AL-RISALA-TUBE
FromSeenaa rasuulaa kutaa 12ffaaGhazwatu Zaatu-Riqaa’iGhazwatu Zaatu-Riqaa’iDuula Kheeybar boodaan duula “Ghazwatu Zaatu Riqaa’i” ja’amtuutu godhame. Wanni akkasitti moggaafamteef sababaa Sahaaboonni miila Isaanii irratti cirqii mammarataniifi, kopheen hin qaban ture. Ghazwatu Zaati Riqaa’i Afaan Oromootin duula gaafa carqii akka jechuuti. Isii keeysatti carqiin bakka kophee akka Isaaniif buutu miilatti mammaratan.Sababaan duulli Zaatu-Riqaa’ii argamteef: Gosa Ghaxfaanirraa tuutti waraanaa Madiinaa irratti lola banuuf akka walitti qabamaa jirtu oduun Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam bira geeyse. Saniif jecha Sahaaboota 400 waliin Rasuulli Sallallaahu Aleeyhi Wasallam Madiinaa bahe.Gosti Ghaxfaan Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Madiinaa gama Isaanii bahuu dhageenyaan dheeysanii bakka hundaa dhabaman.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam bakka isaan walitti qabaman dhaqee nama tokkollee achii dhabe.***Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam duula Zuutu Riqaa’ii keeysatti salaata Al-Khowfi (salaata yeroo sodaa) salaaate. Eegas Rasuulli Sallallaahu Aleeyhi wasallam gama Madiinaa deebi’e.Umratu Al-Qadaa’i Zul Qa’adaa, amata Hijrii 7ffaa keeysa Rasuulli sallallaahu aleeyhiwasallam Umraaf Madiinaa irraa bahe. Sulhii Hudeeybiyaa irratti Qaphxiin takka tan irratti waliif galan amata dhufu Umraa godhuudha ture.Umraan sun “Umratu Al-Qadaa’i” jechuun moggaafamte. Wanni akkas ja’aniiniif, Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Qureeyshii wajjiin Hudeeybiyaatti amata as deemu akka Umraa godhu waliif galan.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Sahaaboota Sulhii Hudeeybiyyaa irratti argaman wajjiin Madiinarraa bahe. Isaan nama 1400. Warra Sulhii Hudeeybiyyaa irratti argamerraa kan du’e qofaatu hafe. ***Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Gaala 60 wareegaaf fudhatee bahe. Ganiinsa Qureeyshii waan sodaateef Meeshaa waraanaatis fi’atee bahe. Zul-Huleeyfaa bakka warri Madiinaa Umraa fii Hajjii irraa hidhatanitti gore.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Sahaaboota wajjiin Zul- Huleeyfaa irraa Umraa hidhatanii “Talbiyaa” (Labeeyka Allaahuma Labeeyka) jechaa gama Makkaah qajeelan.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Makkaa amata torbaaf eega irraa baqate booda yeroo duraatiif seene. Masjida Al-Haraam hulaa “Baabu Banii Sheeybaa” ja’amtuun seene. Rasuulli Sallallaahu Aleeyhi Wasallam Umraa san godhuun hedduu gammade.***Rasuulli sallallaahu Aleeyhi wasallam Ruknii (Al-Yamaanii) misraaxa Isaatiin tuqee, Huccuu Isaa bobaa jalaan baafatee naannoo 7 Ka’baan naannawe. Hoggaa naannawa isaa xumure“Maqaamu Ibraahim” duubatti raka’aa lama salaate.Eegasii Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Sahaaboota waliin Safaa fii Marwaa jidduu fiige. San booda Rasuulli Sallallaahu Aleeyhi Wasallam wareega Isaa qale.San booda Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Rifeensa Isaa kabajamaa haaddate. Ma’mar binu Abdullaah Al-Adawii-tu Rifeensa irraa haade. Sahaaboonnis akkuma san dalagan.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam akkuma Sulhii Hudeeybiyyaa irratti waliif galame Makkaa keeysa guyyaa sadii ture. Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam gaafa san Ka’abaa keeysa hin seenne, taabootaa fii dhagaalee adda addaa kan Mushrikoonni gabbarantu kheeysa ture.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Sahaaboota Isaa waliin Makkaa kheeysa eega guyya sadii taa’an booda bahan. Hoggaa bakka “Sarifa” ja’amtu gahan ni qubatan.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Haadha Mu’mintootaa Meeymunaa bint Al-Haaris bakka Sarifa ja’amtu sanitti fuudhe. Isiin nama xumura Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam fuudhe.Meeymunaan Rabbi irraa haa jaalatuu, Amata Hijrii 51 kheeysatti duute.Jalqaba Amata Hijraa 8ffaa kheeysa Zeeynab intalti Nabiyyiisalallaahu aleeyhi wasallam duute. Isiin irra guddoo dubartootaRasuulaati Sallallaahu aleeyhi wasallam. Qabrii “Baqii’i”ttiKhaalid bin Al-Waliid, Amr bin Al-Aas fii Usmaan bin XalhaaBaatii Safar amata Hijiraa 8ffaa kheeysa Islaamawanii MadiinaaNabiyyiin sallallaahu aleeyhi wasallam Islaamawu Isaaniitin haalaangammade. Isaan agarraan Sahaabootaan akkana je’e:“Makkaan irra caalaa ilmaan Isii isinitti darbite.”Duula Mu’taa Baatii Jamaada Al-Uulaa, Amata Hijiraa 8ffaa kheeysa duulli“Ghazwatu Mu’taa” guddoon argamte. Duulli sun Muslimootaa fiiwarra “Ghasaasin” jidduuti godhamte. Rasuulli sallallaahu aleeyhiwasallam osoo itti hin hirmaatin Duula “Ghazwa” jechuunRabbiin waan duula sanirratti tahe hunda Nabiyyii Isaa salallaahualeeyhi wasallam Osoo Madiinaa taa’u agarsiise.Sababaan duulli Mu’taa argamteef; Rasuulli sallallaahu aleeyhiwasallam Xalayaan Al-Haaris binu Umeeyrii gama Shaam erginaanRasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam xalayaadhaan gama mootii“Busraa” biyya Shaam-tti Al-Haaris binu Umeeyri erge. GaruuNamichi Shuraahbiil bin Amri ja’amu kan warra Ghassaan (ArabaKiristaanaa irraahi) Ergamaa xalayaa Rasuulaa Sallallaahu aleeyhiWasallam geeysuuf deemu karaatti ajjeese.Aadatti Ergamtoota xalayaan Ergaman ajjeesuun dalagaa hamtuuirraahi lallama, nama ergame tuqun zamana sanitti waanRasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Sahaaboota akka lolaafqophaawan ajaje. Waraana kuma 3 tahuutu Rasuulaaf SallallaahuAleeyhi Wasallam walitti qabame. Waraanni Sun irra guddaawaraana Islaamaaf walitti qabameeti.Rasuulli salallaahu aleeyhi wasallam waraana Sanirratti Zeeyd binHaarisaa Rabbi irraa haa jaalatuu hogganaa godhe, Yoo inniajjeefame Ja’far bin Abii Xaalib Rabbi irraa haa jaalaatuu, yoo Ja’farAjjeefame Abdullaahi bin Rawaahaa Rabbi irraa haa jaalatuu,Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam alaabaa Adii Zeeyd binHaarisaatti kennee gaggeeyse.Duula Mu’taa irratti Khaalid bin Al-Waliid Rabbi irraa haa jaalatuueega Islaamawe yeroo duraatiif hirmaate.Waraanni Muslimootaa kan lakkoofsaan kuma 3 gahu bakkaMa’aan ja’amtu hoggaa gahe, waraanni “Ghassaan” gargaarsaRuumiitiin kuma 200 tahuu oduun Isaan geeyse.Muslimoonni waraana akkasii guddaa san qunnamna yaada ja’uqabaachuu hin turre. Akkasumaa wajjiin lakkoofsi guddaandhagayan Isaan hin sodaachifneZeeyd bin Haarisaa Rabbi irraa haa jaalatuu, waraana Isaa addaanGama mirgaa irratti Quxbaa bin Qataadaa hogganaa godhe.Gama Bitaa irratti Abaayata bin Maalik Al-Ansaarii godhe.Waraanni Muslimaa gama Mu’taa sochii jalqabe. Achitti waraannilamaan wal qunname. Yaadi! waraana lakkooysi Isaa 3000 qofaatuWaraana lakkooysi Isaa kuma 200 gahu qunname.Akkasitti lolli hadhaawaan jalqabe…Lola Sanirratti Jeynummaan Sahaaboota adawwii isaanilleeZeeyd bin Haarisaa Alaabaa qabatee Jeeynummaadhaan waraanaKaafiraatin loluutti seene. Muslimoonni Isa wajjiinjeynummaadhaan loluu itti fufan hanga Ajjeefamutti Rabbi irraaHoggaa Zeeyd Ajjeefame Ja’far bin Abii Xaalib Alaabaa fuudhate.Jeynummaadhaan lolee lolchiisuu itti fufe hanga AjjeefamuttiRabbi irraa haa jaalatuu.Hoggaa Ja’far ajjeefame Abdullaahi bin Rawaahaa alaabaa fudhateeduratti dabre, hanga ajjeefamutti lolee, lolchise.Rabbiin lola Mu’taa deemaa jiru san hunda Rasuula sallallaahualeeyhi wasallam osoo Madiinaa jiru Isa agarsiise. Hoggaahoggantoonni Sadeen ajjeefaman Rasuulli Sallallaahu AleeyhiWasallam Ijji Isaa Imimmaan dhangalaasaa: “(Wareegamtoonnilola Mu’taa) Nu bira jiraachuun kan Isaan gammachisuu hin taane”Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam wanni akkas je’eef, Isaanqananii Shahidummaa booda argatan sanirraa deebi’uu akka hinHoggaa Abdullaahi bin Rawaahaa ajjeefame Alaabaan lafatti kufte.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam jara sadeen malee hogganaaafrafaa hin ramadne. Saabit bin Aqram Alaabaa lafaa fuudhe.Muslimoonni Isa biratti walitti qabaman, Khaalid bin Al-Waliiddabalatee hundi hoggaa walitti dhufan Alaabaa Khaaliditti kenne.Khaalid hoggaa alaabaa fudhatu Rasuulli sallallaahu aleeyhi“Seeyfiin Seeyfoota Allaah irraa tahe tokko Alaabaa fuudhe.” Je’e.Khaalid Rabbi irraa haa jaalatuu, waraana Islaamaa tartiiba galchee,waraana adawwii akka galaanaa guddatu dura dhaabbatee loluuKhaalid Rabbi irraa haa jaalatuu Waraana Muslimootaa hogganaaadawwii kuma 200 dura dhaabbachuun loluu itti fufe. San boodawaraana Muslimaa dirree lolaa kheeysaa kasaaraa takka maleebaasee Madiinatti deebi’an.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam waraana lola Mu’taa irraadeebi’een akkana je’an: “Isin warra dheeysee miti, ‘In shaa Allaah’*** Ammoo oduun Waraana Mu’taa irraa deebi’een namni: “Yaa warradheeyse, Yaa warra dheeyse.” Ja’aniin jettu da’iifa.Ibnu Is’haaq siiraa Isaa kheeysatti sanada da’iifaan baase.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Ja’far bin Abuu Xaalib lolaMu’taa irratti eega wareegame booda maatii Isaa ni lallaala.Rasuulli salallaahu aleeyhi wasallam: “Maatii Ja’far nyaatadhaabaaf/tolchaaf dhugumatti wanni Isaan shaakalu itti dhufeeJamaada Al-Aakhir, bara Hijrii 8ffaa kheeysa Rasuulli sallallaahualeeyhi wasallam Amri bin Al-Aasiin: “Ani Waraana irratti(hoggonaa) godheetin si erguu fedha, Rabbiin Boojuu hedduu siifAmr bin Al-Aas: “Yaa Ergamaa Allaah! Ani qabeenya barbaada hinIslaamoyne, Ani kanin Islaama qeebaleef Jihaadaa fii Sii waliinturuu kajeellaafi.” je’een.Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam: “Yaa Amr! Qabeenyii gaariin,nama gaariif (tahuun) qananiidha/toltuudha!” je’een.Eegasii Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallam Amr bin Al-Aas nama300 wajjiin Ergamtuu Waraanaa irratti hogganaa godhee Isa erge.“Sariyyatu Zaati As-Salaasil” ja’aniin Ergamtuu waraanaa saniin.Amr bin Al-Aas waraana Isaa wajjiin Madiinarraa bahe. SababaanErgamtuun Waraanaa suni ergamteef, Gosa Qudaa’aa-tu Madiinaairratti lola banuuf Qophaawaa jira oduu jettuutu Rasuula sallallaahuAleeyhi wasallam dhaqqabe. Amr bin Al-Aas isaanitti dhaqe. Isaandagachiisee Osoo isaan qophirra jiran dafxaatti Isaan dhawe.Khasaaraa guddoo isaanirraan gahe.Amr bin Al-Aas Injifatee waraana Isaa waliin Madiinatti deebi’e.Ergamtuu Waraanaa Zaati As-Salaasil kheeysatti Muslimoota irraanamni tokkolleen hin madeeyfamne, hin ajjeefamnes. Nagayaangama Madiinaa deebi’an, Rasuulli sallallaahu aleeyhi wasallamnagayaan galuu Isaanitiif haalaan gammade.Baatii Sha’baan, Amata Hijirii 8ffaa Rasuulli sallallaahu aleeyhiwasallam Ergamtuu Waraanaa irratti, Abuu Qaataadaa Al-Haarisbin Rabi’ii Hogganaa waraanaa godhee erge. Sababaan duula sanii:Gosa Ghaxfaantu Madiinaa irratti lola banuuf jammaata hedduuwalitti qabataa ture. ***Abuu Qataadaa fii Warri Isa wajjiin jiru Rabbi Isaanirraa haajaalatuu, tuuta Ghaxfaan tan Madiinaa dhahuuf qophirra jirtu lolaitti banan. Tuuta Ghaxfaan irraa gariin ni ajjeefame, gariin nibooji’ame, hangi hafe ni dheeyse.