2.2.2. Мигрен
Doctor XurshidbekМИГРЕН – ҳар доим ҳам бўлмаган жуда кучли/энг кучли бош оғриши. Бу биринчидан бошқаларига ўхшамаган бош оғриши.
Бунинг устига оғриқ бу ёмон касалликнинг ягона белгиси эмас.
Синонимлари: барс касаллиги, гемикрания; Французча бўлган "migraine" сўзи лотинча "hemicrania" сўзидан келиб чиққан бўлиб, бошнинг ярми деган маънони билдиради.
Бу нима?
Мигреннинг қизиқлиги шундаки, одамлар уни оддий бош оғриши деб ҳисоблаб, оғриқ қолдирувчилар билан бесамар даволашади. Номутаҳассис бўлган врачлар эса уларнинг фикрини қўллаб қувватлайди ёки ўзлари ҳам шундай ўйлайди.
Кўпгина пациентлар оғриқларни тирамин ва глутаминни кўп тутувчи озуқалар истеъмоли билан боғлашади. Бу қизил вино, энг ширин бўлган қадимий пишлоқ, шоколад, дудланган маҳсулотлар, мариновка қилинган маҳсулотлар. БИРОҚ бу маҳсулотлар айрим одамларда оғриқларни енгиллаштиради.
Кўпинча мигрен 30 ёшгача бўлган аёлларда юзага келади. 45 ёшдан кейин мигрен белгилари бўлса, бошқа касалликлар ҳақида ўйлаш керак. У қўшимча текширувлар ўтказишни талаб қилмайди. Бироқ бу хулосага врач келиши зарур.
Аура
Аура билан келувчи мигрен классик ҳисобланади. Ҳатто нисбатан кам учраса ҳам (35% атрофида). Аурасиз бош оғриқларини беморлар бошқа касалликларга йўйса керак.
Секин-аста кўришнинг пасайиши, кўз атрофида нарсалар учиши, ва ҳатто "фортификацион скотомалар" бўлиши мумкин; баъзан кечли ҳид сезади (одамлар ширин ҳид чиқармайдиган жойда ҳам ҳид сезишади ва сўнгра мигрен бошланаётганини билишади). Аура бош мия пўстлоғида қон айланиши етишмовчилиги билан тушунтирилади. Бу ҳолат томирлар кенгайишининг биринчи фазасида бошланади.
Аура билан келувчи мигренга эга кишиларнинг 17% қисмида тутқаноқ бўлади. Шу сабабли бу ҳолатларни яхшилаб таққослама ташҳисотини ўтказиш лозим.
Проза
Мигрендаги аура ҳақида биринчи марта ёзган одам умуман врач бўлмаган. У Люис Кэррол исмли ёзувчи бўлган. У Чешир мушугини йўқолиб қолишини тасвирлаётганда кўрув аурасини кўрув феноменлари билан аниқ ифодалайди. Бу "Чешир мушуги феномени" деган ном билан қолган.
Бироқ бу ҳали ҳаммаси эмас: яна бир амаки Тодд Тодд параличини тасвирлаган. У микропсияни тасвирлаган. Бу атроф муҳитни предметларни ажрата олмайдиган ва ҳаракатларни фарқига бормайдиган даражада кичиклаштирилган ҳолатда кўришдир. Бу Алиса мўжизалар мамлакатида синдромидир – "Alice in Wonderland Syndrome: AIWS".
Бу қандай ишлайди
Келиб чиқиши бўйича мигренда оғриқ томир характерига эга, фақат бу ерда томирлар аввал тораяди (аурани беради), сўнг кенгаяди (оғриқ келтириб чиқаради). Ҳозирги вақтда бу томир назарияси танқид қилинмоқда: аурасиз кечувчи беморларда томир патологияси аниқланмаган. Улар эса 80% атрофида.
Ҳозир мигренни қондаги серотонин миқдори билан боғлиқлиги ўрганилмоқда. Хуруж вақтида серотонин камайиши аниқланган. Серотонин қон томирлар деворига ва мияни оғриқни қабул қилишига таъсир қилади. Унинг роли серотонин алмашинувига таъсир қилувчи препаратлар берилганида фойда бериши орқали тасдиқланган. Яъни триптанлар ва антидепрессантлар берилганида.
Мигрен бўйича сўнгги ишчи назарияда бир қанча омиллар эътиборга олинган: уч шоҳли нерв иштироки (бир тарафлама оғриқни ифодалаш учун), серотонинни камайиши, жараёнга бош мия қаттиқ пардаси қўшилиши (уч шоҳли нерв таъсирида). Шу учта жараёнга бош мия томирлари тонуси ўзгариши қўшилиш – кенгайиш натижасида оғриқ тақдим қилиб, ўтказувчанликни оширади ва нейронларда маҳаллий яллиғланиш келтириб чиқаради. Бу жараёнларда серотонин асосий ролни ўйнайди, тўғри, жараён қандай сценарий асосида кечиши аниқ эмас. Лекин серотонин бирламчи эканлиги кўпгина текширувларда аниқланган.
Бу қандай ҳис қилинади
Бош оғриши жуда ҳилма-ҳил бўлади, бироқ аниқ мигрен нисбатан аниқроқ белгиларга эга:
- бироз бўлсада бир томонлама (бу гемикрания деб аталади), зўриқишдаги бош оғришидан фарқли;
- пулсли кечувчи;
- даволанишсиз 4 соатдан 3 суткагача давом этади, хуружлар орасида эса бир неча кундан тортиб, бир неча ойларгача бўлади. Шу билан кластерли бош оғришидан фарқ қилади.
- жисмоний зўриқишда кучаяди;
- ёруғликдан қўрқиш ёки овоздан қўрқиш ёки ҳиддан қўрқиш билан кечади.
Умуман олганда жуда кўп шаклларга эга, ўзида кўришнинг ёрқин эмаслиги, кўз олди қоронғилашиши, кўнгил айниши, қайт қилиш, юзда оғриқ, оёқ ва қўлларнинг музлаши ва бошқа қувончли белгилар билан кечади.
Доктор, менга нима бўлади?
Агар шу мақолани ўқиб, ўзингизга мустақил тарзда ташхис қўйиб, "Дори воситалари рўйхати" мақоласидан даволаш режаси тузиб олсангиз, сиз тизимни алдаган бўласиз ва врачлар сизга керак бўлмайди. Бироқ сизга ёмон янгилигим бор. Биринчи навбатда сизга иш ва дам олишни тўғри ташкил қилиш зарур бўлади, ҳаётнинг негатив томонларини йўқотинг, кўпроқ вақтингизни фаол жисмоний меҳнатга бағишланг. Акс ҳолда мигрен ўтиб кетмайди.
Хуружлар орасида даволанади
Мигрен биринчи галда ҳаёт тарзини ўзгартириш билан даволанадиган касалликлар қаторига киради. Сиз оғриқлар билан курашгунга қадар муқовасида чиройли фариштачалари бор кундалик сотиб олинг ва ҳар бир хуружни, хар бир бош оғришини ёзиб боринг.
Бош ва ягона даволаш, дори воситаларидан ташқари, ҳаёт тарзи устида ишлаш:
1. Уйқуни мейёрлаштиринг: ҳар куни, дам олиш кунлари ҳам бир вақтда ётишга ва бир вақтда туришга одатланинг. Эрта туриш муҳим, кўп ухлашдан кўра: ишланмайдиган кунларда "ухлаб олиш" дам олиш кунлари бош оғришига сабаб бўлади;
2. Бўш вақтингизни фаол меҳнат билан ўтказинг. Ҳар куни тонгда оддий машқлар бажаринг, ҳафтасига икки марта бассейнга боринг... Бу тетиклик бағишлаб, стрессга қарши курашади;
3. Авваллари мигрен билан оғрийдиган беморлар рационидан айрим маҳсулотларни (вино, пишлоқ, кофе, шоколад, бекон ва б.) олиб ташлаш тавсия қилинар эди. Ҳозирги вақтда бундай парҳезнинг самараси шунчаки ўзини ишонтиришга асосланганлиги аниқланган.
4. Овқатланишни тартибга солинг: ҳар доим ўз вақтида овқатланинг, ҳатто фигура сақлаётган бўлсангиз ҳам. Калорияни назорат қилинг. Оч қолманг. У кейинги овқатланишда ёғларни максимал тўпланишига сабаб бўлади. Ундан ҳам ёмони – ортиқча овқатланиш. У организмни ортиқча меҳнатга дучор қилади. Ишдан кейин ўзингизни ширинлик ёки алкогол билан сийламасдан, сайр қилинг. Югуришга куч қолмаслиги мумкин, юришга топилади.
5. Кўпинча мигрен ҳайз цикли билан боғлиқ бўлади; агар ростдан ҳам шундай бўлса врачингиздан бирор бир дори ёзиб беришини сўранг.
Резюме
Зарур:
- тўлиқ сифатли уйқу – 8 соат +/- билан, албатта жадвал бўйича;
- аузоқ ўтириш ёки диванда ётишлар оралиғида декват ва доимий жисмоний фаоллик;
- жинсий фаоллик – у мигрен хуружларини камайтиради;
- кофе ва чойни рад этиш, айримларга аксинча;
Ундан ташқари врач таблетка ёзиб бериши мумкин:
Биринчи қатор – Топирамат, Депакот/Валпроатлар ва бета адреноблокаторлар (биринчи навбатда Митопролол, Пропранолол, Тимолол). Битта блокатор самара бермаса, бошқасига ўтинг.
Иккинчи қатор – антидепрессантлар, айниқса Амитриптиллин (ёки Имипрамин) ва СИОЗС (Прозак, Паксил ва Венлафаксин). Бета блокаторлар билан яхши "келишади". Мигрен ва ВСД бирга келган беморлада антидепрессантлар зўр таъсир қилади.
Учинчи қатор – калций канали блокаторлари. Уларни бета-блокаторлар билан бирга қўллаш мумкин эмас. Умуман олганда ножўя таъсирлари (гипотензия, бош айланиши) кўплиги учун қўллаш тавсия қилинмайди.
Вино, кофе, шоколад кабиларни таъқиқлаш бефойда эканлиги аниқланди. Кўриниб турибдики, булар кимдадир хуруж чақирса, кимлардадир олдини олади.
Хуружларни даволаш
Мигренни барча хуружларини даволаш талаб қилинади!
Нега? Чунки унчалик кучсиз бўлмаган ҳолат бор: агар сен тўсатдан вибрация бўлсанг бу мигрен-тутқаноқми ёки ҳақиқий тутқаноқми, билиб оласан.
- Даставвал мигренга қарши асосий препаратлар самарасини баҳолашга тўғри келади: триптанлар (Суматриптан, Золмитриптан, Наратриптан). Бу препаратларни антидепрессантлар билан "чиройли" қўллаш керак.
- Етарли самара бермаганда оддий оғриқ қолдирувчиларни қўшиш мумкин: парацетамол (Парацетамол ва Экседринни комбинация ҳолатида ҳам) ёки Ибупрофен. Агар улар ишламаса профилактика таблеткалар аниқ керак бўлади.
Омад сири шундаки, тўғри таблеткаларни танлаш ва хуружнинг энг бошида қўллаш зарур. Бошда мия ва томирлар ўртасидаги жангни кутиш зарур эмас. Шу холос!