چرا به این روز افتاده‌ایم؟
فرشاد مؤمنیمروری بر منظومه فکری شهید بهشتی
فرشاد مؤمنی در مراسم بزرگداشت چهل و یکمین سالروز شهادت آیت الله بهشتی که پنجشنبه گذشته در مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد برگزار شد گفت: با کمال تأسف به دلایل و علل پرشمار ساختار قدرت کنونی سطح همه چیز را پایین آورده و از جمله سطح نگاه کردن مسائل؛ در دیدگاه آنها گویی همه مسائل جدای از هم، موردی، موضعی و صرفا اجرایی هستند. در حالی که متفکران و اندیشه ورزان بزرگ توسعه با واکاوی ۱۰ هزار سال تاریخ مکتوب تمدن بشری به ما راهنمایی می کنند که رقابت بین کشورها شکل تجسد یافته رقابت بین اندیشه ها است.
عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: اگر جامعه ای در عرصه اجرا پر شمار و پر دامنه به بحران می خورد، معنایش این است که از آن اندیشه های نجات بخش محروم است و یا خودش را محروم کرده، به دلایل و عللی که بخش هایی از آن ان‌شاءالله امروز واکاوی خواهد شد و شما از این دریچه وقتی که آراء فیلسوفان بزرگ علم را نگاه می کنید، آنها بدون استثنا می گویند وقتی که به بحران خوردی باید به بنیان های اندیشه ای برگردید و این مسأله با یک ابعاد اهمیت فوق العاده تری درباره نظام های سیاسی مدعی کار بر اساس عقیده حیاتی تر می شود.
او افزود: در ماجرای فروپاشی بلوک شرق سابق هم یکی از پر دامنه ترین بحث ها این بود که کسانی که وزن سیاسی آنها فرو ریخت، آیا بر اساس عقیده ادعایی عمل کرده بودند و به بحران برخورد کردند یا اینکه با توجیهات منفعت محور و کوتاه نگر تحت عنوان مصلحت اصول و مبانی را قربانی جایگاه خودشان کردند و به زمین خوردند. ما در این زمینه هم یک ذخیره دانایی بسیار ارزشمندی داریم که می تواند نجات بخش و کمک کننده باشد.
مؤمنی اظهار داشت: ما هم به این دلایل و هم به دلیل اینکه با کمال تأسف رویه مسلط تبلیغات رسمی استفاده ابزاری از بنیانگذاران و اندیشه ورزان تأسیس گر است، ما می خواهیم به صورت ایجابی نشان بدهیم که آن برخورد ابزاری در واقع برجسته ترین شکل کفران نعمت است. وقتی که شما آیت الله شهید دکتر بهشتی را در آن مقام اندیشه ای که دارد متنزل می کنید به دو سه عبارت تقطیع شده و گزینش شده، در واقع بیش از آنکه منزلت شهید بهشتی را مخدوش کند نشان دهنده بی صلاحیتی کسانی است که توفیق ندارند از چنین خوان نعمتی بهره مند باشند.
وی تأکید کرد: ما می خواهیم به صورت ایجابی نشان بدهیم که از هر دریچه ای شما به ذخیره دانایی به یادگار مانده از آیت الله شهید دکتر بهشتی وارد می شوید، آن دو محور راهگشا و نجات بخش را می بینید. از آن دریچه هم می توانید بفهمید که چرا ما به این روز افتاده ایم و اگر در مقابل نامطلوب انگاشتن وضع موجود صادق باشیم، به ما کمک می کند که چه طور خارج شویم.
عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: بر این اساس مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد طی چند ساله گذشته بعد از برگزاری بزرگداشت یاد شهیدان انقلاب اسلامی و به ویژه شهدای هفتم تیر که انصافا تک تک آنها گوهرهای کمیاب و نایابی بودند و ما به صورت نمادین با بزرگداشت شهید بهشتی از آنها هم یاد می کنیم، تمرکز خودمان را گذاشته ایم بر راهگشایی های اندیشه ای اسلوب روش شناختی شهید بهشتی و طرز نگاهی که از دریچه اسلامی برای حل و فصل ماجراهای یک ساخت توسعه نیافته رانتی و به غایت فاسد داشته است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: متفکران بزرگ توسعه می گویند ظرفیت های سازمانی مهمترین تنگنای توسعه یک جامعه است. یعنی اگر افراد یک جامعه نتوانند همکاری کنند، این جامعه محال است که بتواند توسعه پیدا کند. بحث های بسیار درخشانی در ادبیات توسعه در این زمینه وجود دارد و انصاف این است که وقتی وارد جزئیات دقت های شهید بهشتی در این زمینه می شوید، به قاعده همان نکته ای مطرح کردم چرا ما به این روز افتاده ایم و اگر بخواهیم نجات پیدا کنیم چگونه مسیری را باید اتخاذ کنیم، راهنمایی های شهید بهشتی واقعا الهام بخش و ارتقاء دهنده و راهگشا است.
مؤمنی تصریح کرد: در آثار ایشان در این زمینه چند کتاب خیلی کمک کننده است. یکی کتاب «شناخت اسلام» است. آقای بهشتی به طور قوی بر این باور هستند که همکاری مبنا می خواهد، بستر و شرایط لازم دارد و غیابش هم توضیح داده اند که چه بر سر افراد خواهد آمد. کتاب حزب جمهوری اسلامی، مجموعه بحث هایی که شهید بهشتی به مناسبت شکل گیری حزب جمهوری اسلامی و در مسیر تداوم فعالیتش مطرح کرده اند کتاب خیلی کمک کننده ای است. کتاب مهم دیگری که در این زمینه خیلی کمک کننده است کتاب «بایدها و نبایدها» است که آنجا شهید بهشتی بحث های تقریبا بی نظیر در میان اسلام شناسان معاصر، راجع به بنیان های اندیشه ای و نهادی امکان پذیر کننده همکاری بین انسان ها مطرح کرده اند.
وی اظهار داشت: اگر صرف نظر از اینکه بررسی کنیم که شهید بهشتی راجع به هر موضوع خاصی چه گفته اند روی اسلوب اندیشه ورزی ایشان تمرکز کنیم، امکان تقید و تکثر بهشتی ها مهیا می شود. در این زمینه هم آقای بهشتی مهمترین بحثی که مطرح کرده اند این است که فقط کسانی می توانند همکاری های مهم و اعتلابخش را سامان بدهند که برای انسان به ما هو انسان حق قائل باشند.
عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: ایده ای را من از مطالعه مجموع آثار شهید بهشتی به عنوان یکی از ارکان روش شناختی ایشان استخراج کردم و این است که آقای بهشتی بر اساس این استدلال که مخاطب پیام قرآن فقط مسلمانان نیستند و مخاطب پیام قرآن مطلق ناس است. همه اسلام شناسان این را می گویند اما رمز امتیاز و مزیت شهید بهشتی این است که به اینجا متوقف نمی شوند و می فرمایند اگر این طور باشد دلالت روش شناختی اش چیست؟ بعد این استدلال را بیرون آورند که پس فهمی از قرآن که مورد نظر خداوند است بر این اساس این طوری است که ما باید اسلام و قرآن را آن طور بفهمیم و تبلیغ کنیم که هر انسان منصف غیر مسلمانی شنید، بپذیرد.
وی تأکید کرد: اگر اندیشه های شهید بهشتی را به صورت یک منظومه ببینید آن وقت می بینید که چه طور تمام اجزا و ارکانش با همدیگر سازگار هستند. در آنجا مثلا آقای بهشتی استدلال هایی می کنند که واقعا منحصر به فرد است. در کتاب شناخت اسلام می گوید چون مخاطب پیام قرآن مطلق ناس است پس حق را هم برای مطلق ناس در نظر می گیرد. می فرمایند از نظر اسلامی آن نظام ارزش ها جامعه عادلانه ای را ترسیم می کند که در آن محیط برای رشد و تکامل همه انسان ها فراهم است. یعنی اینکه ما مثل قاعده فرعونی مردم را تکه و پاره کنیم و بعد برای بعضی ها حق قائل باشیم، با فهمی که قرآن از اسلام به ما می دهد سازگار نیست.
مؤمنی یادآور شد: آن وقت از آن دریچه توضیحات بدیع و منحصر به فردی را مطرح کرده اند راجع به اینکه اگر این مبنا را بپذیریم این جامعه انسانی به همت و دانایی مسلمانان اگر بخواهد بقا و اعتلا پیدا کند، لازمه اش این است که ساختار نهادی و آنچه به نام دین ترویج می شود به جای اینکه مشوق ستیز و حذف باشد باید مشوق همکاری باشد. وقتی شما از این دریچه نگاه می کنید که حزب به مثابه یک پدیده مدرن از سوی یک اسلام شناس که از سطوح صلاحیت علمی در حیطه اسلام و یک زمان آگاهی منحصر به فرد برخوردار است چه طوری مسأله سازمان یابی را به عنوان مهمترین ابزار برای بقاء و بالندگی توسعه توضیح می دهد.
وی تأکید کرد: در بین آنچه که من خوانده ام حقیقتا می خواهم بگویم که کم نظیر است. آنجا ایشان می گوید که حزب مبنای هنجاری می خواهد. الآن می بینید که خیلی ها به این و آن می گویند که چرا حزب درست نمی کنی و چه کارهایی دارد می شود. آقای بهشتی این ایده تقدم ارزش ها بر سازمان را مطرح کردند و در آنجا توضیح می دهند که اگر قادر به ارائه یک فهم روشمند از عدالت نباشی نمی توانی یک جامعه مبتنی بر همکاری سازمان بدهی.
عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: واقعا شگفت انگیز است که یک رکن بحث های آقای بهشتی در اصول روش شناختی «عدالت محوری» است. در کتاب «بانکداری، ربا و مسائل مالی در اسلام» به صراحت می فرمایند که اصلا استناد به نص نیاز نیست؛ هر چیزی که به نابرابری ناموجه یا بی عدالتی در جامعه بیانجامد قهرا غیر اسلامی و ضد اسلامی است. یعنی ایشان «عدالت محوری» را در شناخت از اسلام آورده اند.
*وبسایت جماران | تیرماه ۱۴۰۱
#بهشتی_نامه
*گزینش و تیتر: کانال تلگرام کلمه