ما شیمیست‌ها معمولا خودمان را به خواب می‌زنیم!
مدرسه زمستانی کمومتریکس که حالا در آستانه ورود به سومین ایستگاه خود قرار دارد، یکی از مهم‌ترین رویدادهای دانشکده شیمی و به طور کلی شیمی تجزیه در سراسر کشور است که هر ساله در فصل زمستان با حضور اساتید تراز اول ایران و جهان در دانشکده برگزار می‌شود. به همین منظور با دکتر هادی پرستار، استاد شیمی تجزیه و مسئول کمیته کمومتریکس ایران پایه‌گذار مدرسه زمستانی کمومتریکس هم صحبت شدیم تا از زبان او با این حوزه جدید و پرطرفدار در شیمی آشنا شده و با برنامه‌های سومین دوره مدرسه آشنا شویم. این گفت و گو جذاب و مفصل را در ادامه می‌خوانیم:
به سومین دوره مدرسه زمستانی کمومتریکس رسیدم. چه شد که تصمیم به برگزاری چنین برنامه‌ای گرفتید؟
همان طور که می‌دانید جمع کمومتریکس در ایران، نسبت به زمینه های علمی دیگر مشابه آن، مجموعه منسجم تری است که در طول سال بیشتر دور هم جمع شده و راجع به مسائل مختلف این حوزه از علم با یگدیگر صحبت می‌کنند. علاوه بر این جمع، کمیته تخصصی کمومتریکس در انجمن شیمی ایران وجود دارد که سه سالی است ریاست این کمیته بر عهده خودم است. اگر اشتباه نکنم دکتر عبدالهی در دانشگاه زنجان تاکنون ۱۸ کارگاه آموزشی کمومتریکس را برگزار می‌کرد. سیاستی کهدر آین کارگاه ها دنبال میشد این بود که هر ساله میهمانان خارجی صاحب نامی را دعوت می‌کردند. اسفند ۸۴ که تازه دوره ارشدم را با دکتر جلالی-هروی در دانشگاه صنعتی شریف شروع کرده بودم، برای اولین بار در این کارگاه‌ها شرکت کردم. آن‌ها افراد تراز اول در دنیا را دعوت کرده تا مطالب را ارائه دهند. در سال‌های اولیه که شرکت می‌کردم، در سالن ۱۰۰-۱۲۰ نفره حتی بیشتر از ظرفیت حضور داشتند امارفته رفته مطالب تخصصی‌تر شد و شرکت کنندگان کاهش یافت.
تصمیم گرفتیم تا این موضوع را در انجمن کمومتریکس بررسی کنیم. چیزی که به نظرم رسید این بود که مطالب تخصصی شده و از شکل آموزشی، به سیمناری علمی و پیچیده تبدیل شده که افراد حس می‌کنند چیزی عایدشان نمی‌شود. از طرفی از زمانی که دانشجو بودم، از آنجا که دکتر جلالی-هروی به عنوان "پدر کمومتریکس" ایران بودند همواره دوست داشتم دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی شریف قطب کمومتریکس ایران باشد.
و چرا آن را به شکل مدرسه برگزار می‌کنید؟
مدرسه قدیمی کمومتریکسی در دانمارک وجود دارد که هر ساله آدم‌های سرشناسی این حوزه در آن شرکت کنند. همچنین در سال ۲۰۱۸ که به هلند سفر کرده بودم، در مدرسه تابستانی که دانشگاه رادبود شهر نایخمن برگزار می‌کرد شرکت کردم. علاوه بر این دو، چند مدرسه دیگر کمومتریکس دیگر در آمریکا، برزیل و هنگ‌کنگ را بررسی کردم تا ببینم چه تمی (پس زمینه) دارند و با استفاده از آن، پروپوزالی نوشته و به انجمن شیمی ایران و کمیته کمومتریکس بردم. در این کمیته همه افراد کارکشته در کمومتریکس ایران حضور دارند. به آن‌ها گفتم می‌خواهم مدرسه‌ای را هر ساله برگزار کنم که محل آن دانشگاه صنعتی شریف است و هدفش نیز آموزش دیتاساینس (کمومتریکس) به دانشجویان شیمی و علوم مرتبط مانند داروسازی، محیط زیست و صنایع غذایی است؛ چرا که در این علوم بسیار پرکاربرد است.
علت آن نیز این بود که خودم پیش از کرونا در کارخانه‌های مختلف داروسازی و چندین بار نیز در سازمان غذا و دارو در دوره‌هایی تکنیک‌های آنالیز داده که به آن کمومتریکس می‌گوئیم را آموزش می‌دادم و دیدم این پتانسیل واقعاً وجود داشته و به آن نیاز است. از طرفی دوستان و همکارانی که در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و تهران و به ویژه در دانشکده داروسازی‌شان داشتم، همواره می‌خواستند تا کارگاه‌های آموزشی برایشان برگزار کرده یا دانشجو مشترک کنیم و متوجه شدم واقعاً نیاز است. فکر کردم اگر همه این‌ها جمع شده و این مطالب توسط آدم‌هایی که حرف برای گفتن در کمومتریکس دارند به آن‌ها آموزش داده شود، خیلی بهتر از این است که مثلاً تنهایی بروم و آموزش دهم. هر چند از نظر مالی برایم بهتر بود اما به جنبه علمی آن فکر کردم. این داستان مربوط به سه سال پیش است و وقتی پروپوزال را به انجمن بردم در آنجا مورد استقبال قرار گرفت. البته تمام بار برگزاری آن روی دوش من و دانشجویانم در آزمایشگاه تحقیقاتی کمومتریکس بود اما علاقه داشتم.
از دوره اول و دوم مدرسه برایمان بگویید. قطعاً سختی‌های خاص خودش را داشته...
در آن سال به دلیل ارتباطی که ایران و به طور خاص دانشگاه صنعتی شریف با روسیه برقرار کرده بود، پروفسور کرسانوف از دانشگاه سنت پترزبورگ استیت که از آدم‌های شناخته شده در حوزه سنسورهای پتانسیومتری و کمومتریکس است را به همراه اساتید به نام داخلی دعوت کردم. دوره اول در سالن کیمیا و سایت کامپیوتر برگزار کردم که ابتدا ۴۰ نفر ظرفیت گذاشتیم اما آن قدر ثبت‌نام کردند که مجبور شدیم ظرفیت را به ۷۰-۸۰ نفر افزایش دهیم. سال نخست بود و تجربه نداشته و مشکلات زیاد بود. با این حال استقبال شده و پیام‌ها و بازخوردهای خیلی مثبتی برای برگزاری دوره بعدی دریافت کردیم.
دوره بعدی را به سالن جابر منتقل کرده و ۱۵۰ نفر در آن شرکت کردند. پروفسور تاولر از انستیتو تحقیقات محیط زیست بارسلونا (اسپانیا) که جز سه نفر اول کمومتریکس در جهان است را دعوت کردم و او به سبب اینکه چند دوره نزد ایشان رفته بودم و من را می‌شناخت و از طرفی علاقه داشت ایران را ببیند، قبول کرد. دومین دوره بسیار مثبت‌تر از دوره قبلی برگزار شد و انگیزه‌هایمان را بیشتر کرد.
چطور به برگزاری مجازی مدرسه امسال راضی شدید؟
امسال می‌خواستیم کمی صبر کنیم تا در فروردین یا اردیبشهت کرونا کمی آرام‌تر بشود اما دیدیم بهتر است زمستانی بودن مدرسه را حفظ کنیم. چون قصد داشتیم مدرسه را مجازی برگزار کنیم و مثل دوره‌های قبلی محدودیت ظرفیت را نگذاشتیم چرا که دوره‌های عملی‌مان را می‌توانستیم با تعداد محدودی در سایت دانشکده برگزار کنیم.
مجازیبودن مدرسه چه برنامه‌هایی را نسبت به سال‌های قبل کم‌تر کرده است؟
چیزی را کم نکرده‌ایم و اتفاقاً موارد مدرسه را امسال بیشتر کرده‌ایم. نصف روزی به نام "پیش مدرسه" برای کسانی که مبتدی بوده یا با فضای کمومتریکس آشنا نیستند اضافه کرده‌ایم که احتمالاً هفته قبل از شروع مدرسه زمستانی باشد. از طرفی میهمانان خارجی‌مان بیشتر شده‌اند؛ اساتید آمریکایی که می‌گفتند دولت‌مان اجازه نمی‌دهد حضور یابیم و همچنین بحث هزینه‌های سنگین آمدن میهمانان به ایران نیز بود. این دورهاما تنوع میهمانان خارجی‌مان بیشتر بوده و هر کدام متخصص یک حوزه است. از طرفی هر کدام‌شان از یک نقطه جهان خواهند بود؛ از روسیه، آمریکا، آرژانتین و فرانسه که این توزیع افراد نیز از نظر شیمی تجزیه مناسب است. نکته سوم نیز این است که امسال یک روز به مدرسه اضافه کرده‌ایم. سال‌های قبل مدرسه به صورت دو روز تئوری و یک روز عملی بود اما امسال، سه روز تئوری و یک روز عملی خواهد بود.
بخش عملی چه طور؟
سال‌های گذشته در بخش عملی باید از ابزاری در نرم‌افزار متلب استفاده می‌کردیم که نیاز به لایسنس داشت اما چون این دوره مجازی است، از قبل به بچه‌ها خواهیم گفت که چه نرم‌افزارهایی که دیگر رایگان هستند را روی لپ‌تاب‌شان نصب کنند. از طرفی در صبح و بعدازظهر روز آخر که به بخش عملی اختصاص دارد، همانند سال گذشته که هر کس دچار مشکل میشد بالای سرش حضور پیدا می‌کردیم، مشکلش را به این شکل که دسکتاپ‌شان را به اشتراک بگذارند، رفع خواهیم کرد. بنابراین از بعد اجرایی مدرسه چیزی کم نشده است. برخی اساتید حتی داخلی که به سختی می‌توانستم برای حضور مجاب‌شان کنم، به دلیل مجازی بودن به راحتی در کنار لپ تابش نشسته و علاوه بر اینکه به کارهایش می‌رسد، ارائه خود در مدرسه را انجام می‌دهد. متأسفانه تنها برنامه‌هایی که دور هم جمع می‌شدیم مانند پذیرایی‌ها، کیک مدرسه، عکس با لوگو مدرسه و مشابه آن حذف شده و از این نظر مزه مدرسه با سال‌های قبل کمی فرق کرده است.
به میمهان‌ها اشاره کردید. هر ساله میهمان‌های خارجی و تراز اول از ویژگی‌های ممتاز مدرسه کمومتریکس است. کمی از اساتید خارجی امسال می‌گوئید.
این دوره پنج میهمان خارجی داریم که یکی از آن‌ها پروفسور جلالی هروی، پدر کمومتریکس ایران است کهدر دانشگاه ایالتی کالیفرنیا مشغول به تدریس است. دیگری پروفسور هرینگتون از دانشگاه اوهایو آمریکا است که یکی از سه نفر برتر جهان در حوزه یادگیری زبان ماشین به حساب می‌رود که اگر چه با ایشان ارتباط کاری داریم اما بسیار باعث افتخار بود که دعوت ما را پذیرفت. {توضیح سایر میهمان‌ها}. در این سه دوره سیاست‌مان آموزش کمومتریکس و آنالیز داده برای افراد مبتدی از زبان بهترین‌ها این حوزه بوده است. موضوعی که در مدرسه‌های دیگر که در جهان برگزار می‌شود نیز اجرا شده و برندگان نوبل از سخنرانانش هستند.
کمومتریکس و آنالیز داده‌ها چه جایگاهی علم امروز جهان دارند؟
ببینید دیتاساینس در حال حاضرترند است. ما شیمیست‌ها معمولاً خودمان را به خواب می‌زنیم و فکر می‌کنیم این علم چیزی نیست اما بالاخره درگیر هستیم. همواره از یادگیری زبان ماشین، هوش مصنوعی و غیره می‌شنویم و همه زندگی‌مان درگیرش شده است. کامپیوترها و اسمارت فون‌ها قابلیت فراوانی پیدا کرده و گریزی از یادگیری علم داده نداریم. همیشه به دانشجویان در درس کمومتریکس می‌گویم که این درس را چون اختیاری بوده برای نمردهبودن بر ندارید چرا که باید برایش کار کنید. دلیل اینکه درس کمومتریکس را در دانشکده گذاشته‌ام، این است که اگر شما به دوره‌های آزاد دانشگاه‌های بزرگ دنیا مانند edx(edx.org) نگاه کنید، خواهید دید درسی به نام تحلیل داده برای علوم طبیعی را در دوره کارشناسی سپری کرده و با الگوریتم‌ها آشنا می‌شوند. این یعنی همه دنیا به این نتیجه رسیده‌اند. مجله Chemical Education را نگاه کنید، تحلیل داده‌ها در شیمی را کمومتریکس، در زیست‌شناسی بایومتریکس و در اقتصاد اکونومتریکس می‌نامند و آنالیز دیتا در تمام علوم وجود دارد. کمومتریکس ارتباط تنگاتنگی با کموانفورماتیک دارد اما سیاست‌های آن متفاوت است.
دانشجویان کارشناسی، ارشد و دکتری هر کدام قادر به استفاده از چه بخش‌های مدرسه هستند؟ چه توصیه‌ای به آن‌ها دارید؟
یکی از دانشجویان از من پرسید بهتر است در مدرسه زمستانی شرکت کنم یا کلاس درس کمومتریکس؟ به او گفتم این‌ها دو چیز کاملاً مجزا است. مانند این است که چون یک بار شمال رفته‌ام دیگر شمال نروم! این در حالی است که می‌توانم به شهر دیگری بروم که هر چند فضا یکسان است اما جذابیت خاص خودش را دارد. تفاوت مدرسه زمستانی با کلاس کمومتریکس نیز همین طور است.
قصه این است آدم‌های کله گنده یک رشته بغل دست تو و در دانشکده‌ات جمع شده‌اند و می‌توانی چند روز ببینی چه می‌گویند! قطعاً اگر وارد زمینه‌ای شوی و آن را ۳-۴ روزه یاد بگیری، قطعاً آن را سطحی گرفته‌ای. تو باید در مدرسه زمستانی سرنخ را یاد بگیری. اگر دانشجو دوره کارشناسی، ارشد یا دکتری در هر فیلدی بودم، چنانچه می‌فهمیدم قرار است چنین دوره‌ای در دانشکده‌ام برگزار شود، قطعاً شرکت می‌کنم چرا که به نظرم، کمومتریکس جز ملزوماتی است که دانشجویان باید آن را بلد باشد.
باید مقداری خودمان را از حالت کلاسیک شیمی خارج کنیم. شیمی در طول این سال‌ها خیلی عوض شده است. چگونه همه‌مان نانو را به سرعت پذیرفتیم، چرا علوم این چنینی را نمی‌پذیریم؟ چون این گونه علم‌ها کمی سنگین‌تر هستند و پس زمینه ریاضی و کامپیوتر دارند. به نظرم تحلیل داده جز مواردی است که دانستنش، بهتر از ندانستن آن است. در نتیجه توصیه‌ام به دانشجویان این است که اگر وقت دارند.
شاید هزینه ثبت‌نام برخی را از شرکت در این برنامه منصرف کند…
ممکن است دانشجویی علاقه و وقت شرکت را دارد اما هزینه آن برایش سنگین باشد. اگر واقع مشکل این است، هر دانشجو کارشناسی دانشکده که می‌خواهد در مدرسه شرکت کند به من ایمیل بزند، هزینه را برایش حذف می‌کنم. دلیل اینکه با وجود مجازی شدن مدرسه امسال و کاهش بسیاری از مخارج، باز هم هزینه‌ای را برای شرکت قرار دادیم این بود که دانشجو وقتی برای چیزی پول نمی‌دهد، قدرش را نمی‌داند. بنابراین برای اینکه به دانشجو گواهی شرکت بدهم، باید وقت بگذارد چرا که تجربه برگزاری دوره بدون هزینه ورودی را چند ماه قبل با سمپوزویم کمومتریکس در دانشگاه تبریز داشتیم که روز نخست مثلاً ۸۰ نفر شرکت کردند اما روز بعدی، به حدود ۲۵-۳۰ نفر کاهش پیدا کرد.
و سوال آخر، کمومتریکس در کدام حوزه‌ها و صنایع کاربرد دارد؟
کمومتریکس در هر زمینه‌ای که فکر کنید کاربرد دارد چرا که هر کجا اندازه‌گیری هست، آنالیز داده نیز وجود دارد. زمینه بسیار مهم و پرکاربرد کمومتریکس که در کشورمان بسیار اهمیت دارد، صنایع غذایی و اصالت‌سنجی آن است. چون برای مواد غذایی باید تکنیک‌های سریع و مطمئنی استفاده کنیم که معمولاً تکنیک‌های اسپکتروسکوپی هستند. از این روش‌ها برای سنجش اصالت مواد لبنی، پروتئینی، خشکبار و غیره بهره برده می‌شود.
یکی از کارهایی که در هلند انجام داده و در ایران آن را ادامه دادیم، سنجش گرید گوشت مرغ در مغازه‌ها است. همان طور که می‌دانید دستگاه‌های اسپکتروسکوپی امروزه اندازه کف دست بوده و ۵۰-۶۰ گرم وزن دارند که مانند اسکنری پرتابل تکه گوشتی را به همان در مغازه روی دستگاه قرار داده و مثلاً مشاهده می‌کنید ارگانیک است یا خیر؟ و آیا در گوشت چرخ کرده، روغن زیتون و ادویه‌جاتی مانند زعفران تقلبی شده یا خیر؟ کمومتریکس همچنین در صنایع داروسازی کاربرد فراوانی در طراحی دارو و فرمولاسیون دارو دارد. طراحی دارویی برای اینکه دارو چه کارایی داشته و فرمولاسیون برای بهینه سازی فرآیند تولید که چه میزان ماده مؤثر برای درون کپسول نیاز بود و اینکه دارو در کجا رهاسازی شود از جمله کاربردهای این علم در صنایع داروسازی است. همچنین اندازه‌گیری ناخالصی‌های دارویی که به طور ویژه توسط کروماتوگرافی انجام می‌شود.در محیط زیست نیز کمومتریکس برای شناسایی آلاینده‌ها و اندازه‌گیری آن‌ها در آب، هوا و سایر محیط‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.