'lmay, haqiqiy xarajatning o'zi bo'lgani uchun analizda farq chiqadi.

15. Yangi tashkilotlarda boshqa tashkilotlardan debitorlik va kreditorlik qarzlar summalari bu tashkilot voris boʻlganligi sababli oʻtsa. Bunda tegishli qarzdorlik summalari 28 "yakuniy moliyaviy natijalar" schyotlari orqali kiritiladi va shu sababli ham farq chiqadi.

16. Bugungi kunda 1 va 2 guruh boʻyicha tuzatish provodkalar berish mumkinmas. Shu sababli xodimlarga ortiqcha toʻlangan ish haqilari qaytarilsa, bunda tuzatish provodka berib haqiqiy xarajatni kamaytirib boʻlmaydi. Shu sababli bunda ish haqi qarzdorligi to'g'ri ko'rinishi uchun o'sha qarzdorlikni 28 "yakuniy moliyaviy natijalar" schyotlari bilan tuzatish provodka berish orqali kamaytirish kerak bo'ladi. Natijada bundayam analizda farq yuzaga keladi.

Agar Analizdagi farq 1, 2, 5, 11, 15, 16 sabablar natijasida yuzaga kelgan boʻlib, tegishli buxgalteriya provodkalaridagi yoki subschetlardagi summalar va Analizdagi farq teng boʻlsa, unda yuzaga kelgan holat aslida toʻgʻri boʻladi.