یوسف العظم دربارهی آثار سید قطب
پایگاه اطلاعرسانی اصلاح
یوسف العظم میگوید: کتابها و دستاوردهای فکری و قلمی سید قطب در سه مرحله گذشتند:
مرحلهی هنری:
کتابهایی که به جنبههای هنری، مانند تصویرسازی هنری و صحنههای روز قیامت، میپردازند.
مرحلهی شور و حماسه:
کتابهایی که سرشار از هیجان و حماسه اسلامی هستند، مانند نبرد اسلام و سرمایهداری و صلح جهانی و اسلام.
مرحلهی منهجی:
آثاری که در قله آنها کتابهایی مانند معالم فی الطریق، فی ظلال القرآن، خصائص التصور الإسلامی و هذا الدین قرار دارند. او تأکید میکند که هنگام مطالعه آثار سید قطب باید این مراحل مشخص باشند تا هر مرحله بهدرستی درک شود.
او ادامه میدهد: به نظر من ضروری است که متفکران مسلمان اندیشههای شهید سید قطب را بازنگری کنند تا آنگونه که شایسته است، مورد تقدیر قرار گیرد. اما سودمند نیست که حصاری از تهدید و ترس دور اندیشههای او ایجاد کنیم که کسی جرأت نزدیک شدن به آن را نداشته باشد، یا حالتی از وحشت که کسی نتواند آرای او را مورد بحث قرار دهد. در کتابم به نام شهید سید قطب، رهبر اندیشه اسلامی معاصر: زندگی، مکتب و آثار او که در سال ١٣٩٣ هـ (١٩٧٣ میلادی) نوشتم، آوردهام:
«ما به مردان احترام میگذاریم، اما آنها را مقدس نمیدانیم. احترام ما به آنها ایجاب میکند که جایگاهشان را مطابق حقیقت تعیین کنیم و همانطور که منصفان میپسندند، برخورد کنیم. زیرا ما با آنها بدون قداست، بدون عصمت و بدون پایین آوردن مقامشان رفتار میکنیم.»
برای اختصار به گفتهای از امام مالک اشاره میکنم که آن را از مجاهد از ابن عباس نقل کرده است و سپس امام مالک نیز آن را به کار برده است، همانطور که سبکی در کتاب الفتاوی (١/١٤٩) نقل کرده است:
«هیچکس بعد از پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) نیست که سخنانش بهطور مطلق پذیرفته شود و هیچ بخشی از آن رد نشود، مگر پیامبر (صلیاللهعلیهوآله).»
علل اختلاف دربارهی سید قطب
یوسف العظم میگوید که اختلافات درباره اندیشههای سید قطب دو علت اصلی دارد:
برداشتهای نادرست:
برخی مفاهیم سید قطب، مانند استعلاء ایمانی یا عزلة شعوریة، به اشتباه تفسیر شدهاند. شهید سید قطب در واقع به استعلاء در برابر ارزشهای غربی دعوت میکرد، اما برخی از جوانان این مفهوم را به استعلاء در برابر مردم جامعه، خانواده و اطرافیان خود گسترش دادهاند.
برخی اشتباهات در آثار:
سید قطب در برخی موارد دچار افراط شده است، مثلاً زمانی که به اعتزال (کنارهگیری) از معابد جاهلی دعوت کرد، که منظور او از این معابد، مساجد امروزی بود. همچنین در بحث درباره دار الحرب و دار الإسلام دیدگاههایی داشت که بهگونهای افراطی بیان شده بود و برای مسلمانان هیچ جایگاهی در زمین باقی نمیگذاشت که بتوانند در آن فعالیت کنند.
یوسف العظم پیشنهاد میدهد که گروهی از علمای مسلمان که قدر و ارزش اندیشههای ایمانی را میدانند و عاشق حقیقت هستند، حلقه یا کمیسیونی تشکیل دهند تا اندیشههای سید قطب، بهویژه در کتابهای معالم في الطریق و في ظلال القرآن را بررسی کرده و مورد نقد و تحلیل قرار دهند.
توازن در نگاه به سید قطب
او میگوید: شهید سید قطب، همانطور که مشهور است، در موارد بسیاری که درباره آرای او بحث میشد، به حق بازمیگشت. بااینحال، پیشنهاد من برای بازنگری در اندیشههای او و تبیین جوانب صحیح و نادرست آثارش با واکنش منفی برخی مواجه شد. عدهای این پیشنهاد را رد کردند و اجازه ندادند تا به جوانان نقاط قوت و ضعف آثار او توضیح داده شود.
بااینحال، این نباید ما را به انکار دستاوردهای عظیم شهید سید قطب در اکثر کتابهایش وادارد. همانطور که امام علی (رض) توسط دو گروه مورد بیعدالتی قرار گرفت، سید قطب نیز نباید از سوی امت خود مورد ظلم واقع شود. امام علی را گروهی تکفیر کردند و گروهی غلو کرده و او را مقدس شمردند. سید قطب نیز نباید از سوی دو گروه بیانصافی شود:
گروهی که اندیشههای او را مقدس میدانند و اجازهی انتقاد از اشتباهاتش را نمیدهند.
گروهی که تلاش میکنند از او انتقاد کنند و او را تنها یک ادیب میدانند، نه یک متفکر.
او ادامه میدهد: من با سید قطب در مصر مدتی همراه بودم و از نزدیک شاهد بودم که وقتی در جلسات برخی افراد از او سؤالاتی میپرسیدند، او آنها را به فقیهانی ارجاع میداد که در زمینهی احکام شریعت آگاهی بیشتری داشتند. سید قطب نه یک فقیه بود که همهی گفتههایش مستند فقهی داشته باشد و نه صرفاً یک ادیب. او یک متفکر اسلامی بود که خداوند او را یاری کرد تا اندیشههای عمیق خود را با زبانی ادبی و درخشان ارائه دهد.
او در پایان میگوید: اگرچه آثار سید قطب دارای نکات مثبت بسیار زیادی است، اما نقاط ضعفی نیز وجود دارد که حرکت اسلامی باید آگاهانه آنها را تصحیح کند و به آنها اشاره کند تا جوانان دچار سردرگمی بیشتری نشوند و شکاف در صفوف اسلامی عمیقتر نشود.
نتیجه
این گفتهها دیدگاه فردی نزدیک به سید قطب را منعکس میکند و بر نیاز به تعادل در ارزیابی آثار و اندیشههای او تأکید دارد.