معرفی یکی از موفق‌ترین نهادهای پژوهشی دنیا؛جامعه "ماکس پلانک"، خانه‌ای برای نوبلیست‌ها

جامعه "ماکس پلانک" را می‌توان موفق‌ترین نهاد پژوهشی آلمان در حوزه علوم پایه دانست که ۲۲ جایزه نوبل دانشمندان آن، این نهاد را هم‌تراز با برترین و معتبرترین نهادهای تحقیقاتی در سراسر جهان قرار داده است.

به گزارش ایسنا، مراکز تحقیقاتی و پژوهشکده‌ها نقش مهمی در پیشبرد علم و فناوری جهان دارند و قاره اروپا، میزبان تعداد زیادی از این نهادها است و آلمان به عنوان قطب صنعتی اتحادیه اروپا، ‌مؤسسه‌های پژوهشی زیادی را در خود جای داده است. جامعه "ماکس پلانک" (Max-Planck-Gesellschaft)، "جامعه فرانهوفر" (Fraunhofer-Gesellschaft) و "بنیاد پژوهش آلمان" (Deutsche Forschungsgemeinshaft)، ستون‌های اصلی دانش، نوآوری و پژوهش این کشور محسوب می‌شوند؛ اما شاید بتوان جامعه "ماکس‌ پلانک" برای پیشبرد علوم را برترین پژوهشکده آلمان در حوزه علوم پایه عنوان کرد.

جامعه "قیصر ویلهلم" برای پیشبرد علوم به عنوان یک مؤسسه علمی و با هدف ترویج علوم طبیعی در سال ۱۹۱۱ در امپراطوری آلمان تأسیس شد و در نقش یک چتر حمایتی برای مؤسسه‌ها و مراکز پژوهشی تحت حمایتش عمل کرد. این نهاد تحت هدایت مدیران برجسته‌ و نوبلیست‌هایی مانند "ماکس پلانک" (برنده نوبل فیزیک)، "کارل بوش" (برنده نوبل شیمی)، "اوتو هان" (برنده نوبل شیمی) قرار گرفت؛ اما وقایعی مثل جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴)، جنگ جهانی دوم (۱۹۴۵-۱۹۳۹) و تسلط نازی‌ها، فعالیت‌های این نهاد علمی و پژوهشی را تحت تأثیر قرار داد.

 شاید بتوان گفت که محور فعالیت‌های جامعه "قیصر ویلهلم" در این برهه‌های زمانی، بیشتر بر تحقیقات و تولید تسلیحات متمرکز بود. با پایان جنگ جهانی دوم، "ماکس پلانک" مدتی عهده‌دار مسئولیت‌ این نهاد بود و پس از آن، "اوتو هان" به عنوان رییس جامعه "قیصر ویلهلم" انتخاب شد.

مدتی بعد از پایان جنگ جهانی دوم، این پیشنهاد مطرح شد که جامعه "قیصر ویلهلم" به دلیل سابقه آن در انجام تحقیقات و تولید تسلیحات، منحل و جامعه تحقیقاتی جدیدی جایگزین آن شود. در ۱۱ سپتامبر ۱۹۴۶ یک جامعه تحقیقاتی جدید با ساختاری متفاوت از قبل در منطقه تحت کنترل بریتانیا - باد دریبورگ (Bad Driburg) - متولد شد و در ۲۶ فوریه ۱۹۴۸ نیز بخش‌های دیگر آن در مناطق تحت اشغال آمریکا و بریتانیا ایجاد شدند.

جامعه "ماکس پلانک" برای پیشبرد علوم به افتخار "ماکس پلانک"، یکی از بزرگ‌ترین فیزیک‌دانان آلمان و پدر نظریه کوانتوم که سال ۱۹۴۷ فوت کرد، به نام وی نامگذاری شد. "اتو هان"، برنده جایزه نوبل شیمی سال ۱۹۴۴، بنیان‌گذار این جامعه تحقیقاتی جدید بود که از سال ۱۹۶۰-۱۹۴۸ ریاست آن را برعهده داشت و تلاش کرد تا اعتبار بین‌المللی این نهاد علمی را احیا کند.

ماکس کارل ارنست لودویگ پلانک

جامعه "ماکس پلانک" حدود ۲۴ هزار کارمند دارد. این افراد شامل پژوهشگران، دانشجویان دکتری و فوق‌دکتری، فارغ‌التحصیلان و دارندگان بورسیه هستند. جامعه "ماکس پلانک" سالانه بیش از ۱۵ هزار مقاله در مجله‌های علمی معتبر بین‌المللی منتشر می‌کند و این گواهی بر کارهای تحقیقاتی برجسته انجام‌شده در این نهاد علمی است. برخی از این مقاله‌ها در میان پُر استنادترین نشریه‌ها در حوزه مربوطه قرار می‌گیرند. دانشمندان جامعه "ماکس‌ پلانک" تاکنون موفق به دریافت ۲۲ جایزه نوبل شده‌اند که این نهاد را هم‌تراز با برترین و معتبرترین نهادهای تحقیقاتی در سراسر جهان قرار داده است.

اما علت چُنین موفقیت بزرگی چیست؟

جذابیت علمی جامعه "ماکس پلانک" از درک آن از پژوهش نشات می‌گیرد. مؤسسه‌های جامعه "ماکس پلانک" اساساً وابسته به پژوهشگران برجسته جهان هستند؛ به این معنا که پژوهشگران شخصاً موضوع پژوهش‌ها را مشخص می‌کنند و با داشتن بهترین شرایط کاری، در انتخاب کارمندان‌شان آزادند. این موضوع، هسته‌ی اصل "هارناک" (Harnack) است که به دوران ریاست "آدولف فون هارناک"، اولین رئیس انجمن "قیصر ویلهلم" برمی‌گردد. این اصل قریب به صد سال با موفقیت به کار گرفته شده است و جامعه "ماکس پلانک" این سنت را به عنوان یک نهاد پژوهشی «شخص‌محور» ادامه می‌دهد.

در حال حاضر این نهاد ۸۶ موسسه دارد که در حوزه‌هایی مثل علوم طبیعی، علوم زیستی، علوم اجتماعی و علوم انسانی به فعالیت‌ می‌پردازند. مؤسسه‌های "ماکس پلانک" بر حوزه‌های تحقیقاتی نوآورانه و آن دسته از تحقیقات که نیازمند بودجه یا زمان هستند، تمرکز دارد. طیف تحقیقاتی آنها پیوسته در حال گسترش است و موسسه‌های جدیدی برای پاسخ به سوالات اساسی در آینده ایجاد می‌شوند. این در حالی است که برخی از این موسسات زمانی که حوزه تحقیقاتی آنها به طور گسترده در دانشگاه‌ها ایجاد شود، بسته می‌شوند. این فرآیند، جامعه "ماکس پلانک" را برای واکنش سریع به پیشرفت‌های علمی پیشگامانه آماده نگه می‌دارد.

اگرچه که آلمان دانشمندان جوان با استعداد زیادی دارد، اما این تعداد دانشمند هیچ‌گاه به طور کامل قادر به رفع تقاضا در حوزه علم و پژوهش نیستند، بنابراین جامعه "ماکس پلانک" در سال ۱۹۹۸ با همکاری دانشگاه‌ها، برنامه‌ای برای ایجاد انگیزه در دانشجوهای دکتری ایجاد کرد. دانشجویان از سراسر جهان به آلمان می‌آیند تا در مقطع دکتری در مدارس بین‌المللی تحقیقات "ماکس‌ پلانک" (IMPRS) حضور پیدا کنند. این مدارس، فرصت‌های تحقیقاتی فوق‌العاده‌ای برای دانشمندان جوان فراهم می‌کنند. این دانشجوها از ۸۵ کشور گوناگون به جامعه "ماکس پلانک" می‌آیند.

زنان هم نقش مهمی در پژوهش‌های این نهاد ایفا می‌کنند و تا تاریخ ۳۱ دسامبر سال ۲۰۲۰ نسبت زنان به مردان در جامعه "ماکس پلانک" ۴۴.۵ درصد بوده است. جامعه "ماکس پلانک" با طیف وسیعی از پیشنهادات، عمدتاً از طریق برنامه‌ای موسوم به Minerva، به تشویق و تقویت پتانسیل علمی زنان می‌پردازد. این برنامه در طی ۱۰ سال اخیر موفق به افزایش ۲ برابری میزان درصد حضور زنان در میان دانشمندان جامعه "ماکس پلانک" شده و این نهاد پژوهشی را تبدیل به یکی از مؤسسه‌های پژوهشی برتر آلمان در این زمینه کرده است. زنان از طریق این برنامه می‌توانند در سمینارهای پیشرفته شرکت و گزینه‌های حمایتی مربوط به مراقبت از کودک نیز دریافت می‌کنند.

دانشمندان و پژوهشگران برجسته می‌توانند محل کار و پژوهش‌هایشان را خودشان انتخاب کنند. جامعه "ماکس پلانک" نماد ملی و بین‌المللی پژوهش در آلمان است و به همین دلیل سالانه بیش از ۶۰۰۰ محقق از سراسر جهان به مؤسسه‌های مختلف جامعه "ماکس پلانک" می‌پیوندند. یک سوم مدیران و نیمی از دانشجویان دکتری در جامعه "ماکس پلانک"، غیرآلمانی هستند و این رقم در میان دانشجویان فوق‌ دکتری بالاتر بوده و به ۸۰ درصد می‌رسد.

دانشمندان جوان غیرآلمانی می‌توانند پس از پایان دوره اقامت در موسسه "ماکس‌پلانک" و پس از بازگشت به کشور خود، گروهی مشارکتی با حمایت جامعه "ماکس پلانک" ایجاد کنند. در حال حاضر ۴۰ گروه مشارکتی در آسیا، اروپای شرقی و آمریکای جنوبی وجود دارد. این گروه‌ها پل‌های ارتباطی مهمی برای علوم آلمان در خارج از کشور هستند.

ایجاد مراکز بین‌المللی جامعه "ماکس پلانک" از اهداف دیگر در جهت گسترش طیف تحقیقاتی این پژوهشکده است. در سال ۲۰۰۵ با همکاری آکادمی علوم چین، مؤسسه "زیست شناسی محاسباتی و نظری" در شانگهای تاسیس شد و قرار است مؤسسه‌های دیگر "ماکس ‌پلانک" در آرژانتین، هند و کانادا تاسیس شوند.

این نهاد ۸۶ مؤسسه دارد که پنج مورد از آن‌ها خارج از کشور آلمان قرار دارند. این مؤسسه‌ها به تازگی تاسیس نشده‌اند؛ برای مثال مؤسسه "تاریخ هنر ماکس پلانک" که در رُم ایتالیا قرار دارد، در سال ۱۹۱۳ تأسیس شده است. از سایر موسسه‌های خارجی نیز می‌توان به مؤسسه "روانشناسی زبان" در "نیمیخن" هلند، مؤسسه "علوم اعصاب" واقع در "فلوریدا" و مؤسسه "لوکزامبورگ" در اروپا اشاره کرد.

جامعه "ماکس پلانک" در سال ۱۹۴۸ کار خود را با ۲۵ موسسه تحقیقاتی آغاز کرد. در سال‌های اول فعالیت این پژوهشکده بر دو اصل استوار بود: تمرکز بر تحقیقات پایه به دور از هرگونه تاثیرات سیاسی یا تجاری و داشتن مدیرانی با بالاترین استانداردهای علمی.

دهه ۶۰ میلادی برای جامعه "ماکس پلانک"، دوران پیشرفت طلایی بود. مراکز تحقیقاتی جدیدی تحت حمایت آن برای زیست‌شناسی و بیوشیمی ایجاد شدند. طیف پژوهش‌ها در زمینه‌های فیزیک و شیمی گسترش یافته و نجوم و فیزیک حالت جامد را در دل خود جای دادند. موسسات جدیدی برای علوم حقوقی و پژوهش‌های آموزشی تاسیس شد و تعداد موسسات تحقیقاتی به ۵۲ عدد رسید.

در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی، جامعه "ماکس پلانک" بر تحقیقات نوآورانه و بین‌رشته‌ای متمرکز شد. با اتحاد دوباره آلمان فرصتی منحصربه‌فرد برای ایجاد ۱۸ موسسه جدید تا سال ۱۹۹۸ فراهم شد و درب‌هایی به روی حوزه‌های تحقیقاتی جدید باز شد. اکنون با آغاز قرن بیست‌و یکم، جامعه "ماکس پلانک" در حال تقویت فعالیت‌های نهادی خود در خارج از کشور است.

دانشمندان جامعه "ماکس پلانک" ارتباط نزدیکی با دانشگاه‌های آلمان دارند. ۸۰ درصد از محققان این پژوهشکده با مدرک فوق دکتری در دانشگاه‌ها تدریس می‌کنند و برای افزایش این همکاری، جامعه "ماکس پلانک" در سال ۲۰۰۵ برنامه "Max Planck Fellows" را بنیان نهاد که فرصتی در اختیار استاتید قرار می‌دهد تا یک گروه کاری در موسسه "ماکس پلانک" را برای پنج سال رهبری کنند.

با هدف تقویت پیوند بین تحقیقات پایه و کاربردی و عملیاتی شدن نتایج یافته‌های جدید، جامعه "ماکس پلانک" به تازگی پروژه‌های مشترکی را با جامعه "فرانهوفر" در حوزه‌هایی مانند علم رایانه، علم مواد، نانو و بیوتکنولوژی و انرژی‌های تجدیدپذیر آغاز کرده است. بودجه تحقیقاتی این نهاد علمی- پژوهشی عمدتاً توسط دولت فدرال و ایالت‌ها تأمین می‌شود؛ همچنین این نهاد، بودجه‌ سایر پروژه‌ها را هم از طریق نهادهای دولتی و خصوصی و همچنین اتحادیه اروپا تأمین می‌شود. بودجه کلی آن به طور تقریبی ۱.۹۲ میلیارد یورو در سال است که ۵۰ درصد آن توسط دولت فدرال، ۳۸ درصد آن ایالت‌ها و ۱۲ درصد توسط نهادهای ثالث فراهم می‌شود.

در بین حوزه‌هایی که پژوهشگران جامعه "ماکس پلانک" در آنها مشغول به فعالیت هستند، می‌توان به ستاره‌شناسی و اخترفیزیک، پزشکی و زیست‌شناسی، مواد و فناوری، آب‌وهوا و محیط زیست و علوم انسانی اشاره کرد. ستاره‌شناسی یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال یکی از مدرن‌ترین علوم محسوب می‌شود و موسسه نجوم ماکس‌پلانک در هایدلبرگ یکی از موفق‌ترین نمونه‌هاست. پژوهشگران در این موسسه، اسرار جهان را با ابزارهای پیشرفته رمزگشایی می‌کنند؛ آشکارسازهایی برای تلسکوپ‌ها و ماهواره می‌سازند؛ ستاره‌های نوپا و تولد منظومه‌های سیاره‌ای را مورد بررسی قرار می‌دهند و یافتن پاسخ به این سؤال که" آیا زمین تنها سیاره قابل سکونت در جهان است؟" یکی از مهم‌ترین محورهای تحقیقات پژوهشگران این مرکز است. 

مؤسسه "زیست شناسی سلولی مولکولی و ژنتیک ماکس پلانک" در شهر "درسدن"، پژوهش‌های خود را به کشف نحوه تقسیم و تمایز سلولی، ساختارهایی که در اندامک‌های سلولی یافت می‌شوند و نحوه تبادل اطلاعات و مواد سلولی اختصاص می‌دهند. در بخش پزشکی هم پژوهشگران جامعه "ماکس پلانک" بسیار موفق عمل کرده و ۶ جایزه نوبل گواه این موضوع است.

جامعه "ماکس پلانک" به عنوان یکی از ستون‌های اصلی در حوزه پژوهش گام‌های مهم و قابل توجهی در حوزه علوم پایه برداشته و حاصل تلاش پژهشگران و دانشمندان این نهاد علمی، دروازه‌های جدیدی به روی علم بشریت گشوده است.