فتوایی در خصوص «حکم نماز جماعت با رعایت فاصله یک متر و نیم یا بیشتر از آن در میان دو نمازگزار»
نویسنده: د.علی محیی الدین قره داغی - ترجمه: اصلاحوب
الحمد لله ربّ العالمين و الصلاة و السلام على سيدنا محمد المبعوث رحمة للعالمين و إخوانه من الأنبياء و المرسلين، و آله و صحبه، ومن تبع هداه إلى يوم الدين، و بعد
در سایه توجّه برخی از کشورهای اسلامی از جمله کشور قطر، به بازگشایی مساجد برای نمازهای جمعه و جماعت، به شرط پایبندی به رعایت فاصله بین نمازگزاران، سؤالات و پرسشهایی در خصوص صحت نماز با این حالت از ما پرسیده شده و اینکه آیا پاداش نماز جماعت در این صورت برای نمازگزار نوشته میشود یا نه؟
جواب:
اولا – بدون شک فشردگی صفها، کامل کردن صف اوّل و سپس کامل کردن صف بعدی، در موازات هم قرار گرفتن شانهها و پر کردن جاهای خالی در صفها، همه مسائلی هستند که سنّت صحیح بر آن دلالت مینماید و به این خاطر از دیدگاه جمهور فقها این موارد از سنّتهای مؤکّدهی نماز جماعت هستند ولی با توجّه به وضعیت کنونی در سایهی ویروس کرونا (کوید 19) تصمیمات پیشگیرانه مقتضی آن است که فاصله اجتماعی رعایت شود به گونهای که بین هر دو شخص، دو متر و یا حداقل یک متر و نیم فاصله باشد.
دوم – بجز حنابله، جمهور فقها نماز یک شخص به تنهایی پشت صف نمازگزاران را باطل نمیدانند.
امّا حنابله معتقد به بطلان نماز شخصی هستند که به تنهایی پشت صف میایستد. ولی بین این مورد و اینکه کسانی در صف نماز میخوانند امّا فاصلهای به اندازه گنجایش سه شخص بین آنها باشد، (١) فرق قائل هستند، که به ترتیب زیر میباشد:
قول راجح در نزد حنابله چنانکه شیخ الاسلام ابن تیمیه گفته است آن است که کامل و پر کردن صف واجب است ولی آیا با عدم رعایت آن، نماز باطل میشود یا نه؟
قول راجح در نزد آنان این است که نماز باطل نمیشود. در کتاب «مطالب أولی النهی» آمده است: (نماز با قطع کردن صف بهطور مطلق باطل نمیشود، چه آن صف پشت سر امام باشد یا در طرف راست او، مگر اینکه آن صف در طرف چپ امام باشد و فاصله به اندازه گنجایش سه شخص باشد).
علامه عثمان النجدی در حاشیهاش بر «شرح المنتهی» گفته است: این مسأله دوازده صورت دارد که ده مورد از این دوازده صورت صحیح است و در دو صورت نماز کسی که صف را قطع کرده و از نمازگزاران فاصله میگیرد، باطل میشود.(٢)
دو صورتی که نماز در آن باطل میشود عبارتند از:
1 – مقتدیان تنها در طرف چپ امام باشند و در میان امام و مقتدیان فاصلهای به اندازه سه مرد ،یا بیشتر باشد و کسی که از صف جدا شده، تنها یک شخص باشد.
2 – مقتدیان در طرف چپ امام باشند و در میان امام و مقتدیان فاصلهای به اندازه سه مرد یا بیشتر باشد و کسی که از صف جدا شده، بیشتر از یک شخص باشد.
امّا در صورتی که پشت سر امام باشند یا در طرف راست امام باشند با وجود فاصله، نماز آنان از دیدگاه حنابله باطل نمیشود؛ زیرا آنها این جدایی و فاصله را به خاطر وجود اشخاص دیگری که در موازات آنان میایستند، مانند نماز یک شخص پشت صف ندانستهاند.
3 - امّا چنانکه خواهد آمد، حنابله با این وجود اجازه دادهاند که در هنگام وجود عذر به این قاعده عمل نشود.
سوم - بنا بر آنچه گذشت، به نظر میرسد چیزی که ترجیح داده شود این است که در این شرایط که بیماری ویروس کرونا شیوع یافته، نماز آن کسانی که در صفها بافاصله میایستند صحیح است و به امید خدا پاداش جماعت برای آنان خواهد بود و این عذر مقبول است ،به دلیل حدیثی صحیح که امام بخاری با سند خویش از ابی بکره روایت کرده که وی موقعی به نماز جماعت پیامبر (صلی اله علیه و سلم) رسید که آن حضرت به رکوع رفته بود و وی قبل از اینکه به صف برسد، به رکوع رفت و (بعد از اتمام نماز) قضیه را برای رسول خدا توضیح داد و پیامبر (صلی ا لله علیه و سلم) فرمود: « زادك الله حرصاً ولا تعد» خداوند بر حرص و علاقهات به نماز بیفزاید، دیگر این کار را تکرار مکن.(٣)
جمهور فقها نماز او را - با وجود کراهت در آن بدون آنکه آن را اعاده نماید ، - صحیح دانستهاند. حنابله نماز او را در صورتی که بدون عذر یک رکعت کامل را پشت سر صف به تنهایی بخواند، باطل دانستهاند به دلیل حدیث وابصه بن معبد اسدی که رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) مردی را دید که به تنهایی پشت صف نماز میخواند، پیامبر (صلی الله علیه و سلم) او را به اعاده کردن نمازش امر نمود.(٤) جمهور فقها این امر به اعادهی نماز را حمل بر استحباب کردهاند.
به امید خدا کراهت این کار در این شرایط سخت، زایل میشود بهخصوص اینکه ایستادن پشت صف با فاصله قرار دادن در میان نمازگزاران در یک صف متفاوت است.
دلیل اینکه نیاز و ضرورت سبب رفع کراهت میشود این است که رسول خدا (صلى الله عليه وسلم) به زن، هر چند که تنها یک تن باشد، دستور داد که پشت سر صف مردان نماز بخواند و این امر در احادیثی مشهور روایت شده است چنانکه در برخی از حالتهای نماز خوف مقتدی به تنهایی میایستد، یا دور میایستند، یا از امام جلو میافتد، که این موراد را فقها جایز دانستهاند.(٥)
تعدادی از علمای محقّق مانند امام نووی و ابن تیمیه این مسأله را اصل قرار دادهاند که؛ حاجت و ضرورت را سبب ساقط شدن کراهت نماز شخصی دانستهاند که به تنهایی میایستد، بلکه نماز زنی را که به تنهایی پشت سر صف میایستند صحیح دانستهاند. ابن تیمیه میگوید: قضیه نماز خواندن زن به تنهایی بر دو چیز دلالت میکند:
اول: بر آن دلالت میکند که هر وقت کسی پشت سر صف، کسی را پیدا نکرد که به همراه او در یک صف بایستد و نتوانست وارد صف شود، به خاطر عذر و نیاز، به تنهایی میایستد و نمازش را میخواند و این بر اساس قیاس است؛ زیرا واجب به خاطر حاجت و ضرورت ساقط میشود. چنانکه موارد دیگر غیر از این مورد از واجبات نماز، به خاطر حاجت و ضرورت ساقط میشود مانند: نماز خوف به خاطر محافظت بر جماعت، هنگامی که برای یکی از آنان ممکن نبود که نمازش را به جماعت بخواند مگر اینکه جلوتر از امام باشد، چنین شخصی به خاطر ضرورت نمازش را با جماعت میخواند هرچند که جلوتر از امام باشد. این مسأله بر طبق قول جماعتی از علما و فقها میباشد و یکی از دو صورت در مذهب امام احمد است. (٦)
سپس میافزاید: «در کل صف بستن واجبتر از دیگر واجبات نیست؛ پس هر وقت آنها به خاطر عذر در نماز جماعت ساقط شدند، پس رعایت نکردن قانون صف شایستهتر است که ساقط شود. یکی از اصول کلّی این است که آنچه که انجام دادن آن معذور باشد، وجوب آن در شرع ساقط میشود».(٧)
شیخ الاسلام در «الفتاوی الکبری» این قول را برگزیده که وجود صف و صف بستن، از پر کردن فرجهها مهمّتر است. در این فتوی چنین آمده است:
اگر دو شخص حاضر شوند و در صف جای یک تن باشد،کدام یک از دو مورد بهتر است: هر دو با هم در یک صف جداگانه بایستند یا اینکه یکی از آنها جای خالی در صف را پر کند و دیگری به تنهایی بایستد؟
ابو العباس صف بستن را ترجیح داده هر چند که جای خالی در صف جلویی باقی بماند؛ زیرا پر کردن جای خالی در صف مستحب است امّا صف بستن واجب است.(٨)
امروزه ما بر آنچه که امام نووی و شیخ الاسلام ابن تیمیه و دیگر دانایان گفتهاند تأکید مینماییم چرا که تمام آنچه که مربوط به فشردگی صف است و فاصله باقی ماندن در بین دو شخص یا فاصلهی بیشتر از سه تن آسانتر از نماز انفرادی پشت صفی است که نصوص زیادی در خصوص آن وارد شده است، امّا با این وجود نماز کسی را که به تنهایی پشت صف میایستد و نماز میخواند، صحیح دانستهاند و پاداش جماعت را برای او ثابت کردهاند این در صورتیست که عذری مقبول مانند پر بودن صف داشته باشد. پس عذر شیوع ویروس کرونا بزرگتر و خطرناکتر از آنچه که گفته شد میباشد؛ زیرا متعلّق به مقصد محافظت بر جان مردم است چنانکه اگر این فاصله رعایت نشود، سبب تعطیل شدن نماز جمعه و جماعت میشود و خطر و ضرر این مورد بیشتر و بزرگتر است.
هذا والله تعالى أعلم بالصواب
وآخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمين
و صلّى اللهٌ على سيّدنا محمّد وعلى آله وصحبهِ وسلّم
دبیر کل اتحاد جهانی علمای اسلام و استاد فقه و اقتصاد اسلامی در دانشگاه قطر
..............................................................................................................................................
١. مطالب أولي النهى (1/695)
٢. حاشية النجدي على شرح المنتهى (1/318)
٣. رواه البخاري في صحيحه (750)
٤ . رواه أبو داود (682) وأحمد ( 15862) بلفظ" فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ اسْتَقْبِلْ صَلَاتَكَ فَلَا صَلَاةَ لِرَجُلٍ فَرْدٍ خَلْفَ الصَّفِّ".
٥. رجوع شود : مجموع الفتاوى لابن تيمية (23/406)
٦. رجوع شود : مجموع الفتاوى لابن تيمية (20/599)
٧. رجوع شود : مجموع الفتاوى لابن تيمية (20/599)
٨. الفتاوى الكبرى (5/348)
مطالب مرتبط:
آیا بیماری کرونا خداباوران را به چالش کشید؟
احکام فقهی متعلّق به گسترش ویروس کرونا