ADABIYOTDAGI AYOL OBRAZLARNING MA’NAVIY-AXLOQIY QIYOFASI

Nodira Ibrohimova,

Ijtimoiy-ma’naviy tadqiqotlar

instituti tayanch doktoranti

Adabiyotda ayol qahramonlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi qanday tasvirlangan? Ular hayotga qay darajada yaqin? Ko‘p hollarda erkak yozuvchilar nuqtayi nazaridan o‘sib chiqqan bu ayol personajlar ruhiyati qay darajada ochib berilgan? Erkaklar yaratgan ideal ayol qahramonlar qanday xususiyatlarga ega?

Klassik adabiyotda ayol obrazlarini aks ettirishga birinchi urinish afsonaviy qadimgi yunon shoiri Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlarida aks ettirilgan. Ushbu she’rlarda Homer qadimgi yunon adabiy an’analariga xos bo‘lgan ayol obrazining asosiy turini - sodiq, mehribon xotin tipini taqdim etadi. Iliadaning qahramoni Andromaxa bu turga tegishli edi. Qadimgi yunon an’analarida ideal ayol va ayolning asosiy ajralib turadigan xususiyati - u jasoratli eri uchun doim tashvishda yashaydi. Qadimgi yunon adabiyotidagi bu turdagi qahramonning taqdiri ko‘pincha chuqur fojiali bo‘lib, uning buyukligi fojia orqali gavdalanadi. O‘rta asrlar Yevropa jamiyatida ijtimoiy hayotning barcha asosiy sohalari xristian cherkovi tomonidan qat’iy nazorat qilingan va xristian qonunlariga asoslangan edi [1]. Shu munosabat bilan Yevropa adabiyotida asosiy yo‘nalish paydo bo‘ldi, ya’ni o‘rta asr adabiyotida diniy adabiyot ustun o‘rin egalladi. O‘rta asrlardagi diniy adabiyot nafaqat ko‘p asrlar davomida rivojlangan liturgik adabiyotlarning keng doirasini o‘z ichiga oldi. Shu bilan birga, diniy pafos ko‘plab adabiy asarlarga xos edi. Ba’zida diniy komponent vaqt o‘tishi bilan dastlab dunyoviy janrga kiritilgan. Biroq, o‘rta asrlarning oxirlarida qarama-qarshi tendensiya paydo bo‘ldi. 

O‘rta asrlar oxiri va yangi davr chegarasida buyuk Florensiya shoiri Dante Aligeri Yevropa adabiyotida ayol obrazlarini ifodalash an’analariga yangi ruh kiritdi. U o‘zining asosiy asari - “Ilohiy komediya”da asar obrazlari tizimida erkakdan kam bo‘lmagan ayol - Beatriche obrazini yaratib, ayolni ilohiy poydevorga ko‘tardi. Dante Aligerining deyarli barcha asarlari Beatrichedan ilhomlangan va unga bag‘ishlangan. Dante o‘zining marhum sevgilisiga nasroniylikning eng oliy, eng muqaddas ayoli - Xudoning onasi sifatida murojaat qiladi. Ilohiy komediyadagi Beatriche Masihning ayol analogidir, garchi ramziy ma’noda she’rning ba’zi qismlarida unga Masihga nisbatan yanada yuqori rol berilgan bo‘lsada. Shunday qilib, ayol sevgisi Dante tomonidan ilohiy va qutqaruvchi Sevgi darajasiga ko‘tariladi. Dantening shoir sifatida bergan va’dasi bajarildi, chunki jahon tarixida biron bir shoir biron bir ayol haqida bunday so‘zlarni yozmagan. Yangi davr va ma’rifat davrida Yevropa adabiyotida ayol obrazlarining namoyon bo‘lishi ayollarning huquqlari va muammolari, jamiyatdagi ayollarning o‘rni haqidagi ommaviy munozaralar bilan chambarchas bog‘liq edi [3].

XXIII asrdagi Ma’rifat davrida, ayol obrazlarining eng yorqin ifodasi Jan-Jak Russo asarida mavjud. "Yuliya yoki yangi Eloiza" va "Emil yoki ta’lim to‘g‘risida" kabi asarlarda ayol obrazlarining timsoli Jan-Jak Russoning jinslar o‘rtasidagi tafovutga, erkak va ayol mos kelishi kerak bo‘lgan rollardagi farqga shaxsiy falsafiy munosabatini ifodalaydi. Russo tushunchasida ayolning maqsadi erkakning maqsadidan butunlay farq qiladi. U faqat uy uchun tarbiyalanishi kerak. Ayolning taqdiri, Russoning fikriga ko‘ra, mustaqil hukmlar, hatto o‘z dini bo‘lmagan taqdirda ham, boshqalarning fikriga moslashishdir. Shunday qilib, Russoning fikriga ko‘ra, ayol hayotining ideali boshqa birovning irodasiga ko‘r-ko‘rona bo‘ysunishdan kelib chiqadi. Russo ayolning tabiiy holati mutlaq qaramlikdir va qizlar itoatkorlik uchun yaratilganligini his qilishadi, qiz bola uchun jiddiy aqliy tayyorgarlik kerak emas deb hisoblardi.

Lev Tolstoyning yirik asari «Urush va tinchlik» romanidagi eng jozibali ayol obrazlaridan biri, bu shubhasiz Natasha Rostovadir. Hayotga tashna bu qiz hayratlanarli darajada ezgulik, haqiqat, san’at va tabiatning go‘zalligini his qilardi. Tolstoy Natashaning g‘ayrioddiy tabiatini uning tarbiyasi va atrof-muhitning rivojlanishiga ta’siri bilan bog‘laydi. U oddiy odamlarga, xalqining urf-odatlariga, qo‘shiqlari va marosimlariga juda yaqinlik hissiga ega. Umuman olganda, yozuvchining fikriga ko‘ra, ayol aql bilan yashamasligi kerak, sezgirlik va samimiylik uning aqli o‘rnini bosadi. Natasha Tolstoyning ideal ayol haqidagi g‘oyalarini to‘liq o‘zida mujassam etgan [4].

 Ayolning yana bir ajoyib, unutilmas va ideal qiyofasini A. S. Pushkinning «Yevgeniy Onegin» romanida - Tatyana Larina obrazida yaratgan. Buyuk shoir ushbu romanda nihoyatda sodda, ammo jozibali va betakror ayol obrazini taqdim qildi. Ichkin, mehribon, ehtirosli Tatyana o‘quvchi oldida o‘zining soddaligi, yaxlit va shakllangan shaxsiyati bilan haqiqiy, jonli va mag‘rur ayol qiyofasida namoyon bo‘ladi. U oilasiga vafodorligi bilan kitobxon mehrini qozonadi [2].

«Bovari xonim» romani muallifi Gustav Flober fransuz ayoli obrazini shu qadar mohirona yarata oldiki, Emma fransuz adabiyotining asosiy qahramonlaridan biriga aylandi, oddiy ayollar esa romanni o‘qib, unga hamdard bo‘lishdi. Ayrim ayollar Bovarining qayg‘uli taqdirida o‘z hayotining aksini ko‘rishdi.

Sonya Marmeladova - F.M. Dostoyevskiy romanidagi eng ta’sirchan, himoyasiz, fidoyi ayol qahramon. Asarda u bosh qahramon Raskolnikov bilan birga markaziy rol o‘ynaydi. Qiz achchiq ichkilikboz Semyon Marmeladovning va Katerina Ivanovnaning o‘gay qizi. Sonya yosh, yuvosh, tortinchoq va chiroyli qiz. U o‘zining taqvodorligi va odob-axloqi tufayli yomon ishlarni qoralaydi. Qiz oilasini boqish uchun fohishalik qilishga majbur. Qahramon mehribon, hamdard va rahmdil odam. Sonya kichkina, taxminan o‘n yetti yoshda, ozg‘in, ammo juda chiroyli sariq sochlari, ajoyib moviy ko‘zlari bor edi. U Raskolnikovning ko‘z oldida shunday paydo bo‘ldi, o‘quvchi uni birinchi marta shunday ko‘rdi. Sonya obrazida yozuvchining har bir inson yashash huquqiga ega ekanligi haqidagi nazariya mavjud. U qizning gunoh, nima uchun qilingan bo‘lmasin, gunoh bo‘lib qolishi, jinoyat qilish bilan baxt topib bo‘lmaydi, degan e’tiqodi orqali o‘quvchiga ana shunday munosabatni taqdim etadi. Sonya baxtga yo‘l doimo azob-uqubatlardan o‘tishiga amin va buni o‘zining kamtarligi va odamlarga va Xudoga bo‘lgan sevgisi bilan isbotlaydi. Sonya mansabdor Semyon Zaxarovich Marmeladov oilasida tug‘ilgan, u past darajadagi maslahatchi unvoniga ega. Sonyaning taqdiri qiyin edi. Bolaligida u onasidan ayrilgan. U hech qanday ta’lim olmagan. Sonya hayotining ma’nosi - bu Xudoga ishonish, rahm-shafqat, shuning uchun u Xudodan uzoq va axloqiy qonunlar kerak bo‘lmagan Raskolnikovning antipodidir. Romandagi bu qahramon obrazining vazifasi shundan iboratki, Sonya bosh qahramon Rodion Raskolnikov taqdiriga katta ta’sir ko‘rsatgan va uning axloqiy qayta tug‘ilishiga yordam bergan. Raskolnikov obrazini to‘liqroq ochib berish uchun Sonya Marmeladovaning tavsifi zarur. F.M. Dostoyevskiy uchun qahramoni - axloqiy ideal. Unga mehribonlik, kechirimlilik, muloyimlik, hamdardlik va sevgi kabi fazilatlarni beradi. Bu uning fikricha, haqiqiy ayol bo‘lishi kerak bo‘lgan yagona yo‘l. Tashqi mo‘rtligiga qaramay, u kuchli xarakterga ega.  

Jahon adabiyotida bu kabi kuchli ta’sirga ega ayol obrazlar ko‘plab topiladi. O‘zbek adabiyotidagi ayol obrazlar deganda esa avvalo, ko‘z oldimizga Abdulla Qodiriyning Kumush, Zaynab, Ra’no obrazlari keladi. Ular avvalo, ibo-hayosi, kuchli irodasi, o‘qishimli ekani bilan o‘quvchi mehrini qozonadi. Adabiyot, ayniqsa, mumtoz adabiyot hamisha g‘oyalari teranligi, personajlari idealligi bilan ajralib turadi. Ayol qahramon, albatta, har qanday romanda, har qanday hikoyada mavjud. Asrlar osha bu obraz keyingi avlodning qarashlari va tarbiyasiga, shuningdek, muallifning dunyoqarashi, g‘oyalariga qarab shakllanadi. Ayollarning huquqlari, majburiyatlari va xatti-harakatlari asrdan asrga o‘zgarib turadi. Ilgari – yuz-ikki yuz yil avval – ayollarga bo‘lgan munosabat bugungi kundagidan farqli bo‘lib, ko‘plab tarixiy voqealar va o‘zgarishlarni boshidan kechirgan. Shunga ko‘ra, adabiyotdagi ayol obrazi ham o‘zgardi. Ayol va ayollik haqidagi munozaralar, albatta, adabiyotda o‘z izini qoldirmay qo‘ymadi. Klassik yozuvchilar ayollarning mohiyatini va murakkab ayol kechinmalarini iloji boricha real tasvirlashga intilishgan.

Shubhasizki, yuqoridagi adabiy obrazlarning ma’naviy-axloqiy qiyofasi kitobxonlarni tarbiyalaydi, hayot va odamlarni bilishga xizmat qiladi, ayol siyratini anglashga yordam beradi.

Adabiyotlar

1.    Antipenko A.P. «Mifologiya bogini». M.: Ladomir, 2012.

2.    A.S. Pushkin. Sochineniya v triox tomax, «Yevgeniy Onegin»; izdatelstvo «Xudojestvennaya literatura», M.,1986.

3.    Belyayev V.V. Antichniye tradisii v politicheskoy jizni Dante. Saratov, 2007. 

4.    L.N. Tolstoy. «Voyna i mir»; «Prosveshyeniye», M., 1981.

5.    Sivova O.V. Obraz jenshini v poezii Serebryanogo veka (etiko-esteticheskiy analiz) - Saransk, 2002.