گزارش تحقیقی «امتداد» درباره «خودکشی کودکان»196 کودک در 5 سال گذشته خودکشی کردند/بررسی‌های «امتداد» مبتنی بر آمار رسمی منتشر شده در رسانه‌ها از خودکشی حداقل یک کودک در هر 9 روز خبر می‌دهد
کانال خبری امتداد
مریم لطفی
چادر مشکی را حلقه کرده دور شال سبز حریر، مردمک‌های مشکی چشم‌ها، معذب و خجالت‌زده چرخی می‌زنند و بعد از چند ثانیه قفل می‌شوند روی انگشت‌های گره خورده در هم. لبخند اما از روی لب‌ها گم نمی‌شود. لبخندی که پیش می‌آید تا کم‌رویی عاتکه را عقب براند. 16 ساله است. دانش‌آموز کلاس دهم. تنها کلاس یازدهم یک گوشه دور دنیا. جایی خیلی دور و فراموش شده در نزدیکی روستای توتان در 80 کیلومتری شهرستان بنت در شمال غرب نیکشهر در استان پهناور سیستان و بلوچستان. تا همین دو سه سال پیش، همین کلاس و همین مدرسه هم نبود و هم‌سن و سال‌های عاتکه و زینب و کلثوم و هاجر و ماهی و نسرین که حالا با هزار شوق آمده‌اند تا دیوار مدرسه‌یشان را برای سال جدید رنگ‌آمیزی کنند، خانه‌نشین می‌شدند.
مدرسه رنگ‌آمیزی شده اما هنوز محزون است. جای خالی ماهو توی چشم است. هم توی چشم مدرسه، هم بچه‌های مدرسه و هم عاتکه که توی کلاس خالی نشسته و لبخند می‌زند تا با خنده کم‌رویی‌اش را عقب بنشاند؛ «ماهو خیلی شاد بود. با گوهر بیشتر از بقیه دوست بود. گوهر هم فکر کنم ازدواج کرده است. سال پیش، روزهای آخر امتحان‌های نوبت دوم بود. صبح آمده بودیم مدرسه، گفتند نیامده بود. یکی گفت شنیده که مریض است، دل درد دارد اما ما به کسی چیزی نگوییم. اصلا فکرش نمی‌کردیم مرده باشد. رفتیم سر جلسه امتحان. اما همانجا از یکی از بچه‌ها شنیدیم خودکشی کرده است».
ماهو از دانش‌آموزان یکی از روستاهای همجوار توتان است. رفتن ماهو هنوز برای عاتکه عادی نشده: «تا یک روز پیش از اینکه چنین کاری کند به مدرسه می‌آمد. صندلی کناری من می‌نشست. درسش هم خوب بود. می‌گفتند مشکلات خانوادگی داشته. با مادرش دعوایش شده و بعد توی خانه خودش را آویزان کرده است».
ریحان یکی دیگر از همکلاسی‌های ماهوست. خوش سر و زبان است. خوب حرف می‌زند و اگر ازدواج اجباری امان دهد می‌خواهد درس بخواند و معلم شود؛ «اینجا مشکلات دختران خیلی زیاد است. حتی برای ازدواج هم نمی‌توانند تصمیم بگیرند. در صورتیکه هر دختری حق دارد خودش برای آینده‌اش تصمیم بگیرد. ماهو هم قرار بود عروسی کند. لباس عروسی هم دوخته بود. اما انقدر به دخترها سخت می‌گیرند که همه به خودکشی فکر می‌کنند. یک سال پیش از ماهو هم دختر خاله‌اش خودکشی کرده بود. ازدواج کرده بود و توی شکمش بچه داشت. او هم خودش را آویزان کرد و مرد. البته به نظر من آدم‌ها باید منطقی فکر کنند. راه‌های بهتری هم به جز مردن هست. اما واقعا انقدر فشار زیاد است که زن‌ها با هر اتفاقی خودشان را آویزان می‌کنند».
لبخند از روی لب‌های عاتکه هم پاک شده؛ «دختر خاله‌ی من هم با شوهرش دعوایش شد و خودش را حلق‌آویز کرد. اما خدا را شکر به موقع نجاتش دادند. من خودم هم چند باری به این موضوع فکر کرده‌ام». ریحان اما می‌پرد وسط حرفش: «من تا به حال به چنین چیزی فکر نکردم و فکر هم نخواهم کرد. همیشه با دوستانم هم در این مورد حرف می‌زنم».
مریم یکی دیگر از دخترهای مدرسه است. سال پیش با تریاک اقدام به خودکشی کرده اما زنده مانده است؛ «به اسم پدرم رفتم خریدم، 10 هزار تومان. به هیچ کس هم نگفتم. وقتی خوردم سرگیجه گرفتم. تمام شب حالم بد بود. صبح به مادرم گفتم اما حرفم را باور نکرد. به زن‌عمویم گفتم او مرا به بیمارستان بنت برد. به موقع رسیدیم و نجات پیدا کردم». مریم هم با پدرش بحثش شده بود؛ «از خودم، از زندگی خسته شده بودم و می‌خواستم همه چیز تمام شود. اما الان خوشحالم که زنده هستم».
133 مورد منجر به مرگ
ماهو بعد از خودکشی مرد. مثل تعداد دیگری از کودکان که ناباورانه به سمت مرگ می‌دوند و چیز زیادی از آخر قصه نمی‌دانند. براساس پیمان‌نامۀ حقوق کودک به هر انسان کمتر از ۱۸ سال کودک گفته می‌شود. پیمان‌نامه‌ای که یک کنوانسیون بین‌المللی است و حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را بیان می‌کند. بررسی‌های تحقیقی امتداد نشان می‌دهد که در پنج سال گذشته، یعنی از ابتدای فروردین سال 1398 تا نیمه اسفند ماه 1402، خبر خودکشی حداقل 196 کودک (زیر 18 سال) در رسانه‌های رسمی کشور منعکس شده است. اما تاکید بر این موضوع ضروری است که تعدادی از خبرهای خودکشی کودکان، مانند مرگ ماهو (اسم مستعار) و اقدام به خودکشی مریم (اسم مستعار) و باقی کسانی که در گفت‌وگوی حضوری چند ماه پیش خبرنگار این گزارش با اهالی مدرسه یکی از روستاهای دهستان توتان به آنها اشاره شد، رسانه‌ای نشده و به همین ترتیب جایی در آمار رسمی ندارند. گرچه تمامی افراد مورد توجه در این گفت‌وگو نیز زیر 18 سال و کودک بوده‌اند اما بنابر ملاحظاتی از ذکر جرئیات بیشتر در مورد آنها پرهیز می‌شود. القصه اینکه اساسا آمار روشن و دقیقی در مورد نرخ خودکشی کودکان در ایران وجود ندارد.
تاکید بر موضوع دیگری هم ضروری است؛ این گزارش تنها توصیف وضعیت موجود است. گزارشی تحقیقی و مبتنی بر تحلیل محتوای آمار رسمی منتشر شده در رسانه‌های معتبر. این گزارش به دنبال تحلیل و یا به تعبیر نادرست تشویق خودکشی نیست. بلکه هدف از انتشار آن پیش‌آگاهی و بیداری خانواده‌ها در حمایت و هدایت روحی و اجتماعی کودکانشان است. برای دستیابی به این آمار بخش حوادث برخی از رسانه‌ها از جمله رکنا، اعتماد، ایمنا، رویداد 24 و در مواردی فارس، ایران و چند رسانه دیگر طی پنج سال گذشته بررسی شده است. بررسی امتداد نشان می‌دهد از 196 خودکشی انجام شده در بازه زمانی پنج سال گذشته، 130 مورد مربوط به کودکان دختر، 47 مورد مربوط به کودکان پسر و در 19 مورد نیز جنسیت کودکانی که به خودکشی اقدام کرده‌اند ذکر نشده است.
همچنین از 196 مورد خودکشی کودکان زیر 18 سال که از سال 1398 تاکنون رسانه‌ای شده، 133 مورد به مرگ منجر شده است و 63 مورد هم نجات پیدا کرده‌اند. گرچه ادامه زندگی برخی از آنها علیرغم آسیب روحی با آسیب‌های جدی جسمی هم همراه بوده است. مثلا یک دختر 16 ساله در استان مرکزی پس از اقدام به سقوط از ارتفاع زنده مانده اما دست راستش قطع شده است و یک پسر 15 ساله هم در خوزستان به دلیل حلق‌آویز کردن خود به کما رفته است.
شیوه‌ها و دلایل خودکشی
شیوه‌های خودکشی کودکان متفاوت است. اما بر اساس اطلاعات به دست آمده از 196 مورد خودکشی رسانه‌ای شده کودکان، سقوط از ارتفاع با 60 مورد بیشتری فراوانی را دارد. پس از آن حلق‌آویز کردن: 50 مورد، خوردن قرص و مخدر: 23 مورد، شلیک با گلوله: 7 مورد، خودسوزی:5 مورد، غرق‌شدگی: 3 مورد بوده و شیوه خودکشی 48 نفر هم اعلام نشده است. همچنین موارد خودسوزی فقط ویژه دختران بوده و شلیک با گلوله فقط توسط پسران انجام شده است.
براساس داده‌هایی که با بررسی رسانه‌ها توسط امتداد به دست آمده، خودکشی کودکان در استان تهران با 38 مورد در صدر لیست قرار دارد؛ پس از آن در خوزستان: 37 مورد، خراسان رضوی: 34 مورد، کهگیلویه و بویراحمد: 14 مورد، کرمانشاه: 11 مورد، کردستان: 7 مورد، آذربایجان غربی: 7 مورد، گیلان: 7 مورد، ایلام: 5 مورد، لرستان: 4 مورد، آذربایجان شرقی: 4 مورد، مازندران: 3 مورد، هرمزگان: 3 مورد، سیستان و بلوچستان: 3 مورد، اصفهان: 3 مورد، مرکزی: 2 مورد، اردبیل: 2 مورد، فارس: 2 مورد، قم: یک مورد، کرمان: یک مورد، همدان: یک مورد، یزد: یک مورد، البرز: یک مورد، زنجان: یک مورد و مکان خودکشی کودکان در 4 مورد هم نامشخص بوده است.
دلایل خودکشی کودکان هم متفاوت است. گرچه به نظر می‌رسد تمایل زیادی به رسانه‌ای کردن این موضوع وجود نداشته و در مواردی حتی خانواده‌ها نیز از دلیل واقعی این اقدام هولناک فرزندانشان بی‌خبر بوده و یا از ذکر آن خودداری کرده‌اند. با این حال، بررسی‌های امتداد نشان می‌دهد اختلافات خانوادگی، ازدواج اجباری، کودک همسری و کودک مادری بیشترین فراوانی را در میان این 196 خودکشی رسانه‌ای شده دارد؛ به ویژه در مورد کودکان دختر. فقر، افسردگی و اختلالات روانی و مسائل درسی و تحصیلی در رده‌های بعدی است. در موارد بسیار زیادی هم دلایل خودکشی کودکان ذکر نشده است.
نکته دیگر اینکه براساس یافته‌های به دست آمده کمترین سن خودکشی کودکان 8 و 9 سال بوده که متاسفانه در حین بازی و خوردن قرص برنج به جای قرص جوشان بوده که به مرگ منتهی شده است.
*روزشمار خودکشی کودکان در 5 سال گذشته
