💢 چگونه اولین پاندمی تاریخ امپراتوری روم را به لرزه در آورد
دکتر امیرعلی سهراب پورالین الیوت در کتاب خود "Pox Romana" به بررسی تأثیرات ویرانگر طاعون می پردازد، بیماری همه گیری که ممکن است زوال یکی از بزرگترین امپراتوری های تاریخ را رقم زده باشد.
در مورد روم حکایت های فوق‌العاده زیادی وجود دارد و میراث امپراتوری آنان قابل انکار نیست. تفکیک قوای سه‌گانه – مجریه، مقننه، قضائیه – توسط جمهوری روم باستان بیش از ۲۵۰۰ سال پیش آغاز شد. هرچند آنها اولین قوانین را نساختند، اما رومی‌ها تعدادی از نوآوری‌های حقوقی را معرفی کردند مانند دادرسی توسط هیئت منصفه، حقوق شهروندی، وصیت‌نامه شخصی و شرکت‌های تجاری.
فناوری و مهندسی رومی برای آن زمان فوق‌العاده بود. مثال‌های معروف شامل جاده‌ها، آب‌راه‌ها، پل‌ها و شاهکارهای معماری شگفت‌انگیزی مانند پانتئون رومی است که الهام‌بخش معماری ساختمان کنگره آمریکا است. بسیاری از این فناوری‌ها، مانند بتن، در طول دوران تاریکی از بین رفتند و بیش از هزار سال پس از سقوط امپراتوری روم مجدداً کشف شدند. نوآوری‌های دیگری در امور عمومی و اداری، بازرگانی، سازمان‌دهی نظامی، فرهنگی و حتی آشپزی، گواه آن است که این امپراتوری یک نقطه مرجع تاریخی مهم است.
تحت حاکمیت امپراتور تراژان (Trajan) در اوایل قرن دوم میلادی، امپراتوری روم از سواحل اقیانوس اطلس در شمال بریتانیا، از اروپا تا دریای سیاه، و از آنجا تا دریای سرخ و از آفریقای شمالی به سواحل اقیانوس اطلس و تا سمت غرب در حدود ۵۰۰۰ کیلومتر گسترش یافت. یک چهارم جمعیت جهان در این سرزمین وسیع زندگی می‌کرد.
این دوره با آنچه به نام پاکس رومانا (که در لغت به معنی "صلح رومی" است) شناخته می‌شود هم‌زمان است: یک دوره حدوداً ۲۰۰ ساله از صلح، نظم و رفاه نسبی که پس از ترور جولیوس سزار شروع شد و با فرمانروایی امپراتور بدنام کومودوس در سال ۱۸۰ میلادی به پایان رسید.
با وجود تبلیغاتی که شده، در پاکس رومانا همه چیز هم گُل و بلبل نبود. در این دوره جامعه‌ی رومیان با گرسنگی و تبعیض شدید بین ثروتمندان و فقیران روبه‌رو بود. طبیعی بود که این وضعیت نارضایتی زیادی را در میان مخلوطی از ده‌ها فرهنگ متفاوت که تسخیر شده بودند، ایجاد کند. ناپایداری اقتصادی، فعالیت‌های نظامی بیش‌ازحد، فساد سیاسی و تهاجم قبایل وحشی به تدریج امپراتوری قدرتمند را تخریب کردند.
اما آنچه که احتمالاً ضربه آخر را بر پیکرۀ امپراتوری وارد کرد، چیزی بسیار ترسناک بود - چیزی که با وجود گذشتن دو هزار سال، هنوز هم یک تهدید برای بشریت است: یک پاندمی.
تاریخ‌دان اقتصادی و اجتماعی کالین الیوت از دانشگاه ایندیانا، بلومینگتون در کتاب جدیدش بررسی کرده که چگونه تنها یک بیماری، یعنی طاعون، ممکن است باعث فروپاشی امپراتوری روم شده باشد. او در کتاب خود با عنوان "پاکس رومانا: طاعونی که دنیای روم را به لرزه در آورد" (2024)، بافت اجتماعی امپراتوری را قبل، حین و پس از فوران طاعون، با مهارت تجزیه و تحلیل می‌کند. این کتاب تصویری زنده از تأثیر اولین پاندمی ثبت شده را در تاریخ ثبت شده ارائه می‌دهد.
این پاندمی که از 165 تا 180 سال پس از میلاد مسیح و در دوره دو پادشاه هم‌زمان روم، مارکوس اورلیوس و لوسیوس وِروس، قهرمانان بزرگ جنگ‌های بزرگ در پارت و آلمان – از سلاطین سلسله آنتونین - به وقوع پیوست، به طاعون آنتونین (Antonine plague) موسوم است. اگرچه به اندازه پاندمی‌های طاعونی که قرن‌ها بعد اروپا را در نوردید شدت کمتری داشت – سرتاسر امپراتوری را در خود فرو بُرد. نویسنده کتاب توضیح می دهد که انتهای دوره پاکس رومانا با عدم تعادل در بسیاری بخش‌های روم بود، که این امر زمینه‌ساز ویرانی گسترده‌تر پاندمی شد. در زیر پوششی از طلا، یک سیستم بسیار شکننده قرار داشت.
نویسنده به آثار علمی، شواهد باستان‌شناختی، و ابزارهایی خلاقانه مانند "نیلومترها" که دوره‌های سیل را در مصر اندازه‌گیری می‌کردند استناد می کند. سوء‌تغذیه زمینه‌ای برای همه‌ی انواع بیماری‌هاست زیرا سیستم ایمنی بدن انسان در چنین شرایطی بهینه نیست، و در زمان شیوع طاعون آنتونین در سال 165 میلادی، قحطی جریان داشت.
الیوت با اطلاعات محدودی کار می‌کند و مانند یک کارآگاه خوب، سعی می‌کند تا بیشترین قطعات و قسمت‌های مختلف را به یکدیگر متصل کند. پاندمی در بدترین شرایط به خرمنِ امپراتوری زد. ناملایمات آب و هوایی، تغییرات ژئوپلیتیک، ناکارامدی حکام در بدترین لحظه ممکن با هم تلاقی کرده بودند. امپراتوری مثل چوب خشک و طاعون آنتونین مثل کبریت بود. و این فقط روم نبود. این یک پاندمی بود که دامنه آن تا آسیا انتشار یافته و باعث ناپایداری تا شرق چین شده است.
دستِ امپراتوری روم در مواجهه با بیماری خالی بود که البته برای جامعه‌ای که درباره نظریه میکروب هیچ نمی‌دانست، تعجبی نداشت. آنها دو برابر قبل افرادی را در پیشگاه خدایان قربانی کردند و مسیحیان را (که به خاطر انکار پرستش خدایان پانتئون دلیل نزول عذاب خدایان شمرده می‌شدند) تعقیب و مجازات کردند. پزشکان معروفی همچون جالینوس بهترین داروهای خود را عرضه کردند اما هیچ تأثیری نداشتند. در همین حال، اشراف از مراکز شلوغ شهری دور شدند و به ویلای‌های خود گریختند. اعتقاد بر این است که وِروس در سال ۱۶۹ میلادی به طاعون آنتونین مبتلا شده است.
"پاکس رومانا" یک کتاب فوق‌العاده است، به خصوص اگر شما طرفدار تاریخ روم باشید. این اثر از طاعون آنتونین فراتر می‌رود و یک روایت جامع درباره پایان پاکس رومانا ارائه می‌دهد. این کتاب نکات و ظرائف بسیاری را درباره نظام امپراتوری و زندگی مردم معمولی در آن زمانۀ دشوار با خواننده به اشتراک می‌گذارد.
#تاریخ_پزشکی
.