مخمصۀ «قرار داشتن در یک شغل مرتبط»!
وحید احسانی
از مدّتها پیش، یعنی از زمان دانشجویی و حتّی دانش‌آموزی، خیلی نگران شغل آیندۀ خود بودم: «آیا می‌توانم شغلی داشته باشم که مورد علاقه‌ام باشد؟»، «آیا شغلم در راستای تخصصم خواهد بود یا در هنگام شروع به کار مجبور می‌شوم تمام تحصیلات و مطالعات خود را کنار گذاشته و باقی عمر خود را با شغلی تحمیلی و ناخواسته بگذرانم؟».
پنج ماه پیش بود که دکتر سیّدمحمّدباقر نجفی، معاون اسبق پژوهش و فناوری دانشگاه رازی، از من خواست به صورت پاره‌وقت با معاونت مذکور همکاری کنم. چه اتّفاق مبارکی! امّا به قول حضرت حافظ (علیه‌الرّحمه): «عشق آسان نمود اوّل، ولی افتاد مشکلها»! پس از درآمدن از سرخوشی اوّلیه، به زودی متوجه شدم که متأسفانه در ایران، گاهی «داشتن شغلی که هم به آن علاقه‌مند باشی و هم در مورد آن تخصصی داشته باشی» معضل و مخمصه‌ایست بسیار بغرنج‌تر و جانکاه‌تر از «داشتن شغل غیرمرتبط (به علائق و تخصص)»! برای توضیح این مسئله، نیاز است کمی به عقب‌تر برگشته و داستان را از زمانی شروع کنم که به صورت رسمی به مطالعات مرتبط با «اثربخشی پژوهش» ورود پیدا کردم.
چگونه به مطالعات «اثربخشی پژوهش» ورود پیدا کردم؟
اگر چه تحصیلات دانشگاهیم در هر سه مقطع آموزش عالی، «ترویج و آموزش کشاورزی» یا «توسعۀ کشاورزی» بوده‌است، امّا از زمان انتخاب موضوع رسالۀ دکتری، در یک نقطه عطف سرنوشت‌ساز، این فرصت برایم فراهم شد که با جلب موافقت گروه در خصوص موضوع میان رشته‌ایِ مورد نظرم (که البته آن هم داستانی داشت برای خودش)، به یکی از عرصه‌هایی ورود پیدا کنم که هم در مورد آن مطالعات آزاد داشتم، هم بسیار مورد علاقه‌ام بود و هم آن را یکی از مهمترین موضوع‌ها برای آیندۀ جامعه میدانستم: «چالشهای پژوهش در ایران و راهکارهای افزایش اثربخشی پژوهشها در کشور». مسلّما در گروه «ترویج و آموزش کشاورزی» نمی‌شد چنین عنوانی را به تصویب رساند، بنابراین، در عنوان پیشنهاده (پرپوزال) و رساله، قید «پژوهش های ترویج و توسعۀ کشاورزی» را اضافه کردم، امّا در عمل، بخش کوچکی(چیزی حدود 20%) از رساله بر این حیطۀ خاص تمرکز داشت و در سایر بخشها به «ارزیابی اثربخشی پژوهشهای کشور و بررسی راهکارهای بهبود آن» بدون تمرکز بر یک حیطۀ موضوعی خاص پرداختم. خروج از عرصۀ خاص رشته‌های ترویج و توسعۀ کشاورزی و ورود به کلیّت پژوهشهای کشور با منطق خاصّی صورت گرفت که در اینجا مجال پرداختن به آن وجود ندارد.
حدود 2 سال از عمر خود را با تمام وجود به مطالعه، پژوهش، تفکّر، گفتگو، همفکری و نگارش در این باره اختصاص دادم. فرایند مطالعات، تدوین و دفاع از رساله‌ام با پیچیدگی‌ها، ابهامها، گشایشها و فراز و نشیب‌هایی همراه بود که اگر بخواهم سفرۀ دلم را باز کنم، نوشتار حاضر به «مثنوی هفتاد من کاغذ» تبدیل می‌شود. تقریباً تمام رساله‌ام در قالب نوشتارهای علمی منتشر شد (ایکاش واژۀ «مقاله» این قدر مشمئز کننده نشده بود تا مجبور نبودم به جای آن بنویسم «نوشتار علمی»!). از بخش مربوط به پژوهشهای توسعۀ کشاورزی که بگذریم، ابتدا به برآورد میزان اثربخشی نهایی پژوهشهای کشور (در قالب یک واحد) در مقایسه با سایر کشورها پرداختم و آشکار شد که پژوهشهای کشور در مجموع، اثربخشی نهایی بسیار اندکی داشته‌اند (اگر نگوییم از حیث آثار نهایی، بی ثمر بوده‌اند!) [1]. سپس، اثربخشی پژوهشهای کشور بر «گسترش مرزهای دانش» را ارزیابی کرده و به نتیجۀ مشابهی رسیدم [2]. در این مرحله، با این پرسش مواجه شدم که "آیا «پژوهش های فزآیندۀ کشور قابلیت مؤثّر واقع شدن داشته‌اند امّا دخالت برخی عوامل بیرونی مانع از تحقق آثار آنها در جامعه شده است» یا «پژوهشهای مورد نظر در مجموع قابلیت چندانی برای اثرگذاری در جامعه نداشته‌اند»؟". پاسخ این پرسش مهم را از دو مسیر پیگیری کرده و به این نتیجه رسیدم که «فارغ از بود و نبود عوامل بازدارندۀ بیرونی، پژوهشهای کشور در مجموع کیفیت ضعیف و قابلیّت اثرگذاری اندکی داشته‌اند» [3]. بعدها، خلاصۀ چهار نوشتار بالا را در قالب یک متن واحد نیز سازماندهی کردم که در سایت فرهنگ امروز در دو قسمت منتشر شد [4]. پس از آن، در جستجوی علل رشد تصاعدی پژوهشهای بی ثمر در کشور، مطالعات گسترده‌ای انجام دادم که حاصل آنها در قالب دو نوشتار علمی زیر منتشر شد:
- «توسعۀ دانش‌بنیان» یا «شبه‌دانش نفت‌بنیان»: مسئله این است، در فصلنامۀ رهیافت متعلق به مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
- مقدمه‌ای بر جایگاه مفهوم اثربخشی در مدل ذهنی رایج در ایران در راستای بررسی علل کم‌توجهی به اثربخشی پژوهشهای فزآیندۀ کشور، در سیاست‌نامۀ علم و فناوری، متعلق به دانشگاه صنعتی شریف.
در نوشتار علمی اوّل (توسعۀ دانش‌بنیان یا ...)، توضیح داده شده که نظام علم و پژوهش ما بر سر یک دوراهی قرار گرفته است. یک راه پیش رو، حرکت در امتداد مسیر تاریخی گذشته (طی 200 سال اخیر) است که بر اساس دیدگاه صاحب‌نظران شناخته شده، مؤلفۀ محوری آن را می‌توان «تقلید کورکورانه و ناکارآمد از ظواهر غربی به پشتوانۀ ثروت بادآوردۀ نفت» دانست. در صورت ادامۀ بیراهۀ گذشته، مانند سایر نوآوری‌های غربی که پیش از این از آنها ماکت‌هایی نمایشی ساخته‌ایم، در این مرحله نیز با تقلید از ظواهر جوامع دانش‌بنیان غربی، ماکت‌هایی تجملاتی از اجزاء عینی آنها خواهیم ساخت؛ چیزهایی مانند «شرکتهای شبهِ‌دانش‌بنیانِ نفت‌بنیان»، «جهش کمّی در تعداد مقالات شبهِ‌علمی با تکیه بر رانت نفتی»، «شبهِ‌استارتاپ‌هایِ نفت‌بنیان»، «شبهِ‌اسپین‌آف‌هایِ نفت‌بنیان»، «شبهِ‌استادهای نفتی»، «خیل کثیری از شبهِ‌دانشجویان نفتی» و غیره. در مقابل، فاصله گرفتن از بیراهۀ مزمن گذشته -که اتّفاقاً تنها راه آن پرداختن جدّی به علم، دانش و پژوهش است- مستلزم تحوّلاتی بنیادین در نگرشها و رویکردها و به تبع آن افق‌گشایی[5] در سیاست‌ها و برنامه‌هاست. بنابراین، در هنگام اتّخاذ هر تصمیمی در نظام آموزش و پژوهش (چه در سطح کلان مانند وزارت عتف و چه در سطح خرد مانند دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها و غیره)، باید خود را بر سر دوراهی مذکور دیده، نیروهایی که می‌خواهند ما را به سمت هر یک از این دو مسیر سوق دهند احساس کرده و متوجه باشیم که تصمیمی که خواهیم گرفت، یا پای ما را برای ادامه دادن بیراهۀ گذشته مستحکم‌تر می‌کند و یا ما را یک قدم از مسیر «شبهِ‌دانشِ نفت‌بنیان» به مسیر «توسعۀ دانش‌بنیان» نزدیک خواهد ساخت.
در متن علمی دوّم (جایگاه مفهوم اثربخشی در مدل ذهنی رایج در ایران ...)، به ریشه‌ای‌ترین موانع اثربخش و کارآمد شدن جامعه (شامل نظام آموزش و پژوهش) پرداخته شده‌است که به جایگاه این مفهوم در نظام اندیشگری ما مربوط می‌شود.
در فصل پایانی رساله نیز ضمن اعتراف به اینکه گستردگی موضوع و محدودیت زمانی مانع از آن شد که موضوع مطالعه به صورت همه‌جانبه و تمام و کمال بررسی شود، «تحوّل بنیادین لازم برای خروج از حالت ناکارآمدی و آغاز حیات کارآمد» از نقطه نظر 3 ادبیات موضوعی متفاوت (ادبیات موفقیّت، ادبیات توسعه و ادبیات عرفانی-اسلامی) شرح داده شد[6].
به علّت غیرمتعارف بودن رساله‌ام (چه از حیث موضوع، چه از حیث روش و چه از حیث ساختار)، تا واپسین روزهای پیش از دفاع نیز جهت کسب اجازۀ دفاع از گروه با چالش جدّی مواجه بودم (که خودش داستان مفصّلی دارد). به هر ترتیب، از رساله‌ام دفاع کردم و با کسب نمرۀ 9/19، پس از 22 سال فرسایش، از «نشستن در کلاس‌های حفظ کن و نمره بیار تا بتوانی بعداً خودت سایرین را مجبور کنی که حفظ کنند تا نمره بیاورند!» فارغ شدم[7].
نظر به اهمیّت موضوع، گستردگی آن و عدم امکان به پایان رساندن تمامی مسیرهایی که در قالب رساله آغاز کرده بودم، با همکاری دکتر سیّدمحمّدباقر نجفی (که استاد مشاور رساله‌ام بودند) مراحل آتی کار را در قالب یک پیشنهادۀ پژوهشی (پرپوزال) تدوین کرده و پس از رفت و آمدهای زیاد بالاخره موفق شدیم موافقت سازمان برنامه و بودجۀ کشور را جهت حمایت از آن در قالب یک طرح پژوهشی جلب کنیم که هنوز هم در جریان است. از مطالعات مربوط به این طرح پژوهشی نیز تا کنون چهار نوشتار زیر منتشر شده است:
- نقش تعیین‌کنندۀ «اندیشه» در «وضعیّت اقتصادی-اجتماعی جامعه»، در سایت فرهنگی نیلوفر؛
- «توسعۀ علم» با «رویکردی غیرعلمی» در ایران؛ مطالعۀ موردی: نظام پاداش‌دهی رسمی، در فصلنامۀ اقتصاد و جامعه متعلق به مؤسسۀ مطالعات دین و اقتصاد؛
- از «بازیچۀ قدرت» تا «بنیان جامعه»: تحوّل جایگاه دانشمندان و نوآوران طی فرآیند دانش‌بنیان شدن جوامع و درسهایی برای ایران، در سیاست‌نامۀ علم و فناوری؛
- الگوی پراکنش تولیدات علمی آی اس آی ایران در حیطه‌های موضوعی مختلف طی سالهای 2017-1970، در فصلنامۀ رهیافت[8].
در نوشتار اوّل، با استفاده از نقل قولهای مستقیم متعدد از صاحب‌نظران داخلی و خارجی، نقش بنیادین «اندیشه و چگونگی آن» در وضعیّت جامعه مورد تأکید قرار گرفته‌است.
در نوشتار دوّم، ابتدا یک مطالعۀ مروری در خصوص «تأثیر مشوّقهای بیرونی بر عملکرد» انجام شد و مشخص گردید که از حدود 50 سال پیش که پژوهشگران در این مورد مطالعه کرده‌اند، تمامی پژوهشها به‌اتّفاق بر این نکته صحّه گذاشته‌اند که «در مورد فعّالیت‌های مبتنی بر کاربرد مهارتهای ذهنی (ولو در پایین‌ترین سطوح آنها)، مشوّقهای بیرونی و مالی، کیفیت عملکرد را تنزّل می‌دهند». سپس، به این تناقض عجیب در نظام علم و پژوهش پرداخته شده‌است که سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان کشور، ابزار اصلی خود برای «توسعۀ علم و پژوهش» را «تشویق و تنبیه بیرونی» قرار داده‌اند که «علم و پژوهش» اثبات کرده‌است در مورد چنین فعّالیت‌هایی، کیفیت عملکرد را پایین میآورند! عجیب‌تر آنکه بسیاری از مقامات مذکور، هنگام ابلاغ «شیوه‌نامۀ تشویق نویسندگان مقالات علمی» -که بر اساس آن به نویسندگان مقالات علمی پول نقد داده می‌شود- در سازمان تحت امر خود، یکی از اهداف این شیوه‌نامه را «افزایش کیفیت فعالیتهای علمی و پژوهشی» عنوان کرده‌اند! در بخش پایانی این نوشتار نیز سناریوهای پیش روی نظام آموزش و پژوهش کشور با تأکید بر تغییرات احتمالی «نظام تشویق و تنبیه به کار گرفته شده در آن» تشریح و پیشنهادهایی ارائه شده‌است.
در نوشتار سوّم، تلاش شده یکی از ارکان اصلی مفهوم «دانش‌بنیان شدن» که در جامعۀ ما بسیار مورد غفلت قرار دارد توضیح داده شود. رکن مورد نظر به ارتباط میان «ساختار قدرت» و «جایگاه دانش در جامعه» یا به عبارت دقیق‌تر، به ارتباط میان «ساختار سیاسی» و «جایگاه دانشمندان و نوآوران در جامعه» مربوط می‌شود. در این نوشتار با مرور برخی شواهد تاریخی مربوط به قبل و بعد از دانش‌بنیان شدن جوامع غربی نشان داده شده‌است که یکی از ارکان اصلی تحوّلی که از آن با عنوان «دانش‌بنیان شدن» یاد می‌کنیم آن بوده‌است که «دانشمندان و نوآوران» از موقعیّت «بازیچۀ دست قدرتمندان» خارج شده و بالاترین جایگاه و بیشترین آزادی عمل را در جامعه (از حیث فرهنگی، سیاسی، قانونی و غیره) به دست آورند. تحقق چنین تحوّلی مستلزم آن است که گروه‌هایی که پیش از «دانش‌بنیان شدن جامعه» محور و بنیان جامعه بوده و بر سایر طبقات و گروه‌ها (شامل دانشمندان و نوآوران) تسلّط دارند (یعنی اربابان رانت)، به موضع شایسته و بایسته خود عقب نشسته و به جای آنکه سایرین (شامل دانشمندان و نوآوران) گرد خواستها و منافع آنها بگردند، آنها (به همراه سایرین) در برابر «دانش» سر تسلیم فرود آورده و لذا گرد یافته‌های علمی-پژوهشی دانشمندان و نوآوران گردش کنند (در محدودۀ عمل علم).
در نوشتار چهارم نیز پس از شرح اهمیّت حفظ تعادل میان حیطه‌های مختلف علمی و به ویژه تأکید بر جایگاه ویژه و بنیادین علوم انسانی و اجتماعی از نقطه نظر صاحب‌نظران، سهم تولیدات علمی کشور در حیطه‌های موضوعی مختلف با سایر جوامع مقایسه و نشان داده شده‌است که در ایران، سهم بروندادهای علوم انسانی و اجتماعی از کل بروندادهای علمی، نسبت به سایر جوامع بسیار اندک است. این نابهنجاری می‌تواند توضیح دهندۀ بسیاری از انحرافها و ضعفهای موجود در نظام آموزش و پژوهش کشور (از جمله ناکارآمدی آن) باشد.
در این فاصله، علاوه بر نوشتارهای بالا، برخی متن‌های دیگر هم منتشر کردم که از میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بازنگری در مفهوم فرار مغزها) قسمت اوّل: آیا وجه اصلی فرار مغزها، وجه مکانی/جغرافیایی آن است؟
- بازنگری در مفهوم فرار مغزها) قسمت دوّم: مرز میان فرار مغزها و قرار مغزها.
- سیاست‌گذاری عمومی مناسب برای یک اقتصاد دانش بنیان (ترجمۀ مقاله‌ای از جوزف استیگلیتز –برندۀ نوبل اقتصادی و مشاور ارشد بانک جهانی- با مشارکت دکتر فرشاد مؤمنی).
نوشتار اخیر حاوی مطالبی بسیار عمیق، تأمّل‌برانگیز و بنیادین از جانب استیگلیتز است که اتّفاقاً بیشتر آنها در فضای حاکم بر نظام آموزش و پژوهش کشور به شدّت مورد غفلت هستند. محتوای این مقاله با برخی از نوشتارهایی که پیش از این معرّفی شدند همخوانی و سازگاری بسیار بالایی دارد.
ادامۀ حکایت «مخمصۀ شغل مرتبط»
حال فکرش را بکنید، شخصی که دغدغۀ بسیار زیادی نسبت به وضعیّت علم و پژوهش کشور دارد و در این رابطه دیدگاه خاصّی هم دارد که در نوشتارهای پیش‌گفته نمود دارند (فارغ از صحیح یا غلط بودن آن)، از طرف معاونت پژوهش و فناوری یک دانشگاه جامع دعوت به همکاری شود، امّا خواست و تقاضای دانشگاه از او به زبان ساده این باشد که «تو که با شاخصهای علم سنجی و نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها آشنایی داری، کمک کن با اصلاح شیوه‌نام‌های داخلی (پژوهانه، ترفیع سالیانه، پایۀ تشویقی، تشویق نویسندگان مقالات و غیره)، نظام تشویق و تنبیه را به گونه‌ای تنظیم کنیم که فعّالیت‌های دانشگاهیان (اعضای هیأت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی) دقیقاً به سمت افزایش امتیاز در شاخص‌هایی که دانشگاه با آنها ارزیابی می‌شود (کمّیت‌هایی مانند تعداد مقالات و غیره) سوق داده‌شود. به طوری که با استفاده از پول موجود (پولی که حاصل از رانت نفت است) بتوانیم بیشترین توسعۀ علمی و پژوهشی (که معادل بالاترین امتیاز و بهترین رتبه در نظام‌های رتبه‌بندی در نظر گرفته می‌شود) را داشته باشیم»!
نمیدانم چه باید بگویم. ایکاش یا علاقه و تخصصی نسبت به موضوع «ارزیابی علم و پژوهش» نداشتم و یا لااقل شغل نامرتبطی می‌داشتم! همیشه فکر می‌کردم آزاردهنده‌ترین و خردکننده‌ترین شکنجه‌ها برای انسانها، واداشتن آنها به «بیگاری» است، یعنی کارهای کاملاً بیهوده‌ای مانند اینکه «هر روز صبح، سنگهایی را از جایی به جای دیگر برده و هر عصر دوباره به جای قبلی برگردانند»، امّا حالا می‌بینم آزاردهنده‌تر از بیگاری هم وجود دارد. کارمندی را در نظر بگیرید که فکر می‌کند (به درست یا به غلط) کاری که انجام میدهد نهایتاً کاری بیهوده و بی‌فایده است. مثلاً اگر یک کارمند، دانشجو یا عضو هیأت علمی دانشگاه معتقد باشد که «دانشگاه در مجموع کارکردی در جامعه نداشته و در صورت تعطیل شدنش هم هیچ خلائی در جامعه احساس نمی‌شود الّا بیکار شدن افرادی که از قِبَلِ فعال بودن آن نان می‌خورند»، فارغ از اینکه دیدگاهش چقدر صحیح یا غلط باشد، کاری که در دانشگاه انجام میدهد (هر کاری که باشد) برایش حکم بیگاری پیدا می‌کند. 30 سال بیگاری روزانه خیلی می‌تواند شخصیت چنین انسانی را تخریب کند. حال فرض کنید نسبت به موضوع شغل خاصّی علاقه‌مند، نسبت به پیامدهای ناشی از آن بسیار حسّاس و دغدغه‌مند و در خصوص آن صاحب علم و تخصصی باشید (در حدّ خود) امّا کارفرما از شما بخواهد تصمیم‌هایی بگیرید و کارهایی کنید که درست برخلاف دانسته‌هایتان است و بر اساس تخصصتان می‌دانید که این اقدامات پیامدهای منفی به دنبال خواهند داشت، آیا چنین شرایطی بدتر از بیگاری نیست؟!
بر اساس دانسته‌هایم (فارغ از اینکه چقدر صحیح یا غلط باشند) می‌بینم که کارهایی که نظام آموزش و پژوهش از من می‌خواهد، کیفیت و اثربخشی را بیش از پیش فدای کمیت‌های دلخوش‌کنک خواهند کرد. متأسفانه، در مورد جهش‌هایی که پیش از این (در دورۀ رضا شاه و محمّدرضا شاه پهلوی) در کمّیت‌های نظام دانش و پژوهش (تعداد دانشگاه، تعداد دانشجو و غیره) رخ داد مطالعه کرده و عاقبت تاریک دنبال کردن چنین مسیرهای ظاهربینانه و کمیّت-گرایانه‌ای در تاریخ کشورمان را نیز خوانده‌ام، مسیری که مهدوی (1970) آن را «دولت رانتی»، اشرف (1359) آن را «رشد سرمایه‌داری در شرایط نیمه‌استعماری»، کاتوزیان (1377) آن را «شبهِ‌مدرنیسم نفتی»، داوریِ‌اردکانی (1390) آن را «تجدّد مآبی» و شایگان (1391) آن را «توهّم مضاعف» نامیده و حائری (1387) آن را با استفاده از مفهوم «سطحی نگری» توصیف کرده‌است. حتّی در نوشته‌هایم آورده‌ام که:
"بهبود شاخصهای کمّیِ علم و پژوهش (تعداد دانشجوی تحصیلات تکمیلی، هیأت علمی، دانشگاه، مجلات، مقالات علمی و غیره) برای ما، لااقل به همان اندازه که می‌تواند نشانۀ پیشرفت در مسیر دانش‌بنیان شدن باشد، می‌تواند نشانۀ غلبۀ نیروهایِ نهادی و تاریخیِ منفی و عود کردن بیماری‌های مزمنمان نیز باشد. پس سزاست نسبت به این مسئله حسّاس بوده و در مورد این تغییراتِ کمّی خوش‌خیالانه قضاوت نکنیم، بلکه در نظر داشته باشیم که اندکی غفلت موجب می‌شود امواجِ قدرتمندِ جریانِ تاریخیْ ما را با خود برده و به جای حرکت در مسیر «اقتصاد و توسعۀ دانش‌بنیان»، در مسیر «شِبهِ‌توسعه» حرکت کرده و نمودهای «شِبهِ‌دانش» را گسترش دهیم"[9].
متأسّفانه، بر اساس مطالعاتم (فارغ از درست یا غلط بودن آنها)، می‌بینم که چگونه «تکیۀ بیش از حد بر ابزار تشویق و تنبیه بیرونی»، فضای علم و پژوهش را فاسد می‌کند و حتّی در این خصوص با لحن نسبتاً تندی خطاب به سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان کلان نظام آموزش و پژوهش کشور گلایه کرده‌ام[10]. دانشگاه رازی یکی از دو رکن اصلی شعار و چشم انداز ارزشمند خود را «پیش رو در تحقق جامعۀ دانش بنیان» عنوان کرده‌است، امّا متأسّفانه می‌فهمم که تا زمانی که یک دانشگاه، خودش دانش‌بنیان نشود، یعنی بر اساس اصول و یافته‌های علمی تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری نکند، محال است بتواند در دانش‌بنیان شدن صنعت و جامعه ایفای نقش کند. رکن دیگر شعار و چشم انداز دانشگاه رازی «اخلاق محوری» است، در این خصوص نیز میدانم که ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان، از حیث شاخصهای بداخلاقی پژوهشی (شامل نرخ ابطال مقالات) بدترین جایگاه‌ها را دارد (شکل زیر) و متأسفانه میدانم که یکی از دلایل گسترش چنین بی اخلاقی‌هایی، بر هم خوردن تعادل میان «فشار ناشی از نظام تشویق و تنبیه بیرونی» و «نیروی خودجوش ناشی از علاقه و عطش درونی به علم و پژوهش» و همچنین ناشی از اتّخاذ سیاست‌های «کمّیت-گرا» و «برون داد-محور» (به جای سیاست‌های کیفیت-گرا و تأثیر-مدار) بوده‌است.
خلاصه، در مخمصۀ بغرنجی گیر افتاده‌ام. از آنجا که در چنین شرایطی، زندگی را چیزی جز تلاش جهت اصلاح -که مستلزم حرکت در «خلاف جریان»[11] است- نمیدانم، لذا گزینۀ دیگری برایم موضوعیّت ندارد که بخواهم در موردش فکر کنم. در این مدّت، در حدّ خودم تلاش‌های زیادی کردم که ولو یک گام هم که شده، رویکردها و سیاست‌های حاکم بر دانشگاه از مسیر «شبهِ‌دانشِ نفت‌بنیان» به مسیر «توسعۀ دانش‌بنیان» نزدیک شود امّا هنوز موفقیّت قابل ذکری حاصل نشده‌است. ابتدا «طرح تقویت نشاط علمی دانشگاه» (طرحی غیرامتیاز-محور و علاقه-مدار به منظور تقویت برنامه‌های فوق برنامۀ علمی-پژوهشیِ انجمن‌های علمی که قرار بود به موازات سیاست‌های کمیّت-گرا و امتیاز-محور دنبال شود) را در معاونت پژوهشی مطرح کردم که مورد استقبال قرار گرفت و قرار شد جهت پیگیری رسمی آن، شورایی متشکّل از برخی اعضای هیأت علمی دغدغه‌مند در این معاونت ایجاد شود. در این راستا، گفتگوهایی با برخی گزینه‌ها صورت گرفت و حتّی جلسه‌ای نیز در سالن جلسات معاونت پژوهش و فناوری با چند نفر از اعضای هیأت علمی برگزار شد. اگر چه این مسیر فعلاً متوقف مانده‌است امّا کنار هم گذاشته نشد و امیدوارم در فرصت و با شرایط بهتری دنبال شود. البته در نتیجۀ گفتگوهای مجزّا و جلسۀ مذکور، با ایده‌های ارزشمند سایرین آشنا شدم که دستاورد خیلی خوبی بود. یکی از اقداماتی که ذیل این طرح کلّی صورت پذیرفت دعوت از دکتر رضا منصوری بود که امیدواریم با سخنرانی‌هایش برای اعضای هیأت علمی و دانشجویان، جرقه‌هایی در اذهان برخی شرکت‌کنندگان ایجاد و تلنگرهایی بر وجدان برخی مستمعان وارد کرده باشد. سپس، با همکاری معاونت فرهنگی و اجتماعی، جلسه‌ای با نمایندگان انجمن‌های علمی برگزار شد که قرار بود در گام اوّل، به برقراری ارتباطی سازنده میان انجمن‌های علمی و معاونت پژوهشی و در گام بعدی، به هم‌افزایی برنامه‌های معاونت پژوهشی و فعالیتهای علمی-پژوهشی فوق برنامۀ انجمن‌های علمی منجر شود. این مسیر نیز با موانعی روبرو شد، امّا به امید خدا، با تغییرات اندکی دنبال خواهد شد. تلاش سوّم، مطرح کردن مطالب بالا به صورت علمی و مستند برای ریاست محترم دانشگاه بود که آن هم بد نبود، امّا به تغییرات مورد انتظار منتج نشد. به هر حال، ایشان و سایر حضّار با سعۀ صدر به عرائض مطرح شده گوش دادند. از آنجا که همگی کلیّت مطالب مطرح شده را پسندیده و تأیید کردند، امید است در نتیجۀ طرح آنها لااقل تردیدهایی در مورد مسیر گذشته (سلطۀ ابزار «تشویق و تنبیه بیرونی» در مدیریت فعالیتهای علمی-پژوهشی) ایجاد و موضوعات جدیدی برای تأمّل فراهم شده‌باشد.
شاید هم طبیعی باشد؛ ایجاد تغییر در رویکردها و سیاست‌های کلّی دانشگاهی که اوّلاً، واحد سازمانی مستقلی نبوده و مجبور است در چارچوب سیاست‌های بالادستی حرکت کند (سیاست‌هایی که خود، بخش عمده‌ای از مسائل و مشکلات هستند) و ثانیاً به مرور زمان، رویکردها و سیاست‌های سنّتی سابق در تمامی سطوح آن (نگرشها، ساز و کارهای جذب نیرو، فرهنگ، نظام توزیع منافع و غیره) ریشه دوانده و نهادینه شده‌است، کاری نیست که انتظار داشته باشیم به این راحتی‌ها و به این زودی تحقق یابد. ایده‌ها و مسیرهای دیگری نیز به ذهنم رسیده‌است که به امید خدا با همراهی سایر دغدغه‌مندان دنبال خواهیم کرد.
در پایان، لازم می دانم چند نکته را مطرح کنم:
1- مخمصۀ «داشتن شغل مرتبط» که در آن گیر افتاده‌ام را هزاران بار بر وضعیّت هم‌وطنانی که با این استدلال (بخوانید توجیه) که: «نمی‌شه، درست شدنی نیست، فایده نداره و امثال آن»، بار مسئولیت تلاش برای اصلاح جمعی را از دوش خود برداشته و با خیالی آسوده (بخوانید وجدانی خفته)، عمر و سایر سرمایه‌های خود (عقل و هر گونه مهارت و قابلیت) را صرفا بر پیگیری مطالبات کوچک (اهداف صنفی، مادّی، کوتاه مدّت و کمّی) [12] متمرکز کرده‌اند، ترجیح می‌دهم. اوّلاً، مردن در این مسیر هدفمند را بر زندگی (بخوانید مردگی) در آن بیراهۀ تنگ نظرانه ترجیح می‌دهم و ثانیاً، علّت اصلی این که مسیر اصلاح اینقدر پیچیده، بغرنج و پرمخمصه شده‌است را خیل کثیر همان هم‌وطنانی میدانم که با شعار «نمی‌شه»، از تلاش برای اصلاح جمعی منصرف شده‌اند. به نظرم، از نقطه نظر «اصلاح جامعه»، هیچ کس بیطرف نیست، هر شخصی یا در حال تکاپو برای اصلاح است و یا مانع اصلاح. کسانی که به زعم خودشان نه این طرفی هستند و نه آن طرفی و کاری به کار این حرفها ندارند، صرفاً «به زعم خودشان است» که کنار کشیده‌اند، اتّفاقاً، آنها از قفل‌های اصلی حفظ نابسامانی‌های موجود و از موانع اصلی اصلاح هستند (چه بسا اصلی‌ترین قفل‌ها و اصلی‌ترین موانع باشند). بله، این احتمال نیز وجود دارد که افرادی که با تمام توان مسیر اصلاح جمعی را در پیش گرفته‌اند موفق نشده و شکست بخورند، امّا حتّی تحقق چنین احتمالی را نیز نمی‌توان شاهدی بر این ادّعا دانست که: «نمی‌شود کاری کرد، شرایط برای اصلاح فراهم نیست، مجبوریم دستمان را صرفاً بر کلاه خودمان بگذاریم که باد آن را نبرد و غیره»، بلکه شکست خوردن تلاشگران اصلاح‌جو، اگر ناشی از ناآگاهی آنان نباشد، ناشی از عدم همراهی ناامیدانی است که صرفاً بر پیگیری منافع شخصی متمرکز شده و لذا به دشمنان ناخودآگاهِ فرآیند اصلاح بدل شده‌اند.
2- ممکن است خواننده تصوّر کند که نگارنده فردی ایده‌آل نگر بوده و معتقد است «باید نظام تشویق و تنبیه را کنار گذاشت، برای افزایش تعداد مقالات و امتیازهای دانشگاه هیچ اهمیّتی قائل نشد، میان دانشگاهیانی که با انتشار بروندادهای علمی-پژوهشی معتبر نام دانشگاه را در جهان مطرح کرده و برایش افتخار آفرینی میکنند با سایرین اختلافی قائل نشد و غیره»، امّا این نگاه، نگاه درستی نیست. تأکید و تمرکز بر اشتباه بودن چنین سیاست‌هایی، واکنشی طبیعی به «زیاده روی و افراط در آنها» است که «برهم خوردن تعادل میان نظام تشویق و تنبیه بیرونی و علائق و کشش‌های درونی» را به دنبال داشته‌است. پیشنهاد حقیر، به طور مختصر این است که در کنار روال رایج مبنی بر استفادۀ منطقی از نظام تشویق و تنبیه بیرونی و اصلاح و به‌روزرسانی آن با توجه به شاخصهای جدیدی که هر ساله مطرح می‌شوند، چند مسیر دیگر نیز به موازات آن پیگیری شده و بودجه و انرژی دانشگاه جهت پیگیری هم زمان آنها تقسیم شود، چنان که نظام تشویق و تنبیه بیرونی در جای خود قرار گرفته، سایۀ آن این قدر بر سر دانشگاهیان سنگینی نکرده و عرصه را برای سایر نیروهای محرّک فعالیتهای علمی-پژوهشیِ کیفیت-گرا و تأثیر-مدار (علائق، عطش و کنجکاوی درونی برای کشف کردن و فهمیدن، احساس مسئولیت در خصوص بهبود محیط پیرامونی، میل به متبحّر شدن در یک زمینۀ تخصصی و غیره) تنگ نکند. مسیرهای موازی که به عقل بنده میرسند عبارتند از: 1- طرح تقویت نشاط علمی در دانشگاه (فارغ از اینکه فعالیتهای انجام گرفته ذیل این طرح، قرار است به طور مستقیم چه امتیازهایی برای دانشگاه به دنبال داشته‌باشند)، 2- تعیین مسیر برندیگ دانشگاه (اینکه دانشگاه رازی مثلا در 50 سال دیگر، قرار است در کدام عرصه‌های علمی-پژوهشی به عنوان یک برند شناخته شود)، 3- تعریف چند طرح بارز، نمادین و تأثیرگذار در منطقه که اجرای آنها بتواند دیدگاه عموم مردم (چه دانشگاهیان و چه ناظران بیرونی و به ویژه مردم منطقه) در خصوص دانشگاه را بهبود بخشیده و تحسین همگان (شامل مقامات مسئول در وزارت عتف و حتّی مسئولان عالی رتبۀ نظام) را برانگیزد (نمونۀ چنین کارهایی پیش از این نیز در دانشگاه انجام شده امّا متأسفانه دانشگاه به اندازهای بر افزایش مقالات و امثال آن تمرکز داشته که نتوانسته‌است اهمیّت ویژۀ آن دستاوردهای خاص را درک کند و فرصت نداشته‌است با تبلیغ مناسب، از طریق آنها جایگاه خود را بالا ببرد. به عنوان یک مثال از چنین دستاوردهایی می‌توان به «بازتولید گل نیلوفر سراب نیلوفر کرمانشاه پس از انقراض آن در نتیجۀ خشک شدن سراب» اشاره کرد که توسّط دکتر دانیال کهریزی صورت پذیرفت. متأسفانه، چنان تمام ظرفیت خود را برای افزایش کمیّت‌های بی‌روح بسیج کرده‌ایم که توان درک اهمیّت چنین دستاوردهایی، توان درک قابلیّت آنها برای سربلند کردن دانشگاه و توان بروز واکنش مناسب در خصوص آنها از ما گرفته شده‌است). علاوه بر این، باید توجه داشت که قرار نیست در گام اوّل، تمامی نواقص مرتفع شده و دانشگاه در وضعیّت ایده‌آل قرار گیرد، بلکه همین که احساس شود، اوّلاً، تغییر رویکرد مثبتی رخ داده و مسیر مناسبی در پیش گرفته شده و ثانیاً، وضعیّت به اندازۀ یک گام محسوس بهتر شده‌است، موفّقیت بزرگی خواهد بود.
3- بخش قابل توجّهی از محتوای نوشتار حاضر حاصل گفتگوهایی است که طیّ این مدّت با سایر دانشگاهیان (به ویژه برخی از اعضای محترم هیأت علمی و مسئولان دانشگاه) داشته‌ام. به عبارت دیگر، چنانچه همین متن را مثلا 4 ماه پیش می‌نوشتم، قطعاً کاستی‌هایش بسیار بیشتر حرف حساب‌های احتمالی‌اش بسیار کمتر می‌بود.
4- با توجه به اینکه بر مفهوم «مسئولیت‌گریزی» تأکید زیادی دارم، شایسته میدانم نظر خود را در مورد امکان و شیوۀ مؤثّر واقع شدن دانشگاهیان در اصلاح سیاست‌ها و برنامه‌های دانشگاه عرض کنم. به عنوان یک مثال خیلی ساده، فرض کنیم عدّه‌ای از اعضای محترم هیأت علمی یا دانشجویان (به ویژه انجمن‌های علمی) و یا هر دو، از «اکتفا کردن به گله‌گزاری‌های صِرف در گپ و گفت‌های روزانه» دست برداشته و پس از برگزاری نشست‌ها و گفتگوهای غیررسمی داخلی، گزارشی منتشر کرده و دیدگاه‌های خود جهت اصلاح رویکردها، سیاست‌ها و دستورالعمل‌های دانشگاه را اعلام کنند. گزارشی که اوّلاً، محتوای آن با اتّکاء و استناد بر اصول و یافته‌های معتبر علمی ارائه شده و ثانیاً، به امضای تعداد قابل توجّهی از دانشگاهیان رسیده‌باشد. آیا چنین کاری ممکن نیست آثار مثبتی (ولو اندک) به دنبال داشته و راه را برای اصلاحات بعدی بازتر کند؟ جالب است بدانید که پیش از این در راستای اصلاح نظام آموزش و پژوهش ایران، از دل اعضای هیأت علمی کشور جریان‌های ارزشمندی شکل گرفته‌است که از این میان می‌توان به «استادان علیه تقلّب» و «پویش ملّی دوباره دانشگاه» اشاره کرد. همراهی نه چندان قابل قبول اعضای هیأت علمی کشور با این حرکت‌ها در عین حالیکه اهداف مورد نظر آنها از جنس همان گله‌گزاری‌های روزانۀ بسیاری از اعضای هیأت علمی است، حاکی از آن است که متأسفانه بیشتر اعضای هیأت علمی کشور نیز در خصوص اصلاح جمعی، مسیر «نمی‌شه» را در پیش گرفته و اصلاً در جستجوی یافتن راه یا همراهی با تلاش‌های سایرین برای اصلاحات منطقی نبوده‌اند و لذا علی رغم فعّالیت خوب جریان‌های مذکور در فضای مجازی، احتمالا تا کنون حتّی اسمی هم از این حرکت‌ها نشنیده و لذا با آنها همراهی نکرده‌اند[13].
5- اگر چه تلاش می‌کنم در نوشته‌هایم هیچ‌گاه از مرز ادب، خیرخواهی و صلح‌جویی فاصله نگیرم، امّا به هر حال، پیش از اینها وقتی می‌خواستم راجع به وقایع پیرامونی نوشته و به ویژه به برخی مسئولان اشاره کنم، از واکنش احتمالی آنان کمی دچار نگرانی می‌شدم، امّا مدّتی است اصلا چنین نگرانی‌ایی ندارم، زیرا میدانم هر چه هم که بنویسم و حتّی اگر نوشته‌ام را چاپ کرده و روی میز آنها بگذارم، اصلاً فرصت مطالعه ندارند! علاوه بر آن، مسئولان که جای خود دارد، به طور کلّی از هم‌وطنان عزیزم هم تعداد بسیار اندک و قابل اقماضی ممکن است متن‌های به این طولانی را بخوانند. بنابراین، اگر یک وقتی خواستید متن‌های بلند مشابهی بنویسند، اصلاً نگران نباشید، حتّی اگر به زمین و زمان و حتّی اطرافیانتان فحش هم بدهید (که صد البته کاری غیرمنطقی و ناشایست است)، آب هم از آب تکان نمی‌خورد و اصلاً با هیچ واکنش یا بازخوردی مواجه نخواهید شد و در روزهای بعد از منتشر کردن چنان متنی، در رفتار اطرافیانتان هیچ تفاوتی با رفتار آنها در روزهای قبلش نخواهید دید، زیرا فارغ از محتوای متن، در میان مردم همیشه در صحنۀ کشورمان، کسانی که ممکن است چنین متن‌های بلندی را بخوانند چنان «نادر» هستند که به معنای واقعی کلمه، مفهوم «کالمعدوم» را تداعی میکنند[14]. خلاصۀ کلام آنکه گویی برای خودتان می‌نویسید و گویی برای خودتان منتشرش می‌کنید. گویی مقابل آینه با خودتان حرف می‌زنید. اصلاً گویی همۀ اینها گفتگوهای درون-ذهنی شما با خودتان است![15]
6- حقیر واقعاً دانشگاه رازیِ «دارای جو پر نشاط آموزشی و پژوهشی، سربلند، افتخارآفرین، بِرَند شده در چند حیطۀ مشخص در عرصه‌های ملّی و منطقه‌ای، دارای رتبۀ قابل قبول و مناسب در نظام‌های رتبه‌بندی و موثّر در منطقه و جامعه به گونه‌ای که همگان تأثیرات مثبت آن را باور داشته و احساس میکنند» را می‌بینم که حتّی برای اوّلین بار در کشور، «موفّق شده‌است بخش ولو بسیار کوچکی از بودجۀ خود را از قِبَلِ کمک‌های خیریه و اوقاف تأمین کند»، و لذا نمی‌توانم برای تحقق این چشم انداز جذّاب و دست‌یافتنی تلاش نکنم. به نظرم، اصلی‌ترین عاملی که موجب می‌شود بسیاری از دانشگاهیان (شامل بسیاری از مسئولان دانشگاه)، علی رغم سخن گفتن از آرمان‌های بسیار بزرگ، در عمل صرفاً اهداف بسیار کوچکی (مانند افرایش تعداد مقالات و امتیازها و بهبود رتبه‌ها) را دنبال کنند[16]، این است که در سطوح زیرین نظام اندیشگریشان از اصلاح جمعی و سازمانی ناامید بوده و لذا نمی‌توانند چنین چشم انداز مسحور کننده‌ای را ببینند.
به امید دانشگاهی که مسیر و افق جدیدی در نظام آموزش و پژوهش کشور گشوده و الگوی سایرین شده باشد؛
به امید فردایی بهتر؛
به امید دانشگاهی «اخلاق-محور و پیش رو در تحقق جامعۀ دانش‌بنیان».
چنانچه این مطلب را مفید می‌دانید، لطفا بازنشر دهید.
انتشار در کانال وحید احسانی: 1397/09/01
فهرست منابع
اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورۀ قاجاریه، تهران: زمینه، چاپ اوّل.
حائری، عبدالهادی (1387)، نخستین رویارویی‌های اندیشگران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم.
داوری‌اردکانی، رضا (1390)، دربارۀ علم، تهران: هرمس، چاپ اوّل.
شایگان، داریوش (1391)، آسیا در برابر غرب، تهران: امیرکبیر، چاپ یازدهم.
کاتوزیان، محمّدعلی‌همایون (1377)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیّت تا پایان سلسلۀ پهلوی، ترجمۀ محمّدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ ششم.
Mahdavy, H. (1970). The patterns and problems of economic development in rentier states: the case of Iran, in Cook, M.A.. Studies in the Economic History of the Middle. London: Oxford University Press, 428-467.
پانوشت‌ها:
[1] احسانی، وحید، اعظمی، موسی، نجفی، سیّدمحمّدباقر و سهیلی، فرامرز. (1395 الف). اثربخشی پژوهشهای علمیِ داخلی بر شاخصهای توسعۀ ایران. پژوهشنامۀ پردازش و مدیریت اطّلاعات، (2)32، 319-347.
[2] احسانی، وحید، اعظمی، موسی، نجفی، سیّدمحمّدباقر و سهیلی، فرامرز. (1396 الف). اثربخشی پژوهشهای فزآیندۀ ایران در گسترش مرزهای دانش. فصلنامۀ مطالعات ملّی کتابداری و سازماندهی اطّلاعات، (2)27، 140 – 123.
[3] احسانی، وحید، اعظمی، موسی، نجفی، سیّدمحمّدباقر و سهیلی، فرامرز. (1396 ب). قابلیّت اثرگذاری پژوهشهای علمیِ ایران بر اساس کیفیّت بروندادهای آنها. پژوهشنامۀ پردازش و مدیریت اطّلاعات، (3)32، 660- 631. و همچنین، احسانی، وحید، اعظمی، موسی، نجفی، سیّدمحمّدباقر و سهیلی، فرامرز. (1396 ج). قابلیّت اثرگذاری پژوهشهای فزآیندۀ ایران بر توسعۀ کشور. پژوهشنامۀ پردازش و مدیریت اطّلاعات، (1)33، 25-52.
[4] ارزیابی اثربخشی پژوهشهای ایران) قسمت اوّل: بارحاصل از پژوهشهای انجام شده در ایران و قسمت دوّم: وزن یافته‌های پژوهش
[5] Shift
[6] جهت مطالعۀ خلاصۀ مطلب مورد نظر رجوع کنید به قسمت دوّم از سلسله متن‌های «درمان ناکارآمدی در ایران» با عنوان «درمان ناکارآمدی مستلزم یک تحوّل درونی است».
[7] البته لازم به ذکر است، در تمامی مقاطع تحصیلی همین نظام آموزشی بیمار، هم فراگیرانی وجود دارند که ضمن بهره‌بردن از دانش و تجربیات مدرسان از طریق مطالعات آزاد نواقص نظام آموزشی را جبران کرده و به سوی قلّه‌های علم و دانش صعود میکنند و هم مدرسانی وجود دارند که با خلّاقیت، از روال رایج «حفظ کردن طوطی وار» فراتر رفته و حقیقتاً به رشد و پرورش شاگردانشان کمک شایانی میکنند. خود من نیز از وجود چنین معلّمان و استادنی بهره‌های وافر برده و مدیونشان هستم.
[8] جهت دسترسی به نسخۀ کامل این مقاله، اینجا کلیک کنید.
[9] «توسعۀ دانش‌بنیان» یا «شبه‌دانش نفت‌بنیان»: مسئله این است: ص. 59.
[10] رجوع کنید به «توسعۀ علم» با «رویکردی غیرعلمی» در ایران؛ مطالعۀ موردی: نظام پاداش‌دهی رسمی
[11] اشاره به کتابی با همین عنوان از دکتر سعید زیباکلام.
[12] در این رابطه رجوع کنید به قسمت اوّل از سلسله نوشتار «معضل مطالبات» با عنوان «مطالبات کوچک!».
[13] به عنوان شاهدی بر این ادّعا، از میان حدود 70 هزار عضو هیأت علمی دانشگاه‌های کشور، تا زمان نگارش متن جاری، تنها 1331 نفر (حدود 2%) نامه/بیانیۀ ارزشمند پویش ملّی دوباره دانشگاه را در سایت مربوطه امضا کرده‌اند. این در حالیست که به جرأت می‌توانم بگویم نقدها و پیشنهادهای مطرح شده در این نامه، حرف دل بیش از نیمی از اعضای هیأت علمی دانشگاه‌های کشور است.
[14] اشاره به عبارت مشهور «النّادر کالمعدوم» به معنای «آنچه بسیار اندک است، گویی اصلا وجود ندارد».
[15] در رابطه با اهمّیت اساسی «بحران مطالعه» در شکل‌گیری و گسترش سایر انواع بحران‌ها در کشور، رجوع کنید به سلسله نوشتار «بحران آب، بحران نان، یا بحران مطالعه» که در روزنامۀ باختر منتشر شده است. قسمت اوّل، قسمّت دوّم: از کدام بحران شروع کنیم؟، قسمت سوّم: این همه بحران از کجا آمده است؟، قسمت چهارم: «من ها» و «بحران‌ها»!
[16] رجوع کنید به قسمت اوّل از سلسله نوشتار «معضل مطالبات» با عنوان «مطالبات کوچک!».