فلسفه در دانشگاه صنعتی؛ چرا؟!
sharifdaily | روزنامه شریفاز وقتی که پژوهشگران و نظریه‌پردازان، بیش از پیش، متوجه دو نکته اساسی شده‌اند، لزوم توجه جامعه مهندسی و آموزش مهندسی به فلسفه بیش از پیش احساس میشود. این دو نکته عبارتند از:
یک. مصنوعات تکنیکی برای اینکه کارکرد خود را هر چه بهتر ایفا کند، ضروری است که ابعاد اجتماعی، اخلاقی، انسانی، و ابعادی از این دست، در ارتباط با آنها مورد بررسی، نقّادی و ارتقا قرار گیرد. مصنوعی تکنیکی مانند هواپیما را در نظر بگیرید. اگر فعالیت‌هایی چون آموزش خلبان، سیستم تعمیر و نگهداری، سیستم حراست، نحوه مدیریت هیجان مسافران در حوادث احتمالی، سیستم انسانی و سازمانی برج مراقبت و ... خوب در کنار مصنوع تکنیکی (هواپیما) جفت‌وجور نشود، به کار بردنِ هواپیما ممکن است منجر به فاجعه شود.
دو. به‌کارگیری مصنوعات تکنیکی به نحوی گسترده در زندگی روزمره، همانگونه که امروز شاهد آن هستیم، پیامدهای بسیار وسیعی در دو حیطه کنش و ادراک انسانی بر جای می‌گذارد. به عبارت دیگر، ورود گسترده تکنولوژی به زندگی ما انسان‌ها سبک زندگی و نوع تفکر ما را قویاً و شدیداً تحت تأثیر خود قرار داده است. این تأثیر آن قدر جدی است که:
• دیگر جامعهشناسان نمیتوانند به تکنولوژی بی‌اعتنایی کنند. زیرا تکنولوژی واقعیت‌های اجتماعی را سخت دستخوش تغییر و تحول قرار داده و پدیده‌های نوظهور اجتماعی به وجود آورده است.
• دیگر روان‌درمان‌گران بدون توجه به تکنولوژی نمیتوانند روان‌درمانگری کنند. زیرا بسیاری از پدیده‌های روان‌شناختی، امروزه، ناشی از تکنولوژی است.
• دیگر توسعه‌دهندگان دانش بدون توسل و توجه به تکنولوژی نمیتوانند برخی از اهداف خود را محقق کنند. مثل کسب دانش از کلان‌داده‌ها که جزء با تکنولوژی‌های جدید امکانپذیر نیست.
• دیگر متخصصان اخلاق نمیتوانند به تکنولوژی بی‌اعتنایی کنند. زیرا توسعه تکنولوژی ما را بر سر دوراهی‌های اخلاقی جدید قرار داده و پرسش‌های جدید اخلاقی برای ما به وجود آورده است. مانند اینکه برخی بر اساس داده‌های سونوگرافی بر سر دوراهی قرار میگیرند که آیا حق دارند جنین خود را سقط کنند یا خیر؟!
• دیگر دین‌پژوهان نمیتوانند بدون توجه به تکنولوژی دین‌پژوهی کنند (چه در معنای فلسفی و چه در معنای جامعهشناختی کلمه دین‌پژوهی). زیرا فلاسفه تکنولوژی به این نتیجه رسیده‌اند که تکنولوژی امری ارزشبار است و به این ترتیب برای دین‌پژوهان پرسش ایجاد شده که آیا ارزش‌هایی که توسعه تکنولوژی منجر به ترویج آنها میشود با ارزش‌های دینی سازگار هستند یا خیر.
• دیگر اقتصاددان‌ها نمیتوانند بدون ملاحظه تکنولوژی راهبردهایی برای توسعه اقتصادی ارائه دهند. زیرا نوآوری‌ها تکنولوژیکی روندهای اقتصادی را سخت دستخوش تغییر می‌کند.
• و ...
دوباره آن دو نکته اساسی را اشاره‌وار تکرار می‌کنم: یک. کارآمدی تکنولوژی، بخصوص در سیستم‌های اجتماعی-تکنیکی، سخت وابسته به تقویت ساختارهای اجتماعی و انسانی مرتبط با مصنوع تکنیکی است، دو. توسعه تکنولوژی، بخصوص توسعه سیستم‌های اجتماعی-تکنیکی ساختارها و ارزش‌های اجتماعی را سخت دستخوش تغییر و تحول می‌کند. این دو نکته یعنی مسئولیت مهندس نسبت به گذشته وسیع‌تر شده است. او دیگر نمیتواند دست به طراحی، تولید و توسعه مصنوعات تکنیکی بزند بدون اینکه به نکته یک و نکته دو توجه کند. اگر به نکته یک توجه نکند، کارآمدی مصنوع تکنیکی یا سیستم اجتماعی-تکنیکی ممکن است دچار خدشه شود. و اگر به نکته دوم توجه نکند، و پیش‌بینی لازم را در خصوص پیامدهای توسعه تکنولوژی در جامعه نداشته باشد، باز ممکن است راهی را باز کند به امید رسیدن به بهشت که در عمل انسان‌ها را به جهنم رهنمون شود. همانگونه که پیشتر عرض کردم، این دو نکته امروزه، با توسعه روزافزون تکنولوژی و نیز گسترش دانش نسبت به تکنولوژی و پیامدهای آن، بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. این یعنی چه؟ یعنی «ای مهندس ضروری است، تا حدی که نیازت رفع شود، به فلسفه و علوم اجتماعی توجه کنی؟»
ممکن است برخی بگویند که مهندس به هیچ وجه نباید به فلسفه و جامعه‌شناسی توجه کند. این وظیفه فلاسفه و جامعهشناسان است که به اینگونه امور بپردازند. باید تصریح کرد که این تحلیل نادرست است. فیلسوف و جامعه‌شناسی که مهندسی و توسعه تکنولوژی را نمیفهمد، چگونه میتواند باعث شود که در طرح‌های مهندسی به دو نکته اساسی پیش‌گفته توجه کافی مبذول شود؟ راهکار کجاست؟ راهکار قطعاً این نیست که ما مهندس را علاوه بر اینکه مهندس است، او را به فیلسوف و جامعه‌شناس نیز تبدیل کنیم. این راهکاری بسیار افراطی و محکوم به شکست است. راهکار این است که در آموزش مهندسی او را با فلسفه، اخلاق و علوم اجتماعی آن مقدار آشنا کنیم، که فردا در طرح‌های مهندسی که اکنون بیش از پیش به سمت بین‌رشته‌ای شدن میروند، بتواند به عنوان مدیر یک طرح مهندسی (که دارای ابعاد اخلاقی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جدی است) با متخصصان علوم انسانی و اجتماعی ارتباط بگیرد و گفتمان‌های مختلف علوم انسانی-اجتماعی و مهندسی را به هم ترجمه کرده، به تصمیم معقول برسد. به مهندسان جوان توصیه می‌کنیم که از مطالعه آثار مربوط به فلسفه، اخلاق و جامعه‌شناسیِ تکنولوژی غفلت نکنند. آشنایی مقدماتی شما با این دانش‌ها، تأثیر چشم‌گیری در فعالیت مهندسی شما خواهد داشت.